وزگەنى توتى قۇستاي قايتالاماي، تەك 28 دىبىستىق بابالار تىلىنە بەيىمدەپ، وزگەلەردەن تىكە ءسوز قابىلداۋىمىزعا نە كەدەرگى؟ قازاق اۋدارماسىنىڭ كوز جاسى نەمەسە قازاق ءوز تىلىنە بەيىمدەپ ءسوز قابىلداۋ قالىپتاسقان قاساڭ كەدەرگىنى جەڭە الا ما؟

كەيىنگى وتىز شاقتى جىلدىڭ ىشىندە اۋدارما قارقىنىنىڭ ءبىرشاما باسەڭدەۋىنە اۋدارمانىڭ ميسسياسى جونىندە قاتە تۇسىنىكتەردىڭ دە اسەرى بولدى.

اۋدارمانىڭ قۇدىرەتى ءولى تىلدەردى تىرىلتۋىنەن-اق تانىلىپ تۇر. كونە ەۆرەي، كونە گرەك، لاتىن، ەسكى تۇركى تىلدەرىنەن جاسالعان اۋدارمالار ارقىلى قانشاما مادەني مۇرا ادامزات يگىلىگىنە اينالعانى جاقسى ءمالىم. تارجىمەشىلەر بولماسا ولاردىڭ بارىنە دە ساناۋلى پوليگلوتتاردىڭ، ءتىل ماماندارىنىڭ عانا قولى جەتەر ەدى.

ونەردىڭ قاي تۇرىنە دە سىننىڭ اسەر-ىقپالى ۇلكەن. اۋدارما دا سولاي. سوڭعى سەكسەن-توقسان جىلدىڭ ىشىندە بوي كورسەتكەن قازاق اۋدارما سىنى وسى ۋاقىت ارالىعىندا تارجىمە ونەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا حال-قادىرىنشە كومەك كورسەتە ءبىلدى. سۇحباتتا رەتتى جەرىندە اۋدارما سىنىنا بايلانىستى ويلار دا ورتاعا سالىنىپ وتىرىلدى. بۇل تۇرعىدا قازىرشە جەتىستىكتەن گورى كەمىستىك كوبىرەك.

اقىلماندىعىمىز – تيىن، اقىماقتىعىمىز – تەڭگە بولىپ، ۇياتقا ارسىزدىقتىڭ شەكپەنىن كيگىزىپ، ارىستانى جوق ورمانعا ەنىپ، ايۋدى كوكە ساناپ جۇرگەن تىلدىك تىرلىكتەن ارىلۋىمىز كەرەك-اق.... وسى باعىتتا جەكە ازاماتتىق باستاماسىمەن قۇنانباي قاجى اتىنداعى «الاش اۋدارماشىلار وداعى» قوعامدىق قورىن قۇرعان، اۋدارما سالاسى مەن ءىسى بويىنشا ماگيسترلىك اتاعى بار ەرىك قايراتبەكۇلى ىنىمىزبەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

سۋرەت: Abai.kz سايتىنان الىندى.

– قازىر اۋدارماشىلاردىڭ باسىن قوساتىن ۇيىمدار جوققا ءتان. بىراق ءسىزدىڭ قۇرعان قور نەگە «قۇنانباي وسكەنبايۇلى» اتىمەن اتالدى؟

– ءيا، بۇل سۇراق ماعان ءجيى قويىلادى. قۇنەكەڭ ولەڭ دە جازعان جوق، اۋدارما دا جاساعان جوق، نەگە اتىن قويدىڭدار دەيتىندەر جەتىپ ارتىلادى. قازاق اۋدارماسىنىڭ باستاۋ كوزىندە شىڭعىس تورە مەن قۇنانباي وسكەنبايۇلدارى تۇر. ولار ەسكى شاعاتاي تىلىندە ءبىلىم بەرۋدى قازاقتىڭ ءار اۋىلىنا مىندەتتەپ، مۇسىلمان ءدىن ارقىلى، ورىستاندىرۋ ءھام شوقىندىرۋدان قازاقتى ساقتاپ قالا الدى. قالا ءبىلدى دەسەك تە بولادى. وسى اۋەلى ءدىني، كەيىن ورىسشا وقىعاندار «دالا ءۋالاياتى» گازەتىن شىعارىپ، وندا اۋدارما سالاسى تۇڭعىش رەت كاسىبي دامىدى.

ال، بۇنداي قادامعا بارماعان وزگە ۇساق ۇلتتاردىڭ بەتكە ۇستارلارى ورىستانۋعا توتە جول اشتى. ويتكەنى، اۋەلى مۇسىلمانشا ساۋاتىن اشقان وقۋ جاسىنداعى شاكىرت ەشقاشان وزگە دىنگە، وزگە مادەنيەتكە قۇلدىق ۇرا تابىنبايدى. وزگە تىلدەن جاسالعان ءتارجىمادا ءتىل مايەگىن ۇلتتىق دۇنيەتانىم ساراسىنان وتكىزىپ، ۇلتىنا ۇعىندىراتىن بولادى. ورىس تىلىنەن جاسالعان العاشقى ۇلتتىق اۋدارمالاردان ءبىز وسىنى اڭعارامىز.

– قور تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟

– قۇنانباي قاجى اتىنداعى «الاش اۋدارماشىلار وداعى» قوعامدىق قورى - اباي وبلىسىن اۋدارما سالاسىندا «رۋحاني استاناعا» اينالدىرۋدى ماقسات تۇتقان بەلسەندى ازاماتتاردىڭ باستاماسىمەن 2023 جىلدىڭ 27  جەلتوقسانىندا قۇرىلدى.

قوردىڭ ميسسياسى:

«Web - اۋدارما» سالاسىنا قازاقستانداعى مۇمكىندىگى شەكتەۋلى نەمەسە جۇمىسسىز جۇرگەن پەداگوگتار، ارنايى تۇراقتى تابىسى جوق جانە جالعىز باستى اتا-انالار جانە از قامتىلعان وتباسىندا تاربيەلەنىپ جاتقان، اسىراۋشىسىنان ايىرىلعان جانۇياداعى شاكىرتتەردى قاتىستىرۋ ءارى ولاردى ارنايى وقىتۋ، اۋدارما سالاسىندا جاساعان ەڭبەكتەرىنىڭ جەمىسىن كورۋىن مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارىنان تىس شەشۋ. وسى ماسەلە بويىنشا جاڭا تاعايىندالعان وبلىس اكىمى بەرىك ءۋالي مىرزاعا كىرگەلى وتىرمىن.

اۋدارماشىلار عانا قازاق قوعامىن ۇلتتىق جازۋدا وياتا الادى!

– ۇلتتىق ىلاتىن ءالىپبيى تۋراسىندا نە دەر ەدىڭ؟

– ىلاتىنعا ءتۇپتىڭ تۇبىندە كوشەمىز. بىراق ورىسشا ايتىلىپ، جازىلىپ كەلگەن 150 مىڭداي تەرمىن مەن ءسوز قولدانىستارى يۋ يا شش ي يو چ ە ح تس ف ۆ ارىپتەرىنسىز قالاي ايتىلىپ قالاي جازىلادى؟ كىرىلدە جازۋ مەن ايتۋدا ۇلتتىق سويلەۋ مانەرىنەن اجىراپ قالدىق. ىلاتىندا دا وسىنداي كۇي كەشپەۋمىز نە ىستەۋىمىز كەرەك دەگەن ساۋال كوڭىلىمىزدى كۇپتى ەتەتىنى راس.

جاڭا قازاق اۋداراسىندا جازىلىمى اعىلشىنشا سوزدەردى ايتىلىمى قازاقشا قابىلدايتىن جاڭا تىرلىك كەرەك...

– سوندا قانداي تىرلىك؟

– اۋدارماشىلار عانا قازاق قوعامىن ۇلتتىق جازۋدا وياتا الادى...

– نەگە؟

– ەندى ايتقان ويىمىزدى ناقتىلايىق. ءبىزدى تىلدىك تۇرعىدان ەكىگە ءبولۋ ىلاتىن جازۋىن تەك قازاق تىلدىلەرگە قاتىستى بولەكتەۋدەن باستالدى دا. ناتيجەسىندە قازاق تىلدىلەر qwerty-شىلەر مەن دايەكشىلەرگە ءبولىنىپ شىعا كەلدى.

بۇل ءبىر پروبلەما جانە ناتيجەسىندە ءبىتىپ بولمايتىن 3 ۇلتتىق ءالىپبي قابىلدانىپ ۇلگەردى. ءالى قانشاسى قابىلداناتىنى بەلگىسىز. بۇدان شىعۋدىڭ جولى ورىس تىلدىلەردى دە ىلاتىنعا كوشىرىپ، «ءبىر ۇلت ءبىر جازۋ» كونتسەپتسياسىن قازاق قوعامىنداعىلاردىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ قاجەت.

بۇنىڭ ءبارى كسرو كەزىندە بارلىق ۇلتتاردى  گۇرجى مەن ارمەننەن باسقاسىن ىلاتىنعا كوشىرەتىن ىلاتىن ءارىپى ورىس تىلىنە دە ياكوۆلەۆ ءالىپبيىنىڭ بولعاندىعىن ورىس ءتىلدى وتانداستارىمىزعا تۇسىندىرمەۋ قوعامدى ەكىگە جاردى. ورىس تىلدىلەرگە ارناپ 42 ارىپكە ارىپكە نەگىزدەلگەن ىلاتىن جازۋى كەرەك. ول قوعامدا تالقىلانۋعا ءتيىس.

«ءبىر ۇلت ءبىر جازۋ كونتسەپتسياسى» اياسىندا رف، وزبەك، حانزۋ، تۇركىمەن جانە ماڭعۇل ەلدەرىندە تۇرىپ جاتقان قازاق تىلدىلەردى قولدايتىن «ءبىر الاش ءتۇرلى مەملەكەت» اتتى مادەني-اعارتۋشىلىق قوزعالىس قۇرىلۋعا ءتيىس.

ءتىلىمىزدىڭ ورفوەپيالىق ەرەكشىلىگىنىڭ ۇلتتىق اۋدارمادا ءبىر ىزگە ءتۇسۋىن   وزبەك، حانزۋ، تۇركىمەن جانە ماڭعۇل تىلدەرىنەن اۋدارما جاساپ جۇرگەن وزگە ەلدەگى الاش اۋدارماشىلارىمەن بىرلەسىپ، 28 دىبىسقا نەگىزدەلگەن ءتىل ىرەپورماسىن جاساپ، بولاشاق ىلاتىنعا قينالماي كوشۋ ءۇشىن قازىرگى كىرىلدى 28 ارىپكە نەگىزدەلگەن ۇلتتىق جازۋعا اينالدىرۋدى وسى باستان قولعا الۋعا جاعداي جاساۋ.

اۋدارما ءتىلى جولعا قويۋ ءۇشىن ورفوگرافياعا باعىنبايتىن زاڭدىلىقتار بارلىعىن قازاق قوعامىنا ۇقتىرىپ، ءتۇپ نەگىزگى گرەك پەن ىلاتىندىق ءسوز الدى، ءسوز سوڭى جۇرناقتارىن تىلىمىزگە بەيىمدەۋدىڭ جولىن اۋدارمادا جۇرگەن ءتارجىماشىلار بولىپ قاراستىرۋ باعىتىندا جۇمىستار جۇرگىزىلسە، كوپ نارسە وڭالادى.

قازاق ءتىلىنىڭ باستى ەرەكشىلىگىنىڭ ءبىرى قازاق سوزىندە ەكى داۋىستى دىبىس قاتار كەلمەيدى، بىراق، كاكاو، كوالا... سياقتى سوزدەر تىلىمىزگە ەنىپ كەتتى. بۇلار تىلىمىزگە قالاي بەيىمدەلەدى؟

ڭ، ە، ي، ۋ، ل جانە ر دىبىستارىنان ءسوز باستالمايتىنىن جانە جۋان مەن جىڭىشكە داۋىستىلاردىڭ ءبىر ءسوزدىڭ بويىندا ۇشىراسپايتىنىن ەسكەرىپ، ە، ي، ۋ، ل جانە ر دىبىستارىنان باستالىپ سوزدىكتەرگە كىرىپ كەتكەن ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن تەرمىندەردى جاپپاي قازاقشا اۋەزەۋگە كوشۋدى ءتارجىما ىسىندە قولعا الۋ.

ەڭ باستىسى قازىر قازاق اۋدارماسىنداعى پۋريستەر (قىلتيماشىلار//سامالدىقتار) مەن جاديتشىلەر (28 دىبىسقا نەگىزدەلگەن ورفوەپيالىق ەرەكشىلىك بويىنشا ءسوز قابىلداۋشىلار: پادىيەز/بالكونشىلەر) اراسىندا ۇلتتىق تۇسىنىستىك احۋالىن قالىپتاستىرۋعا قول جەتكىزۋ.

قحر اۋدارماشى اعايىندارمەن بىرلەسىپ «شاكىرت» باسپاسىن قۇرۋعا تالپىنىس جاساۋعا كىرىسسەك، استە ءتاش بولار ەدى. وسى ورايدا، بىزدەن وزگە سەرىك ەرعالي اعامىز بارىن سالىپ جۇرگەن اۋدارماشىلار قاۋىمداستىعى قۇرىلا ما؟ بۇل ساۋال ەندى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە.

«ءبىر ۇلت - ءبىر جازۋ» كونتسەپتسياسى قالاي جاسالۋى كەرەك؟

– «ءبىر ۇلت - ءبىر جازۋ» كونتسەپتسياسىن قازاق قوعامىنداعىلاردىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن قانداي قادام جاسالۋى كەرەك؟

– ءالىپبي قالىپتاسۋى ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ دەگەن ساۋال ءوز جاۋبىن تاپقان. تەك «ءبىر ءارىپ ءبىر دىبىس» دەگەن كونتسەپتسيادان ارىلساق بولدى. بارىنە ورنىا كەلەدى.

كەلەدى دەيتىنىمى تىلەشەۆ الىپبيىنە ۇلىقبەك تۇزەتۋىنەن كەيىن جۇرتقا تاراعان ۇلتتىق جانە جالپىقازاقتىڭ ءالىپبي (ورىس جانە قازاق ءتىلدى الاش قوعامىنىڭ الىپبيلىك بىرەگەيلىگى) ومىرگە كەلدى. امال نە قازاق زيالى ورتاسى وسى داۋسىز شىندىقتى مويىنداماي وتىر.

ءى جۇرتقا تاراعان قازاق ۇلتتىق ءالىپبيى:

(قازاق ءتىلدى الاش قوعامىنىڭ الىپبيلىك بىرەگەيلىگى)

ا ا (A a), ءا ءا (Ae/ae), ب ب (B b), گگ (G g), ع ع (Gh/gh), د د (D d), ە ە (E e), ج ج (Zh/zh), ز ز (Z z), ي ي (I i), ك ك (K k), ق ق (Q q), ل ل (L l), م م (Mm), ن ن (N n), ڭ ڭ (Ng/ng), و و (O o), ءو ءو (Oe/oe), پ پ  (Pp), ر ر (R r), س س ( S s), ت ت (Tt), ۋ ۋ (W w), ۇ ۇ (Uu), ءۇ ءۇ (Ue/ue), ش ش (Sh/sh), ى ى (Yy), ءى ءى (Ii).

ءىى جۇرتقا تاراعان جالپىقازاقتىق ءالىپبيى:

(ورىس جانە قازاق ءتىلدى الاش قوعامىنىڭ الىپبيلىك بىرەگەيلىگى)

ا ا (A a), ءا ءا (Ae/ae), ب ب (B b), ۆ ۆ (V v), گ گ (G g), ع ع (Gh/gh), د د (D d), ە ە (E e), يو يو (Io/io), ج ج (Zh/zh), ز ز (Z z), ي ي+ي ي (I i), ك ك (K k), ق ق (Q q), ل ل (L l), م م (Mm), ن ن (N n), ڭ ڭ (Ng/ng), و و (O o), ءو ءو (Oe/oe), پ پ (Pp), ر ر (R r), س س (S s), ت ت (Tt), ۋ ۋ (W w), ۇ ۇ (Uu), ءۇ ءۇ (Ue/ue), ف ف (F f), ح ح (X x), ھ ھ (H h), تس تس (Ts/ts), چ چ (Tsh/tsh), ش ش (Sh/sh), شش شش (C), + (`), ى ى (Yy), ءى ءى (Ii), ە ە (Ea/ea), يۋ يۋ (Iw/iw), يا يا (Ia/ia).

ەشكىم ناعىز كاسىبي اۋدارماشىلارىمەن ساناسپايتىن بولدى...

– كىتابي اۋدارما سالاسىندا ىلگەرى باسا الامىز با، باستىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟

– وسى ساۋال كۇن تارتىبىندە تۇر. قازاق بىراق بۇعان ەلەڭ ەتىپ جۇرگەن جوق. قازىر ادەبي جانە عىلىمي تۋىندىلاردى قازاق وقىرمانىنا ۇسىناتىن سايتتار جوق بولماسا دا بار. بىراق ولار نارىققا بەيىمدەلمەگەن. ءارى وسى سايتتىڭ اكىمگەرلەرى ۇلت وقىرمانىنا نە كەرەكتىگىنە الەۋمەتتىك ساۋالناما جۇرگىزگەن ەمەس. «قازاق كىتاپ وقىمايدى» دەگەن جالعان كونتسەپتسيا تۋىنداتىپ، ونى ۇلت جادىنا ورنىقتىرىپ ۇلگەردى.

ەشكىم ناعىز كاسىبي اۋدارماشىلارىمەن ساناسپايتىن بولدى. مىقتى قالامگەر بار، بىراق ناشار اۋدارماشى، ناشار قالامگەر بار، بىراق كەرەمەت اۋدارماشى. وسى مىقتى قالامگەرلەر جۇرت شوشيتىن اۋدارمالار جاساپ، قازاقتى كىتاپ وقۋدان قاشىرىپ جاتىر. ءوز كەزىندە نە مىقتى، نە ناشار قالامگەر اتانا الماعان كاسىبي بىلىكتى شەبەر اۋدارماشىلار مۇلدەم تاسادا قالۋدا. بۇل ەندى كوركەم اۋدارماعا قاتىستى، ونىڭ تۋىنداپ وتىرعان پروبلەمالارىن زيالى وقىرمان قاۋىم جۇمىلا شەشەتىن دۇنيە.

كوركەم اۋدارما:

- ەليتالىق

- بۇقارالىق  دەپ ەكىگە بولىنەدى. بىزدە تەك كوركەم اۋدارمانىڭ ەليتالىق ءتۇرى عانا مەملەكەتتىڭ قولداۋىمەن باعاسى شارىقتاعان كۇيى قالتاسى جۇقا وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنىلۋدا. تارالىمى ۇزاسا 5 مىڭ دانا عانا. وقىرمان ونى كەزەكتە تۇرىپ، كىتاپحانالاردان عانا وقي الادى. اۋىلدىق جەردەگى وقىرماندار ەليتالىق اۋدارمانى وقۋدان شەتتەتىلىپ وتىرعان جايى بار.

ال، بۇقارالىق اۋدارمانى عانا وقيتىن وقىرماندار انا تىلىندە ارتمادەنيەت ونىمدەرىن وقۋ قۇقىعىنان 30 جىل بويى ايىرىلىپ كەلەدى. ءارى ولاردىڭ ازىن-اۋلاق شىعاتىن وسى تاقىرىپتاعى كىتاپتاردى ساتىپ الۋعا قالتاسى جۇقا. بۇقارالىق كىتاپ الەۋمەتتىك جاقتان از قامتىلعان توپ ءۇشىن ارزان ءارى قولجەتىمدى بولۋى كەرەك.

بىزدە قازىر 200—500 بەتتىك بۇقارالىق اۋدارمانى جالعىز ادام جاسايدى. بۇل وتە اۋىر. ءارى كۇنىنە 2-5 بەتتەن اۋدارعاندا 100 كۇنگە سوزىلادى. وسى ۋاقىتتا اتالعان كىتاپتتى قازاق وقىرمانى نە اعىلشىن، نە ورىس تىلىندەگىسىن وقىپ، اۋدارىلىپ جاتقان كىتاپ ەشكىمگە كەرەكسىز بولىپ قالادى.

بۇلاي بولماۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ وسى 200-500 بەتتىك اۋدارمانى شاحمات تاسىلىمەن ازات جولدىق ءبولىنىم بويىنشا 100 نە 250 اۋدارماشىعا ءبولىپ بەرەتىن بولسا، كەز كەلگەن كىتاپ 1 عانا كۇندە اۋدارىلىپ، ۇستىنەن جاۋاپتى رەداكتوردىڭ ءبىر قاراپ شىعۋىمەن 10 كۇننىڭ ىشىندە وقىرمان قولىنا تيەدى. اۋدارماعا ەبى بار شىعارماشىل جەكە تۇلعالاردى ءسوز ەتپەگەندە تەك قازىرگى جازۋشىلار وداعىنداعى 700 اسا قالامگەرىمىز جىلىنا 2000 كىتاپتى وقىرمانعا ۇسىنا الادى. بۇل قازاق كىتابىن نارىققا شىعارۋداعى جەمقورلىقتىڭ جولىن كەسەدى. رف ەكونوميكالىق  اۋىر جاعدايدا، سوندىقتان جاعدايى ءماز ەمەس ولاردىڭ باسپا ونىمدەرىن ارزانعا الىپ، قازاقتىڭ رۋحاني قازىناسىن اينالدىرۋدىڭ جولىن ىزدەستىرۋگە ءتيىسپىز.

ايماقتاردا اۋدارماشىلار رەداكتسيالارى مەن جەرگىلىكتى اۋداندار مەن قالالاردا اۋدارماشىلار مەكتەبىن قالىپتاستىرساق، قازاق كىتاپ نارىعىنا ولمەس ءومىر سىيلايمىز.  بۇل اۋدارمانىڭ قازاق كوزى ۇيرەنگەن ماتىندىك ءتۇرى عانا...

– سوندا قالاي؟

– اعاسى، ءسىز ساۋساعىڭىزدى بۇگىپ ساناي بەرىڭىز!؟ ماتىندىك اۋدارما وقىرمانعا ۇسىنىلۋى بويىنشا ەكىگە بولىنەدى:

ا) باسپالىق

ءا) ىنتەرنەت نەمەسە عالامتورلىق

باسپالىق اۋدارمامىز نارىققا ءبىرشاما قابىلەتسىز

ىنتەرنەت اۋدارما بارشاعا قول جەتىمدى يەسىنە تابىس اكەلەدى.

بۇل Web اۋدارما ءوز كەزەگىندە:

ا) كىتابي

ءا) عىلىمي

2 تەرمىندىك

ا) كاسىبي

ءا) سالالىق

3 سۋبتيترلىك

ا) دەرەكتى

ءا) تانىمدىق

ب) كوركەم ارتمادەنيەتتىك

4 نوتالىق

ا) ولەڭدىك (تانىمال الەمدىك ءاننىڭ جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ وزىنشە ورىنداۋىنا بەيىمدەلۋى)

ءا) بەينەلىك

ب) اۋەندىك-دىبىستىق

قازاق اۋدارماسى ءالى ەسىن جيا الماي جاتىر. وعان جان كىرگىزۋ ءبىزدىڭ پەرزەنتتىك بورىشمىز. ۇلت اۋدارماسى بارشاعا ورتاق. ونى جەكە ادامىنىڭ مەنشىگىنە اينالدىرىپ، تەندەردىڭ تالكەگىنە سالىپ، نازاربايلىق «100 وقۋلىق» داڭعازاسىنا اينالدىرۋعا قاقىمىز جوق!

جالعاسى بار...

سۇحباتتاسقان ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz