Nauryz meyramynyng tarihyn zertteu barysynda, 2009 jyly merekeni janasha toylau núsqasy retinde 9 kýndik «Nauryz-fest» jobasy jasaqtaldy jәne 2011 jyly «Nau men yrys» kitaby jaryqqa shyqty. Osy zertteulerge tәn basty ashylymdardy jariyalaudyng sәti týsti. Búl maqalagha arqau retinde toghyz ghylymy janalyqty jariyalap otyrmyz.

Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.

1- janalyq.

Nauryzdyng tarihy kuәligi!

Shamamen 5000 jyl búrynghy Almatynyng soltús-batysyndaghy 170 shaqyrym jerdegi Anyraqay jotasynda tauyndaghy jartasta qashalghan ejelgi bitik-suretter. Onda jer betilik maqúlyqtardan birneshe ese iri eki keyip beynelenipti: ong jaghynda kýndidarly túlgha beri qarap túr, búl «Tәnir» atalyp jýrgen jarqyn kýsh bolsa kerek, onyng sol jaghynda әri qarap, týndidarly - Inir (inir – búl qazaqtarda kýn batqannan keyingi kesh týsken uaqytty bildiretin úghym týrinde qalghan); olardyng ortasynda saghat tiline qarsy baghyt boyynsha Siyr jylynyng tórt mausymy beynelengen: jana tughan búzau, onyng ýstin ala baspaq jayylyp túr, al onyng sol jaghynda semiz de mýiizi qaraghayday iri búqa Tәnirge qarap túr da, onyng astyn ala mýiizi týsken, auru da kóterem syiyr tәltirektep túr. Búl sәikes týrde beynelengen jyldyng tórt mezgili – kóktem, jaz, kýz jәne qys.

Búlardyng bәrining astynda týrli aiuan beynesindegi on eki adam biylep jýr. On eki beyne mýsheldik, bәlkim on eki ay beynesi nemese 12 shoqjúldyz boluy yqtimal.  Búl – ejelgi nauryz merekesining rәsimi, joralghysy! Búl - siyr jylynyng Nauryzyn meyramdau kórinisi! Búl petroglif – Kýn men Týnning tenesu sәtimen birge mýsheldik Jyl basyn surttep túr.

Búghan deyin parsygha tenelip kelgen Nauryz meyramy birneshe mynjyldyqqa tartatyn myna tas kuәligi arqyly jalpyadamzattyq qúndylyq ekenin sózsiz anghartady. Búghan qosa týrki halyqtarynyng tanymy men etnografiyalyq týsinigine tolyghymen sәikesip túrghany jәne bar.

2-janalyq.

Nauryzbórik tabyldy!

Búl bórik, reseylik baskiyimder saytynda orystyng últtyq baskiyimining tiziminde jýr, biraq atauy - Nauryz!

Nauryzbórik sipaty: bórikting bir týrine jatqyzugha bolghanymen negizi qalpaq pen bórikti biriktirip tikken; qalpaq aiyrqalpaqqa jaqyn bolghanymen, tiligi joq, biraq joghary qaraghan tilshesi bar jәne jiyegin asyl tastarmen әshekeylegen; bórik etegi baghaly terimen kómkerilgen. Búl – baskiyim emes, Nauryz merekesine arnalghan arnayy kostumniәng bir bóligi. Múndaghy qalpaq – aidyng nyshany da, bórik – kýnning nyshany. Qysqasy, ay men kýnnin, Kýnek pen Týnekting birleskenin, teneskenin bildiredi. Atalmysh baskiyim Altynorda dәuirinde Nauryz meyramynda kiygen aqsýiekterding әshekeyining júrnaghy bolsa kerek.

Nauryzbórik sureti orys kiyimderining saytynan alyndy.

3-janalyq.

Nauryzqalpaq tabyldy!

Altynordalyq nauryz qalpaq. Orystardyng últtyq bas kiyimderining arasynda jýr.

Nauryzqalpaq sipaty: qalpaqtyng tóbesi eki jolaqtyng aralasa tigiluinen qúralady; kóktýsti jolaq – aspan, topyraqtýsti jolaq – jerdi bildiredi. Ayyr qalpaqtyng eki bólektengen etegi Aydyng beynesin beredi, onyng betine aiqysh/krest kestelengen, búl Kýnning tanbasy. Ay men Kýnning birigui astronomiyalyq Kýndiz ben Týndizding tenesuin núsqaydy.

Atalmysh baskiyim Altynorda dәuirinen qalghan orys erlerining baskiyimi tiziminde suretimen jýr. Kiygen adamnyng sureti de qypshaq ekenin  onyng kókke shiratylghan múrty bayqatyp túr.

Qalpaq sureti orys kiyimderining saytynan alyndy.

4-janalyq.

Han ordasyndaghy kórisu

Búl suret Aghylshyn etnograf-suretshisining salghan sureti. (Ábilqayyr hannyng ordasyndaghy Kórisu ghúrpy. 1736 jyldyng jazy. Jem-Embi ózenining boyy.

* Sataev A. «V lebedey ne strelyayt». — A.: Qaynar, 2011).

Qazaq halqy kórisu ghúrpyn tek qana Nauryz meyramyna telimegen eken. Búghan aighaq, 1736 jyldyn mausym-shilde aralyghynda Aral tenizi, Jayyq ózenderining tóniregin zerttep, Ábilqayr hannyng ordasynda bolyp, birneshe suret jyidasyn salghan  Dj. Kestelding eki er adamnyng kórisu ghúrpyn beyneleytin sureti.  Búl suret salynghan uaqyt - nauryz aiy emes, mausym-shilde ailary dep naqty kórsetilgen. Mening shamalauymsha, búl mausym aiynyng eng úzaq kýni 21-22  kýnderi siyaqty. Búl kýn býginde qazaqta úmytylghan, jalpytýrkilik «Sabatoy» atalghan jazghy merekesi qarsany bolar. Sonyng joralghysyna suretshi sәikes kelgen boluy yqtimal. Búl da aituly mereke, ony býginde saha-yakuttar  «Ysyah» ataydy jәne ózderining jana jyly retinde atap ótedi. Búl suretke qaraghanda kórisudi bir ghana Nauryz meyramyna baylau artyq, endeshe búl ghúryp jyl boyyndaghy Kýn men Týnning arbasuyna sәikes keletin basqa mezgildik meyramdargha da tәn bolghany.

5- janalyq.

Kórisu ghúrpyna – 5000 jyl!

Shamamen 5000 jyl búrynghy Almatynyng soltús-batysyndaghy 170 shaqyrym jerdegi Anyraqay jotasyndaghy Tanbaly jartasta qashalghan ejelgi suretter. Búnda «Tәnir» atalyp jýrgen jarqyn kýsh pen týndidarly – Inir; tolyq sipattamasy jogharyda keltirildi.

Búlar bir birine qúshaq jaya kórisu ghúrpyn jasap túr.  Búl – ejelgi nauryz merekesining rәsimi, joralghysy. Búl – Kýn men Týnning tenesu qarsanyndaghy ghalamdyq ýilesimdi pash etu saltanaty.

6- janalyq.

Altybaqan – ýilesim terbelgisi (mayatniyk).

Altybaqan – oiyn emes, óitkeni múnda oiyngha tәn ereje joq. Biraq 7 syryqtan túratyn atributy bar.

Jalpy, alty baqandy tiginen ýsh-ýshten bastaryn baylau men jetinshisin olardyng bastaryn qosugha paydalanuda ýlken kosmogoniyalyq tanym jatyr. Búl rәsimde ejelgi ghalamnyng payda bolu qúbylysy oryn tapqanday, bizge jetken әfsanalar boyynsha  alty kýn ishinde jeti planeta jaraldy emes pe?! Endeshe, alty baqanymyz – ghalamnyng jasampaz alty kýni de, syryq sanynyng jeteu boluy – әuelgi jeti planeta qúrmetine degen nyshan. Kóldeneng tartylghan jetinshi syryq – Kýnning belgisi, ol sәulesimen Kýn jýiesin jaryqtandyryp, biriktirip túrady. Al, búlargha bekitilgen әtkenshek Tәnir-Inir dualizmining ýilesimin pash etuge arnalghan qondyrghy! Tәjikter sekildi, jylyna bir ret keletin merekesinde kәreyler de qyzdaryn әtkenshek teptiretin salty bar. Alayda, búlardyng altybaqandyq atributy kezdespeydi.

Onyng ýstine, qazaqtarda Altybaqandy kýn batugha deyin qúryp bitiredi de, ony tebu saltanatyn kýn batqan song bastap, tang atqansha jalghastyru rәsimi bar. Búl degenimiz – Jamanatqa, Týnekke yryq bermeu niyetining kórinisi, әreketi, joralghysy.

Suretti redaksiyamyzgha maqala avtory úsyndy.

7-janalyq.

Bastanghy – bas tandy qarsy alu.

Jinalghan etnografiyalyq jәne tarihy derekterge qaraghanda, sovettik etnografiya ghylymy qalyptastyrghan keybir úghymdarda basqasha mazmúny bolghanyn angharugha tiyispiz. Sol sovet ghylymy qalyptastyrghan anyqtama boyynsha: Bastanghy — qazaq jastarynyng dәstýrli sauyqtarynyng biri; Ýiding ýlkenderi jolaushylap ketkende auyldyng qyz-kelinshekteri sol ýige jinalyp, Bastanghy jasalady, - delinedi.

Shyn mәninde bastanghy sózining ózi «bas tan» degen tirkesten tuyndap túr. Al jyldyng bas tany jyl basynda ghana bolady.

Búl bas tandy Kvintiy Ruftyng jazuy boyynsha, saqtar 365 bozbalagha qyzyl mauyty kiyip qarsy alsa, tang atyp kele jatqanda ghúndar 9 kýy tartqyzghan. Al etnograf Jaghda Babalyqúlynyng habarlauyna qaraghanda bas tandy ghúndar da qarsy alghan, olar búl shara kezinde 365 kýy tartqan kórinedi.Al Aqseleu Seydimbek ózining «Qazaq әlemi» kitabynda tandy úiyqtamay qarsy alatyny, tang ata bastaghanda asau tayynshagha neshe týrli danghyrlaq nәrselerdi baylap ony ýrkitip qarsy alatyn jazylghan. Yaghny bas tandy qarsy alugha eki basty әreket: biri – úiyqtamay qarsy alu; ekinshisi tang ata bastaghanda әldebir erekshe әreket istep, qyzyl boyaumen – qyzyl mauyty kiygen balalarmen, әn-kýimen – 9 kýimen bolmasa týrli dybys shygharyp, azan-qazan etip dýniyeni oyatyp qarsy alu.

Búdan basqa týni boyy qariyalar «Belkóterer» atalghan dastarhan basynda, jigitter men er kisiler «seltetkizer» atalghan syilyq әzirlep sýigen jarlaryna dayyndasa, qyz-kelinshek jaghy «úiqyashar» atalghan arnayy dәmmen dastarhan jasap, jigitterdi qarsy alghan. Eresekterde osylay onasha otyrys keyin jyl boyy oryn alsa, ony sol daghdymen «bastanghy» atap ketken.

Suretti redaksiyamyzgha maqala avtory úsyndy.

8 janalyq.

Jolterek

Qazaq nauryzdamasynyng ghana emes, ruhaniyatynyng búl basty atributtarynyng biri – jolterek nemese bәiterek. Búl tilek tileudegi basty tirek bolghan materialdyq iygilikting biri. Ony yol, jol nemese jolterek, anyzdarda bәiterek atap kelgen. Búl turasynda arnayy zertteu maqalamyz bar.

9-janalyq.

Jeti tilek

Nauryz meyramyndaghy jarqyn shara - Jolterek týbinde tilenetin jeti tilek:

1. Kók aiyrylyp Kýn shyq!

2. Tas jarylyp su shyq!

3. Jer jarylyp shóp shyq!

4. Quys kerilip, jel shyq!

5. Jelin jarylyp sýt shyq!

6. Jaq jarylyp sóz shyq!

7. Jatyr jarylyp tól shyq!

Jana jyldy qarsy alu kezindegi búl jarqyn shara men jeti tilekti bizge jetkizgen kisi – Núrlybek Amandәuletúly Qalauov, aqyn, dramaturg, óner zertteushi. Ol belgili qogham jәne memleket qayratkeri Múqtar Arynnyng ótinishimen qazaqtyng jeti sanyna qatysty qúndylyqty zertteu barysynda qol jetkizipti.

Serik Erghali, mәdeniyetanushy

Abai.kz