Ózgeni toty qústay qaytalamay, tek 28 dybystyq babalar tiline beyimdep, ózgelerden tike sóz qabyldauymyzgha ne kedergi? Qazaq audarmasynyng kóz jasy nemese qazaq óz tiline beyimdep sóz qabyldau qalyptasqan qasang kedergini jene ala ma?

Keyingi otyz shaqty jyldyng ishinde audarma qarqynynyng birshama bәsendeuine audarmanyng missiyasy jóninde qate týsinikterding de әseri boldy.

Audarmanyng qúdireti óli tilderdi tiriltuinen-aq tanylyp túr. Kóne evrey, kóne grek, latyn, eski týrki tilderinen jasalghan audarmalar arqyly qanshama mәdeny múra adamzat iygiligine ainalghany jaqsy mәlim. Tәrjimeshiler bolmasa olardyng bәrine de sanauly poliglottardyn, til mamandarynyng ghana qoly jeter edi.

Ónerding qay týrine de synnyng әser-yqpaly ýlken. Audarma da solay. Songhy seksen-toqsan jyldyng ishinde boy kórsetken qazaq audarma syny osy uaqyt aralyghynda tәrjime ónerining qalyptasuyna hal-qadirinshe kómek kórsete bildi. Súhbatta retti jerinde audarma synyna baylanysty oilar da ortagha salynyp otyryldy. Búl túrghyda qazirshe jetistikten góri kemistik kóbirek.

Aqylmandyghymyz – tiyn, aqymaqtyghymyz – tenge bolyp, úyatqa arsyzdyqtyng shekpenin kiygizip, arystany joq ormangha enip, aiydy kóke sanap jýrgen tildik tirlikten aryluymyz kerek-aq.... Osy baghytta jeke azamattyq bastamasymen Qúnanbay qajy atyndaghy «Alash audarmashylar Odaghy» Qoghamdyq Qoryn qúrghan, audarma salasy men isi boyynsha magistrlik ataghy bar Erik Qayratbekúly inimizben súhbattasudyng sәti týsti.

Suret: Abai.kz saytynan alyndy.

– Qazir audarmashylardyng basyn qosatyn úiymdar joqqa tәn. Biraq sizding qúrghan qor nege «Qúnanbay Óskenbayúly» atymen ataldy?

– IYә, búl súraq maghan jii qoyylady. Qúnekeng óleng de jazghan joq, audarma da jasaghan joq, nege atyn qoydyndar deytinder jetip artylady. Qazaq audarmasynyng bastau kózinde Shynghys tóre men Qúnanbay Óskenbayúldary túr. Olar eski shaghatay tilinde bilim berudi qazaqtyng әr auylyna mindettep, músylman din arqyly, orystandyru hәm shoqyndyrudan qazaqty saqtap qala aldy. Qala bildi desek te bolady. Osy әueli dini, keyin oryssha oqyghandar «Dala uәlayaty» gazetin shygharyp, onda audarma salasy túnghysh ret kәsiby damydy.

Al, búnday qadamgha barmaghan ózge úsaq últtardyng betke ústarlary orystanugha tóte jol ashty. Óitkeni, әueli músylmansha sauatyn ashqan oqu jasyndaghy shәkirt eshqashan ózge dinge, ózge mәdeniyetke qúldyq úra tabynbaydy. Ózge tilden jasalghan tәrjimada til mәiegin últtyq dýniyetanym sarasynan ótkizip, últyna úghyndyratyn bolady. Orys tilinen jasalghan alghashqy últtyq audarmalardan biz osyny angharamyz.

– Qor turaly aita ketseniz?

– Qúnanbay qajy atyndaghy «Alash audarmashylar odaghy» Qoghamdyq qory - Abay oblysyn audarma salasynda «Ruhany astanagha» ainaldyrudy maqsat tútqan belsendi azamattardyng bastamasymen 2023 jyldyng 27  jeltoqsanynda qúryldy.

Qordyng missiyasy:

«Web - audarma» salasyna Qazaqstandaghy mýmkindigi shekteuli nemese júmyssyz jýrgen pedagogtar, arnayy túraqty tabysy joq jәne jalghyz basty ata-analar jәne az qamtylghan otbasynda tәrbiyelenip jatqan, asyraushysynan aiyrylghan janúyadaghy shәkirtterdi qatystyru әri olardy arnayy oqytu, audarma salasynda jasaghan enbekterining jemisin kóruin memlekettik qoldau sharalarynan tys sheshu. Osy mәsele boyynsha jana taghayyndalghan oblys әkimi Berik Uәly myrzagha kirgeli otyrmyn.

Audarmashylar ghana qazaq qoghamyn últtyq jazuda oyata alady!

– Últtyq Ylatyn әlipbii turasynda ne der edin?

– Ylatyngha týpting týbinde kóshemiz. Biraq oryssha aitylyp, jazylyp kelgen 150 mynday termin men sóz qoldanystary yu ya sh y yo i ch e h s f v әripterinsiz qalay aitylyp qalay jazylady? Kirilde jazu men aituda últtyq sóileu mәnerinen ajyrap qaldyq. Ylatynda da osynday kýy keshpeumiz ne isteuimiz kerek degen saual kónilimizdi kýpti etetini ras.

Jana qazaq audarasynda jazylymy aghylshynsha sózderdi aitylymy qazaqsha qabyldaytyn jana tirlik kerek...

– Sonda qanday tirlik?

– Audarmashylar ghana qazaq qoghamyn últtyq jazuda oyata alady...

– Nege?

– Endi aitqan oiymyzdy naqtylayyq. Bizdi tildik túrghydan ekige bólu ylatyn jazuyn tek qazaq tildilerge qatysty bólekteuden bastaldy da. Nәtiyjesinde qazaq tildiler qwerty-shiler men dәiekshilerge bólinip shygha keldi.

Búl bir problema jәne nәtiyjesinde bitip bolmaytyn 3 últtyq әlipby qabyldanyp ýlgerdi. Áli qanshasy qabyldanatyny belgisiz. Búdan shyghudyng joly orys tildilerdi de ylatyngha kóshirip, «Bir últ bir jazu» konsepsiyasyn qazaq qoghamyndaghylardyng sanasyna siniru qajet.

Búnyng bәri KSRO kezinde barlyq últtardy  gýrji men әrmennen basqasyn ylatyngha kóshiretin ylatyn әripi orys tiline de Yakovlev әlipbiyining bolghandyghyn orys tildi otandastarymyzgha týsindirmeu qoghamdy ekige jardy. Orys tildilerge arnap 42 әripke әripke negizdelgen ylatyn jazuy kerek. Ol qoghamda talqylanugha tiyis.

«Bir últ bir jazu konsepsiyasy» ayasynda RF, ózbek, hanzu, týrkimen jәne manghúl elderinde túryp jatqan qazaq tildilerdi qoldaytyn «Bir alash týrli memleket» atty mәdeni-aghartushylyq qozghalys qúrylugha tiyis.

Tilimizding orfoepiyalyq erekshiligining últtyq audarmada bir izge týsuin   ózbek, hanzu, týrkimen jәne manghúl tilderinen audarma jasap jýrgen ózge eldegi alash audarmashylarymen birlesip, 28 dybysqa negizdelgen Til Irepormasyn jasap, bolashaq ylatyngha qinalmay kóshu ýshin qazirgi kirildi 28 әripke negizdelgen últtyq jazugha ainaldyrudy osy bastan qolgha alugha jaghday jasau.

Audarma tili jolgha qoy ýshin orfografiyagha baghynbaytyn zandylyqtar barlyghyn qazaq qoghamyna úqtyryp, týp negizgi grek pen ylatyndyq sóz aldy, sóz sony júrnaqtaryn tilimizge beyimdeuding jolyn audarmada jýrgen tәrjimashylar bolyp qarastyru baghytynda júmystar jýrgizilse, kóp nәrse onalady.

Qazaq tilining basty erekshiligining biri qazaq sózinde eki dauysty dybys qatar kelmeydi, biraq, kakao, koala... siyaqty sózder tilimizge enip ketti. Búlar tilimizge qalay beyimdeledi?

n, e, i, u, l jәne r dybystarynan sóz bastalmaytynyn jәne juan men jinishke dauystylardyng bir sózding boyynda úshyraspaytynyn eskerip, e, i, u, l jәne r dybystarynan bastalyp sózdikterge kirip ketken orys tili arqyly engen terminderdi jappay qazaqsha әuezeuge kóshudi tәrjima isinde qolgha alu.

Eng bastysy qazir qazaq audarmasyndaghy purister (qyltimashylar//samaldyqtar) men jәditshiler (28 dybysqa negizdelgen orfoepiyalyq erekshilik boyynsha sóz qabyldaushylar: pәdiiyez/bәlkónshiler) arasynda últtyq týsinistik ahualyn qalyptastyrugha qol jetkizu.

QHR audarmashy aghayyndarmen birlesip «Shәkirt» baspasyn qúrugha talpynys jasaugha kirissek, әste tәsh bolar edi. Osy orayda, bizden ózge Serik Erghaly aghamyz baryn salyp jýrgen audarmashylar qauymdastyghy qúryla ma? Búl saual endi uaqyttyng enshisinde.

«Bir últ - bir jazu» konsepsiyasy qalay jasaluy kerek?

– «Bir últ - bir jazu» konsepsiyasyn qazaq qoghamyndaghylardyng sanasyna siniru ýshin qanday qadam jasaluy kerek?

– Álipby qalyptasuy ýshin ne isteuimiz kerek? degen saual óz jaubyn tapqan. Tek «bir әrip bir dybys» degen konsepsiyadan arylsaq boldy. Bәrine ornya keledi.

Keledi deytinimi Tileshev әlipbiyine Úlyqbek týzetuinen keyin júrtqa taraghan últtyq jәne jalpyqazaqtyng әlipby (orys jәne qazaq tildi alash qoghamynyng әlipbiylik biregeyligi) ómirge keldi. Amal ne qazaq ziyaly ortasy osy dausyz shyndyqty moyyndamay otyr.

I júrtqa taraghan qazaq últtyq әlipbiyi:

(qazaq tildi alash qoghamynyng әlipbiylik biregeyligi)

A a (A a), Á ә (Ae/ae), B b (B b), Gg (G g), Gh gh (Gh/gh), D d (D d), E e (E e), J j (Zh/zh), Z z (Z z), Y y (I i), K k (K k), Q q (Q q), L l (L l), M m (Mm), N n (N n), NG ng (Ng/ng), O o (O o), Ó ó (Oe/oe), P p  (Pp), R r (R r), S s ( S s), T t (Tt), U u (W w), Ú ú (Uu), Ý ý (Ue/ue), Sh sh (Sh/sh), Y y (Yy), I i (Ii).

II júrtqa taraghan jalpyqazaqtyq әlipbiyi:

(orys jәne qazaq tildi alash qoghamynyng әlipbiylik biregeyligi)

A a (A a), Á ә (Ae/ae), B b (B b), V v (V v), G g (G g), Gh gh (Gh/gh), D d (D d), E e (E e), Yo yo (Io/io), J j (Zh/zh), Z z (Z z), Y i+Y y (I i), K k (K k), Q q (Q q), L l (L l), M m (Mm), N n (N n), NG ng (Ng/ng), O o (O o), Ó ó (Oe/oe), P p (Pp), R r (R r), S s (S s), T t (Tt), U u (W w), Ú ú (Uu), Ý ý (Ue/ue), F f (F f), H h (X x), H h (H h), S s (Ts/ts), Ch ch (Tsh/tsh), Sh sh (Sh/sh), Sh sh (C), i+ (`), Y y (Yy), I i (Ii), E e (Ea/ea), Yu yu (Iw/iw), Ya ya (Ia/ia).

Eshkim naghyz kәsiby audarmashylarymen sanaspaytyn boldy...

– Kitәby audarma salasynda ilgeri basa alamyz ba, bastyru ýshin ne isteuimiz kerek?

– Osy saual kýn tәrtibinde túr. Qazaq biraq búghan eleng etip jýrgen joq. Qazir әdeby jәne ghylymy tuyndylardy qazaq oqyrmanyna úsynatyn sayttar joq bolmasa da bar. Biraq olar naryqqa beyimdelmegen. Ári osy sayttyng әkimgerleri últ oqyrmanyna ne kerektigine әleumettik saualnama jýrgizgen emes. «Qazaq kitap oqymaydy» degen jalghan konsepsiya tuyndatyp, ony últ jadyna ornyqtyryp ýlgerdi.

Eshkim naghyz kәsiby audarmashylarymen sanaspaytyn boldy. Myqty qalamger bar, biraq nashar audarmashy, nashar qalamger bar, biraq keremet audarmashy. Osy myqty qalamgerler júrt shoshityn audarmalar jasap, qazaqty kitap oqudan qashyryp jatyr. Óz kezinde ne myqty, ne nashar qalamger atana almaghan kәsiby bilikti sheber audarmashylar mýldem tasada qaluda. Búl endi kórkem audarmagha qatysty, onyng tuyndap otyrghan problemalaryn ziyaly oqyrman qauym júmyla sheshetin dýniye.

Kórkem audarma:

- Elitalyq

- Búqaralyq  dep ekige bólinedi. Bizde tek kórkem audarmanyng elitalyq týri ghana memleketting qoldauymen baghasy sharyqtaghan kýii qaltasy júqa oqyrman qauymgha úsynyluda. Taralymy úzasa 5 myng dana ghana. Oqyrman ony kezekte túryp, kitaphanalardan ghana oqy alady. Auyldyq jerdegi oqyrmandar elitalyq audarmany oqudan shettetilip otyrghan jayy bar.

Al, búqaralyq audarmany ghana oqityn oqyrmandar ana tilinde artmәdeniyet ónimderin oqu qúqyghynan 30 jyl boyy aiyrylyp keledi. Ári olardyng azyn-aulaq shyghatyn osy taqyryptaghy kitaptardy satyp alugha qaltasy júqa. Búqaralyq kitap әleumettik jaqtan az qamtylghan top ýshin arzan әri qoljetimdi boluy kerek.

Bizde qazir 200—500 bettik búqaralyq audarmany jalghyz adam jasaydy. Búl óte auyr. Ári kýnine 2-5 betten audarghanda 100 kýnge sozylady. Osy uaqytta atalghan kitaptty qazaq oqyrmany ne aghylshyn, ne orys tilindegisin oqyp, audarylyp jatqan kitap eshkimge kereksiz bolyp qalady.

Búlay bolmauy ýshin ne isteu kerek? Osy 200-500 bettik audarmany shahmat tәsilimen azat joldyq bólinim boyynsha 100 ne 250 audarmashygha bólip beretin bolsa, kez kelgen kitap 1 ghana kýnde audarylyp, ýstinen jauapty redaktordyng bir qarap shyghuymen 10 kýnning ishinde oqyrman qolyna tiyedi. Audarmagha ebi bar shygharmashyl jeke túlghalardy sóz etpegende tek qazirgi Jazushylar odaghyndaghy 700 asa qalamgerimiz jylyna 2000 kitapty oqyrmangha úsyna alady. Búl qazaq kitabyn naryqqa shygharudaghy jemqorlyqtyng jolyn kesedi. RF ekonomikalyq  auyr jaghdayda, sondyqtan jaghdayy mәz emes olardyng baspa ónimderin arzangha alyp, qazaqtyng ruhany qazynasyn ainaldyrudyng jolyn izdestiruge tiyispiz.

Aymaqtarda audarmashylar redaksiyalary men jergilikti audandar men qalalarda audarmashylar mektebin qalyptastyrsaq, qazaq kitap naryghyna ólmes ómir syilaymyz.  Búl audarmanyng qazaq kózi ýirengen mәtindik týri ghana...

– Sonda qalay?

– Aghasy, Siz sausaghynyzdy býgip sanay beriniz!? Mәtindik audarma oqyrmangha úsynyluy boyynsha ekige bólinedi:

A) Baspalyq

Á) Internet nemese Ghalamtorlyq

Baspalyq audarmamyz naryqqa birshama qabiletsiz

Internet audarma barshagha qol jetimdi iyesine tabys әkeledi.

Búl Web audarma óz kezeginde:

A) kitabiy

Á) ghylymiy

2 termindik

A) kәsibiy

Á) salalyq

3 subtitrlik

A) derekti

Á) tanymdyq

B) kórkem artmәdeniyettik

4 notalyq

A) ólendik (tanymal әlemdik әnning jergilikti últtyng ózinshe oryndauyna beyimdelui)

Á) beynelik

B) әuendik-dybystyq

Qazaq audarmasy әli esin jiya almay jatyr. Oghan jan kirgizu bizding perzenttik boryshmyz. Últ audarmasy barshagha ortaq. Ony jeke adamynyng menshigine ainaldyryp, tenderding tәlkegine salyp, nazarbaylyq «100 oqulyq» danghazasyna ainaldyrugha qaqymyz joq!

Jalghasy bar...

Súhbattasqan Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz