– Berik Uәliyúly, juyrda Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng tóraghalyghymen Ýki­met­ting keneytilgen otyrysy ótti. Memleket bas­shysy atalghan jiynda elimizding damu maqsattaryna say ke­letin kóptegen mindetti belgiledi. Onyng ishin­de qan­day manyzdy bastamalardy atap aitar ediniz?

– Búl – jyl sayyn dәstýrli týrde ótetin óte keng formattaghy basqosu. Jiynda Ýkimet mýshe­leri­ning aldaghy jyly atqaratyn qyzmetining negizgi baghyt-baghdaryna basymdyq beriledi. Sondyqtan keneytilgen otyrystaghy Preziydentting kez kelgen tap­syrmasy men bastamasy elimizding damuy ýshin asa manyzdy. Qasym-Jomart Kemelúly sayasat­ta­ghy útqyrlyqty әleumettik-ekonomikalyq da­mu­daghy naqty qadamdarmen ýilestirudi jón sa­naydy. Yaghni, týbegeyli ózgeristerge jol ashqan re­­­formalardyng oryndaluy elimizding әl-au­qatynan da kórinis tabugha tiyis. Osy rette bir jyl búryn janadan jasaqtalghan Ýkimetke óte ýlken jauapkershilik jýktelip otyr. Óitkeni Pre­ziy­den­timiz aitqanday, qazirgi kezeng jahan júrtshylyghyna jenil tiyip otyrghan joq. Iri derjavalar arasyndaghy әr­týrli teketires, sonyng ishinde ekonomikalyq sanksiyalar sayasatyn kýsheytu, әr jerde mazdaghan kiykiljinder men beybit túrghyndardyng mazasyn qa­shyrghan qaruly qaqtyghystar býginde әlem el­derin qatty alandatady. Sonday-aq songhy jyl­dary klimattyq ózgerister de anyq bayqala bas­tady. Tehnologiyalyq jarys nәtiyjeleri búryn-sondy bolmaghan bәsekelestik tudyrdy. Mine, osy ispetti syn-qaterler elimizdi barlyq salada bet­pe-bet keletin kýrdeli kýrmeulerdi der kezinde, tip­ti aldyn ala sheship otyrugha mindetteydi. Shiy­ryp aitqanda, kórpege qaray kósiletin uaqyt kel­di. Memleket basshysy budjet qarajatyn on­tayly júmsau, memlekettik qúrylymnyng tiyim­diligin arttyru, artyq shyghyndy boldyrmaugha basa mәn beru keregin qadap aitty. Preziydent bayan­da­ma­synyng negizgi jýlgesi osyghan sayady.

– Memleket basshysy biylghy bayan­damasynda da ekonomikalyq damu mәselel­erine kóp toqtalghanyn bayqadyq...

– Ekonomika – memlekettik damudyng negizgi óze­gi. Álbette, otandyq ekonomika, jogharyda aitqanday, kýlli әlemde oryn alyp jatqan týrli tartystyng saldaryn sezinip otyrghany belgili. Óitkeni bizding basty qaghidatymyz boyynsha, Qazaqstan – әlemdik qauymdastyqtyng belsendi mýshesi. Búl ekonomikagha da tiyesili ústanym. Son­dyqtan jahandyq sauda tizbegine keltiriletin qanday da bir núqsan bizding ekonomikamyzgha da әser etpey qoymaydy. Osy jaghdayda ornyqty damudy qalay qamtamasyz etemiz degen oryndy saual tuady. Búl jóninde Preziydent búghan deyin de aityp keledi. Ýkimetting keney­til­gen otyrysynda osy baghyttaghy stra­tegiyany taghy da pysyqtap, Ýkimet pen qúzyrly organdar basshylary ýshin ne­gizgi mәselelerdi qaytara eske saldy. Mәselen, el ekonomikasyn әrtaraptan­dyru – óte manyzdy baghyt. Sonyng ishinde osyghan deyin ong ósim tirkelip kele jatqan óndeu ónerkәsibine barynsha jaghday jasalyp jatqanyna toqtaldy. Erekshe nazar au­daratyn dýniye, iri ónerkәsip jobalarynyng iske asyryluy bayau jýrip jatqanyn syngha aldy. Ony elden shy­ghar­ylghan zansyz aktivterdi qazynagha qaytaru isimen qatar jýrgizu qajettigin aitty. Ýkimetke orta buyndaghy kәsiporyn­dar shoghyryn qalyptastyru turaly tap­syrma berdi. Qazir әlem­de kóptegen el tiyimdi paydalanyp otyrghan turizm sa­la­synan da qarjy tabudy jón sanayty­nyn jet­kizdi. Agroónerkәsip keshenining әleuetin art­tyru baghytyndaghy manyzdy bastamalar bar. Ekin­shi dengeyli bankterding ekonomikany qarjy­landyruy túrghysynan naqty mindetter jýktedi. IYgerilui kýrdeli ken oryndaryn ekono­miy­kalyq ai­nalymgha qosu turaly oiymen bólisti.

Taghy bir mәn beretin mәsele bar: Ýki­­met­ting keneytilgen otyrysynda qos­ymsha qún salyghyn kóteruge qatysty ús­y­n­ys aitylghany barshagha ayan. Búl jayt qoghamda qyzu talqylandy. Qarapay­ym júrtshylyqtan bastap sarapshylargha deyin osyghan qatysty oilarymen bólisti. Preziydent te atalghan mәselege jiti kónil bólip, ótken aptada otandyq biznes ókil­derimen kezdesude ózining pikirin jetkizdi. Memleket basshysy kez kelgen reformany jan-jaqty saraptap, bay­yp­pen jýrgizgen jón ekenin atap ótti. Pre­ziydent búl tarapta týrli núsqany qarastyryp, qosymsha qún salyghynyng mólsherlemesi saralanyp belgilenuge tiyis ekenine erekshe mәn berdi. Ýkimetting búl baghyttaghy júmysy biznes, qogham, sarap­shylar men deputattardyn, yaghny barlyq taraptyng pikiri eskerile otyryp jalghasuy keregin qadap aitty.

Suret: aikyn.kz

Osylaysha, Memleket basshysy stra­te­giyalyq baghyttardy belgilep, jelding qay jaqtan soghatynyn, oghan qarsy amal­dardy sanamalap aityp berdi. Endi Ýki­met mýsheleri men basqa da tiyisti or­gandar osy mindetterdi oryndaugha jan-tәnimen kirisip, býkil kýsh-jigerin jú­myl­dyr­uy kerek. Búl rette Preziydent eko­nomikanyng barlyq salasyna iyn­ves­tisiya tartudyng óte ózekti ekenin atap kórsetti.

– Shynynda, Qasym-Jomart Toqaev shetelden investisiya tartu jóninde jii aitty. Jalpy, elimizde qazirgi investisiya­lyq klimat qanday?

– Memleket basshysynyng bastama­symen elimizde Investisiyalyq shtab qú­ry­l­ghanyn jaqsy bilesizder. Búl buro­kratiyalyq kedergilerge, toptyq mýddelerge qarsy túratyn, qúqyqtyq túrghydan iyn­ves­tordy qorghay alatyn qabiletke ie institutqa ainalugha tiyis. Shtabtyng tiyimdi júmys isteuine qajetti barlyq jaghday jasalyp, onyng oryndaluyn Qasym-Jomart Kemelúly tikeley baqylauynda ústap otyr. Degenmen Preziydent Ýkimetting mindeti investorlar­dyng jekelegen mәselelerin shúghyl sheshu ghana emes, elimizdegi jalpy investisiyalyq ahualdy jaqsartu ekenin erekshelep aitty. Byltyr jyl sonynda respublika­lyq basylymdargha jazghan maqalamyzda da atap ótkenbiz, Preziydent 2024 jyly jiyrmadan astam memleketke saparmen bardy. Kóptegen halyqaralyq jiyngha qatysty. Sonyng bәrinde eng әueli memle­ketter basshylarymen jәne sheteldik biznes ókilderimen kezdesip, elimizdegi sheshimin tappay jatqan salalargha qarajat tartugha tikeley bastamashy bolyp keledi. BÚÚ mәlimetterine sәikes, Qazaqstan ekonomikagha investisiya tartu kórset­kishteri boyynsha aitarlyqtay tabysqa qol jetkizdi. Biraq Preziydent oghan toq­meyilsuge bolmaytynyn jetkizdi. Óitkeni birinshiden, elimizde budjet tapshylyghy oryn alyp otyr. Investisiyanyng azangyn budjet esebinen óteu qysqamerzimdi ghana nәtiyje beretinin tilge tiyek etti. Sol sebepti ónirlerge, Almaty qalasyna qúiylatyn shetel investisiyasyn arttyru mindeti qoyyldy. Ýkimetten barlyq dengeyde, yaghny ortalyq bolsyn, iri qalalarymyz bolsyn, ónirlerimiz bolsyn, investor әkeluge qolayly jaghday jasay­tyn birtútas ekojýie qúru talap etiledi. Ekinshiden, qazir әlemde siyrek kezdesetin metaldardy óndiru men óndeuge artyp kele jatqan súranysty tiyimdi paydalanu kerek. Osy maqsatta elimizding әleuetin dúrys iske asyrghan jón. Mәselen, Ýkimet basshysy elimizde atalghan baghytta 17 ken orny ashylghanyn aitty. Onyng ishinde litiyding orny erekshe. Mine, osy salagha investisiya tartylsa, ozyq tehnologiyalar kelse, sheteldik jәne otandyq investor­largha birdey jaghday jasalsa, elimizdegi investisiyalyq klimatty aitarlyqtay jaqsarta týsetini anyq. Qazir búl tarapta geologiyalyq barlau júmystaryn jýrgizu ýshin investorlargha ýlken mýmkindik berilip otyr. Yaghni, olar óz shyghyndary esebinen әri barlau jýrgizedi, әri jer qoy­nau­yn paydalanu qúqyghyna ie bolady. Osy rette elimizde Jer qoynauyn payda­lanu boyynsha reforma jýrgizilip, onyng zan­namalyq platformasy әzirlenip ja­tyr. Jalpy byltyrghy qúiylghan qar­jy kólemi aldynghy jylmen salystyrghanda sheteldik investisiyanyng birshama kemi­genin kórsetedi. Búl – týsinikti. Sebebi qazir dýniyejýzi boyynsha investisiyagha talas jýrip jatyr. Elding ornyqty damu­yn qamtamasyz etude investisiyanyng róli óte ýlken. Memleket basshysy eko­nomikagha investisiya tartu elimizding әlemdik kartadaghy ornyn anyqtaytynyn aityp, búl isting mәni zor ekenin jetkizdi.

– Infraqúrylymdy damytu mәsele­lerinde aitylghan jobalar qanshalyqty oryndalady?

– Keyingi jyldary elimizding birqatar qalasynyng jylu jýieleri qystyng kózi qyrauda apatqa úshyraghany qoghamgha mәlim. Múnday oqighalardyng elding be­deline núqsan keltiretini de kýmәnsiz. Osy orayda Preziydent naryq talabyna say tarif sayasatyn qayta qaraudy tapsyrdy. Óitkeni TMD elderindegi bagha bizding naryqtan әldeqayda joghary. Búl – kontrabandalyq qylmysty órshi­tetin jaghday. Tipti, shekara baghandarynyng astynan tonneli qazyp, janar-jagharmay tasyghan oqighalar oryn alghanyn qúzyrly organdarymyz anyqtady. Sondyqtan energiyagha, jylugha, sugha qatysty tútynu baghalaryn ózgertu kommunaldyq nysan­dardy der kezinde jana standarttargha beyimdeuge mýmkindik beretinin úmytpaghan lәzim. Preziydent aitqanday, eskirgen energetikalyq nysandardy innovasiya­lyq stansalarmen almastyru kerek. Quat kózi tapshylyghy artqan sayyn atom energiyasyn paydalanugha súranys kýsheyedi. Búl túrghyda Qazaqstan atom óner­kәsibine qajetti otyn kózining ýlken qoryna ie ekeni belgili. Yaghni, urangha bay elmiz. Sonymen qatar elektr jelilerin biriktiru, gaz-bu qondyrghylary men qúbyr jelilerining qúrylysyn ayaq­tau turaly naqty tapsyrmalar jýkteldi.

Suret: aikyn.kz

Qazaqstan songhy jyldary kólik-tranzit infraqúrylymy boyynsha óte auqymdy jobalardy jýzege asyryp jatyr. Qytaydan Europagha jetkiziletin jýk tasymalynyng Qazaqstan aumaghy arqyly ótuin qamtamasyz etu ýshin avto­kólik joldarymen birge temir jol­dar, teniz arqyly tasymaldau isi jolgha qoyylyp, kóptegen nysan paydalanugha berildi. Memleket basshysy Ýkimetting keneytilgen otyrysynda Transkaspiy baghdaryn damytu ayasynda «Moyynty – Qyzyljar» baghytynda jana temir jol qúrylysyn bastaudy, Qyzyljar beke­tinen Aqtau portyna deyingi kýre joldyng kóptegen uchaskesin janghyrtudy tapsyr­dy. Sonymen qatar «Altynkól – Jetigen» temir jolyn keneytu mindetin jýktedi. Múnyng bәri Qytay men Ortalyq Aziyanyng arasyndaghy kólik dәlizin da­my­tugha septigin tiygizbek. Byltyr eli­mizding birqatar qalasynyng әue terminal­dary janadan salynyp, paydalanugha berildi. Osy orayda el aumaghynda halyq­aralyq әue habyn qúru isi qolgha alynghanyn atap aitu kerek. Pre­ziydent jýk jәne jolaushylar terminal­daryn, logistikalyq ortalyqtaryn, zamanauy qyzmet kórsetu oryndarymen qamtylghan tolyq ekojýieni qúrudy min­dettep otyr. Búl salalarda da Qazaqstan ózining ekonomikasyna tiyesili paydadan qaghylmauy qajet. Qauipsizdik Kenesining aldaghy otyrysy osy kólik-tran­ziyt, logiys­tikalyq әleuetti damytu taqyrybyna arnalady.

– Sifrlandyru salasynda jetekshi rólge ie bola alamyz ba?

– Qazir әlemdik sauda elektrondy jýiege kóshkeni belgili. Elimiz memlekettik qyz­met kórsetu salasyn sifrlandyru baghytynda ýlken jetistikke jetip otyr. Búl tarapta kóptegen damyghan elderding sifrly jýiesinen ozyq ekenimizdi maqtanyshpen aitugha bolady. Degenmen búl sәt sayyn damityn sala bolghandyqtan, aqparattardy qorghau, atalghan ekojýieni údayy damytu isi óte ózekti. Aqparat qúral­darynan amerikalyq jәne qytaylyq platformalardyng ózara bәsekesi turaly oqyp, bilip otyrmyz. Aytalyq, Qytay tarapy bar-joghy 6,5 million dollargha DeepSeek platformasyn jasady. Onyng tiyimdiligi milliardtaghan dollar júmsalghan platformalardan asyp týsti. Mine, osynday qazirgi zamannyng súranysyn jetik bilip qana qoymay, ony Qazaqstan qoghamyna dendep engizu maqsatynda Memleket basshysy jasandy intellekti salasyndaghy ozyq oily túlghalarmen jii kezdesedi. Juyrda ghana osy saladaghy qytaylyq kәs­ip­ker Ly Kay Fudy qabyldaghan bolatyn. Ýkimetting keneytilgen otyrysyndaghy sóz­in­de de qytay tәjiriybesin keninen zer­de­leu jóninde tapsyrma berui beker emes. Búl salada biz baghyndyratyn biyikter әli alda. Jalpy, sifrlandyru salasyna myndaghan maman dayarlaudan bastap, elordada Al-Sana jasandy intellektini oqytu ortalyghyn ashugha deyin búl baghytta jýieli júmys jýrgizilip jatyr deuge bolady. Sonymen qatar jana qauip-qaterler de bar. Qazirgi kezde kiyberalayaq­tyq­tan qorghanu mәselesi óte manyzdy. Osy qyl­mystyq isterding 80 payyzynyng әshkerelen­bey qaluy arnayy qúzyrly organdarymyz­dyng sifrly әleuetin әli de jetildiruin qajet etedi. Óitkeni memleket ýshin azamattardyng qauipsizdigi eng basty orynda boluy kerek.

– Áleumettik salada memleket qoldauy­men iske asyrylyp jatqan jobalar turaly naqty ne aitar ediniz?

– Preziydent memleketting әleumettik mindettemelerdi oryndauyna basa mәn beredi. Búdan búrynghy nesiyelerding belgili bir bóligin óteu, atauly әleumettik kómek beru, jәrdemaqy berudi jýieleu syndy halyq kónilinen oryn alghan bastama­larynan bólek, qazirgi kezde densaulyq saqtau men bilim jәne ghylym salalaryn­daghy jobalardy әdil qarjylandyrugha nazar audaryp otyrghanyn atap aitu kerek. Onyng barlyghy zannamalyq túr­ghydan negizdeldi. Auyldarda alghashqy dәrigerlik kómek kórsetetin 460 nysan paydalanugha berildi. Taghy 200-ge juyq nysan jyl sonyna deyin beriledi. Biyl 32 auruhanagha jóndeu jýrgizilmek. Preziydent osy auqymdy júmysty shiratugha tapsyrma berdi. Sonymen qatar kelesi jyly barlyq audandyq auruhana­largha janghyrtu júmystary jýrgiziledi. Osyghan deyin el kónilinen oryn alghan «Jayly mektep» jobasy biyl ayaqtalady. Onyng basym bóligine sybaylas jemqorlyq faktilerinen óndirilgen qarjy paydalan­ylghany belgili. Ýsh jyl ishinde Preziydent tapsyrmasymen taghy 1 300 mektep jan­ghyrtylady. Eng bastysy, biyl «Júmysshy mamandyqtary jyly» dep jariyalandy. Atauly jyl ayasynda súranysqa ie kadr­lar dayarlaugha, enbek adamynyng abyroyyn arttyrugha ýlken mәn beriledi. Memleket basshysy azamat­tardyng óti­nishine qúlaq asu qajettigin aitty. Óitkeni әr ótinishting artynda adam taghdyry bar. Búl rette memlekettik apparattyng tiyimdiligin art­tyru mindeti qoyylyp otyr.

– Preziydent bayandamasynda kópshilikting nazaryn audarghany – elimizdi laqap atpen ataushylargha qatysty sózi. Memleket bas­shy­sy elding bet-beynesin qalyptastyruda qoghamdaghy barlyq ýderisti qadaghalaytynyn bayqadyq...

– Álbette. Qazir adamdar әleumettik jelilerdegi qajetti-qajetsiz aqparat tasqynynan ózin qorghay almay, sana sýz­gisinen ótkizbey, әrtýrli oidyng jetegine onay ilesetinin bayqaugha bolady. Búl, ókinishke qaray, keybir azamattarymyzdyng altyn uaqytyn tiyimdi paydalana almay­tynyn, jenil-jelpi bósteki sózge ýiir eken­in menzegennen aitylghan pikir bola­­tyn. Memleket azamattardyng qalauyn shektemeydi. Biraq әleumettik jelini de tiyimdi paydalanyp, tabys tabugha, qoghamdyq oi-sanany ozyq etu ýshin ýles qosugha bolady. Sondyqtan әldekimderding qarau niyetinen, tipti qoghamdyq pikirdi manipulya­siyalaudan tuatyn, memleket bedeline núqsan keltiretin arzan sózderdi qogham bolyp tyighan lәzim. Preziydent osyghan ýndedi. Elimizding jaqsy atyn el azamattary shygharady. «Zang men tәrtip» qaghidaty da osyghan negizdelgen. Biz ózimizding qú­qyghy­myzdy qalay qorghasaq, memleketimiz­ding de bedelin solay syilaugha әri qorghaugha tiyispiz. Sonda ghana elimizding ensesi kó­ter­­iledi. Sol ýshin bir-birimizdi beker jәbirlemey, ortaq iygi iske júmylyp, mem­­leketshildik sanany ornyqtyra ber­genimiz jón. Qadyr Myrza Álinin «Tәu­el­sizdikti sәt sayyn qorghau kerek» degen qanatty sózi bar. Memleketting ar-namysy әr azamatynyng úyaty men ojdanyna ai­na­luy kerek.

Súhbattasqan Gýlzina Bektas

Derekkózi: aikyn.kz

Abai.kz