XIV عاسىردا ءامىر تەمىردىڭ بىرنەشە سوققىسىنان ايتارلىقتاي السىرەپ كەتكەن التىن وردا حاندىعىنا، قولاستىنداعى رۋس الىم-سالىق تولەۋدى مۇلدە ازايتىپ جىبەرگەن ەدى.

ال الىم-سالىقسىز بۇكىل اسكەردى، ءتىپتى قاراماعىنداعى رۋ-تايپالاردى ۇستاپ تۇرۋ مۇمكىن ەمەس تۇعىن. التىن ورداعا الىم-سالىقتى ەڭ كوپ تولەيتىن جانە ارتىعىنان تولەيتىن كاۆكاز بەن كارى قۇرلىقتىڭ (ەۋروپا) باعىنىشتى ايتارلىقتاي بولىگى ەمەس، تەك وسى رۋس ەدى.

جارايدى، توقتامىس ءامىر تەمىردەن جەڭىلدى دەيىك، بىراق وزىنە باعىنىشتى ەلدەردى ىدىراتپاي ۇستاپ تۇرۋ كەرەك قوي. ءبىر كەزدەردە باتىل حان (باتۋ) قۇرعان، دۇنيەنىڭ ۇشتەن ەكى بولىگىن الىپ جاتقان، الماس قىلىشتاي جارقىراعان ۇلى حاندىققا ورىس كنيازدىكتەرىن تاعى دا تاۋبەسىنە ءتۇسىرۋ كەرەك بولدى. ىشكى تارتىستىڭ ءبىر ۋاقىتىندا قولىنا بيلىك ءتيىپ قالعان تۇمەنباسى ماماي ءرۇستى قايتا شابۋعا دايىندالا باستادى. التىن ورداعا قارايتىن بۇكىل ەۋرازيا دالاسىنداعى تايپالاردى قاندى جورىققا دايىندادى. بۇرىن ميلليونعا  جۋىق  اسكەر شىعارا الاتىن الىپ دەرجاۆا، وسى جولى ەكى ءجۇز ەلۋ مىڭداي قىپشاق ساربازدارىن قاتارعا قويا الدى (تاريحتا وسىلاي كورسەتىلگەن) .

ۇلى شىڭعىس حان قىتايدى ءجۇز مىڭعا تولار-تولماس اسكەرمەن تىزە بۇكتىرگەندە، ەكى ءجۇز ەلۋ مىڭ اتتى اسكەر عالامات كۇش ەمەس پە؟! ورىس كنيازدىكتەرىنىڭ ىشىندە ەڭ العاشقى بولىپ التىن وردانىڭ وزدەرىنە قارسى شابۋىل باستاماق نيەتىن ماسكەۋ كنيازى دميتري يۆانوۆيچ ەستيدى. دميتري التىن وردا يمپەرياسىن جەڭە الماسىن و باستان تۇسىنگەن ەدى.

ءۇش جارىم عاسىردان اسا وزدەرىن بوداندىقتا ۇستاپ كەلە جاتقان الىپ مەملەكەت - تەمىرلان يمپەرياسى سەكىلدى وزىمەن تەڭدەس دەرجاۆامەن عانا كۇش سالىستىرۋعا لايىق دەۋگە بولار. التىن وردا ەۋرازيا مەن ەۋروپانىڭ قاي ەلىن بولسىن ىزعارلى ايبىنىمەن-اق ىعىستىرا الاتىن. دەگەنمەن، ءبىر ايقاسىپ قالۋدى ماقسات تۇتقان دميتري يۆانوۆيچ كوپتەگەن ورىس كنيازدىكتەرىنىڭ قارسى بولعانىنا قاراماي قول جيناي باستادى. ءبىر ەمەن اعاشىنىڭ ءبىر ءيىر بۇتاعى بولۋى ءتيىس قوي.

وسى ارادا شەگىنىس جاساپ، مىنا كىتاپتان ءۇزىندى كەلتىرەيىك (يز كنيگي «تاينا ستالينا»).

«1943 جىل. ستالينگراد شايقاسىندا كەڭەس اسكەرلەرى فەلدمارشال ءپاۋليۋستىڭ ارمياسىن تالقانداپ، مايدانداعى جويقىن سوعىستىڭ كەڭەستەر وداعىنىڭ پايداسىنا شەشىلىپ جاتقان كەزى.

كرەملدەگى ءستاليننىڭ كابينەتى. ستالين، مولوتوۆ، ۆوروشيلوۆ ۇشەۋى كەڭەس قۇرىپ وتىردى.  – گيتلەردىڭ تۇمسىعىن بۇزدىق-اۋ ايتەۋىر، - دەدى مولوتوۆ قۋانىشىن جاسىرا الماي. – ءسىزدىڭ شىڭعىس حانمەن تەڭدەس تۋعانىڭىز ءاربىر ىسىڭىزدەن كورىنىپ تۇرادى، يوسيف ۆيسساريونوۆيچ، - دەدى تاعى دا مولوتوۆ قوجايىنىنا جاعىنىپ قالعىسى كەلگەنىن جاسىرماي.

ستالين قورقورىن قولىنا الىپ، تەرەزەگە بۇرىلىپ كەتتى. ۇندەمەي ءبىراز تۇردى.

– سەندەر كۋليكوۆو شايقاسىندا جەڭدىك دەپ جازدىڭدار. سولاي ما؟! – ۆوروشيلوۆ ۇندەمەدى.  تەگى، بۇل تاريحتى بىلمەيتىن سەكىلدى. 

– ءيا، سولاي عوي دەيمىن، - دەدى مولوتوۆ ءاتۇستى بىلمەيتىندىگىن جاسىرماي.

– مەن جاس كەزىمنەن ادەبيەتپەن، ولەڭ جازۋمەن اينالىسقان اداممىن، - دەدى ستالين. تەرەڭدەتىپ تاريحپەن دە شۇعىلداندىم. شىڭعىس حان ءاربىر ۇرىسقا شىققاندا ارمياسىنان باسقا، ءوزىنىڭ قاسىندا بەس مىڭنان كەم تۇسپەيتىن گۆارديا (كەشىكتەن) ۇستاعان. ەڭ ءبىر شەشۋشى ساتتە سونىڭ ءبىرازىن عانا كومەك رەتىندە مايدانعا سالىپ وتىرعان. بۇل ءداستۇر شىڭعىس حاننان كەيىنگى ۇرپاقتارىندا دا بۇلجىماس زاڭ بولعان. ال ەندى كۋليكوۆو شايقاسىنا كەلەيىك.  التىن وردا ەكى ءجۇز ەلۋ مىڭ اسكەر توكتى. ورىستار ءجۇز ەلۋ مىڭ اسكەردى مايدان دالاسىنا ارەڭ شىعاردى. التىن وردا اسكەرلەرى ەرتەدەن ابدەن سوعىسقا ۇيرەنگەن، ات ۇستىندە مايمىلداي وينايتىن سايىپقىراندار ءارى سوعىستىڭ قىر-سىرىن ابدەن مەڭگەرگەن. ورىستىڭ ءجۇز ەلۋ مىڭ اسكەرىن ءبىراز ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءتۇرىپ ايداپ شىقتى. تىم-تىراقاي قاشتىڭدار.

توسقاۋىلداعى كنياز ۆلاديمير اندرەەۆيچ سەرپۋحوۆسكي مەن دميتري بوبروكتىڭ تاڭداۋلى ەكى مىڭ اسكەرى ويدا-جوقتا شىعا كەلدى. بىراق، سول ەكى مىڭ اسكەر، ەڭ كوپ دەگەندە ەلۋ مىڭى قىرعىن تاپقان ءالى ەكى ءجۇز مىڭ ساربازى بار التىن وردالىقتارعا توسقاۋىل بولا الا ما؟ ابدەن السىرەپ، جارتىسىنان كوبىن جوعالتقان، رۋحى تۇسكەن، قاشىپ كەلە جاتقان ورىس اسكەرىنە كومەك بولار دەيسىڭ بە؟! ەكى مىڭ اسكەردى التىن وردانىڭ ەكى ءجۇز مىڭ اسكەرى ءبىر شايقاعاننان قالدىرا ما؟ سونداي-اق، ماماي قولباسشىنىڭ قاسىندا كەمىندە ءۇش مىڭداي گۆارديا تۇرعاندا حان ولاردى دا سوعىسقا سالۋى مۇمكىن عوي. ءتىپتى، سالعان دا بولار! سوندا ءبىزدىڭ ورىس تاريحشىلار ءبىز جەڭدىك دەپ قالاي وتىرىك ۇيالماي جازىپ وتىر؟!

– جولداس مولوتوۆ، ءسىز مەنى شىڭعىس حانعا تەڭەيسىز، شىڭعىس حان تۇقىمى تۇرماق، ونىڭ ۇرپاقتارى ومىردە ەسەسىن جىبەرمەي، جەڭىلمەي وتكەن. مەنىڭ ۇزاق جىلدار شىڭعىس حان تاريحىن ىزدەستىرىپ وقىعانىمدا، وسىعان سانام جەتتى. ءپاۋليۋستىڭ ارمياسىنا قارسى، ءبىز قانشا دۆيزيا سالدىق، - دەپ سۇرادى ستالين قاسىنداعى ۆوروشيلوۆتان. ول بولسا، 22 ديۆيزيا، - دەپ سالدى.

ۇلى كوسەم (كىتاپتا سولاي) ءسال عانا بۇرىلىپ، – 25 ديۆيزيا اتتاندىردىق، - دەدى. – مىنە، سەن قاتە ايتىپ تۇرسىڭ! تاريحتا وسىلاي قاتە جازىلادى! (ستالين تۋرالى پىكىرلەر جيناعى. «ءستاليننىڭ قۇپياسى» كىتابىنان).

ماسكەۋ بۇل سوعىسقا تىڭعىلىقتى دايىندالدى. التىن وردامەن كەلىسىمشارت جاساسىپ، ودان كومەككە اسكەر الىپ تۇراتىن ريازان، ۆلاديمير، سۋزدال كنيازدىكتەرى ءوز جاساقتارىن بەرمەدى. ات-تونىن الا قاشتى. ءتىپتى، تۆەر كنيازى ۋادە بەرىپ تۇرىپ، ارتىنان قالىس قالدى. ءبارىنىڭ ويلاعانى بىرەۋ ەدى – ەگەر جەڭىلىس تاپسا، التىن وردانىڭ قىپشاقتارى وزدەرىن ايامايتىندىعىن ءبىلدى.

1380 جىلى 31 شىلدە كۇنى قاتتى شايقاس باستالدى. العاشىندا مايدانداعى اسكەرلەر تەڭ ءتۇسىپ جاتتى. بىراق كوپتىڭ اتى كوپ قوي. التىن وردا اسكەرى ورىستاردى تۇتاستاي تەمىر قۇرساۋعا الىپ، قورشاپ الدى. بارىن سالىپ، قانشا ايقاسقانىمەن، ورىستار تەز سەتىنەپ، كەمي بەردى. كوبى قىرىلعان، قالعاندارىنىڭ ەسى قاشقان ورىس ساربازدارى ات-ماتىمەن ارتىنداعى نەپريادۆا وزەنىنە قارعي باستادى. مىنە، وسى كەزدە دميتري بوبروكتىڭ ەكى مىڭ اسكەرى تاسادان شىعا كەلدى. دەگەنمەن، وتە كەش ەدى. ورىس اسكەرىنىڭ نەگىزگە كۇشى تۇتاستاي قىرعىن تاپقان بولاتىن. تاسادان شىققان بوبروكتىڭ ەكى مىڭ اسكەرىن التىن وردالىقتار كوكپارعا تۇسكەن لاقتاي جان-جاعىنان قورشاپ الىپ، تاستالقانىن شىعاردى.

وزەننىڭ ارعى بەتىنە شىققان ورىس جاۋىنگەرلەرى «ماسكەۋ قايداسىڭ» دەپ تارتىپ بەردى. ءوزىنىڭ ءبىراز كەشىكتەنىمەن قىردا تۇرعان ماماي قاسىندا تۇرعان تۇرىك جىلناماشىسىنا «تەرلەدىڭ، ماماي، ەرلەدىڭ ماماي»، - دەپ كۇبىرلەدى.

وسى سوعىستان كەيىن رۋس ەلى التىن ورداعا تاعى 170  جىل بويى الىم-سالىق تولەپ، بوداندىققا قايتا ءتۇستى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz