Álemdik geosayasy kenistikte qayta qarulanu men jana әskery aliyanstar qúru qajettiligi Resey men Ukraina arasyndaghy soghys ayasynda aiqyn kórine bastady. Áskeriyler men sayasatkerler soghystaghy trofeylerdi, taktikalyq jәne tehnikalyq janalyqtardy, sonday-aq jetistikter men sәtsizdikterding sebepterin taldauda. Búl tújyrymdar tek qaqtyghysqa qatysushy taraptar ýshin ghana emes, basqa da kóptegen elder ýshin manyzdy. Qazirgi әskery qimyldardan qanday sabaq alugha bolady jәne bolashaq armiya qanday bolmaq?

Resey‑Ukraina soghysy jalghasuda. Osy soghystaghy qoldanylyp jatqan qaru‑jaraq týrleri, jana qarulardyng payda boluy, soghysty jýrgizuding әskery taktikasy men strategiyasy, әskery is‑qimyldardy úiymdastyru jәne ýilestiru jәne t.t. súraqtar býginde tek qana soghysushy taraptardyng ghana emes – býkil әlemdi tolghandyra bastady. Sebebi, «Adamzattyng jana ghasyrdy bastauy, jana mynjyldaqqa enui memleketter arasyndaghy tehnologiyalyq sekiristi ýdetedi, әlemdik sayasatta ekonomikalyq bәsekelestik shiyelenise týsedi, biraq, adamzat endi qaytyp әlemdik soghystargha jol bermeydi, óitkeni, soghys adamzattyng tehnogendik jәne órkeniyettik damuyna antogonistik, qarama‑qarsy qúbylys bolghandyqtan – ol 21‑ghasyrda tiyimsiz әri adamzatqa qauipti» degen ústanymy iske aspady, ózin‑ózi aqtamady.

SOGhYS ‑ ADAMZATTYNG TEHNOLOGIYaLYQ DAMUYNYNG «KERI ÁSERI»

Adamzattyng tehnologiyalyq damuy jyldamdaghan sayyn, adamdar jana qaru týrlerin odan әri jetildiruge mýmkindigi artty. Qaru‑jaraq týrleri artqan sayyn «jasalghan qaru qanday da bir synaqtan ótui tiyis» degen týpkilikti oy sol qaru‑jaraqtyng negizinde jatary anyq. Sondyqtan da, 21‑ghasyrda soghys órtining oida joqta, eshbir atauly sebepsiz búrq ete qaluy jiyiley bastady: әskery terminde «әlemning birinshi armiyasy, ekinshi armiyasy» degendey týsinikter payda boldy. Búl týsinikter astarly týrde sayasy túlghalar men әskery subektilerdi soghysqa iytermeleuge yqpal ete bastady.

Onyng ýstine, tek qana beybitshilikti qalaytyn, qarudy tek qorghanys qúraly sanaytyn memleketterding ghana emes, maqsaty belgisiz terroristik toptardyng da jana qaru‑jaraqqa qoly jetetin mýmkindikteri payda boldy. Qaru‑jaraq óndirisi, sóitip, osynday toptardyng qolyndaghy «qauipti oiynshyqqa» ainala bastady. Onyng jarqyn kórinisi retinde ghasyr bastauynda әlemdegi kýrt artqan terroristik әreketterdi aitugha bolady: mәselen, 2001 j. 11‑qyrkýiekte terrorshylar AQSh‑tyng Niu‑York qalasyndaghy eng biyik eki ghimaratyn jolaushy úshaqtarymen jaryp jiberdi. Búl adamzat tarihyndaghy búryn‑sondy bolmaghan oqigha edi.

Mine, osy oqighamen bastalghan jana ghasyr býginge deyin ýzdiksiz lokalidy soghystardy bastan ótkerip kele jatyr. Sonyng ishinde, Tayau shyghystaghy oryn alghan әskery is‑qimyldar men soghystar, Kavkaz aumaghyndaghy oryn alghan lokaldy soghystar, key memleketterdegi (mysaly, Aughanstan) azamattyq soghystar... Endi, mine, býgin býkil әlemning nazaryn audarghan Resey men Ukraina arasyndaghy soghys qimyldarynyng kuәsi bolyp otyrmyz...

Osyghan baylanysty, kóptegen әskery mәseleler tuyndauda: 1. Qorghanys qúraldary; 2. Qashyqtan qoldanylatyn qaru‑jaraqtar týrleri; 3. Úshaqsyz qoldanylatyn qarular; 4. Soghys qimyldaryn basqaru jәne baylanys qúraldary; 5. Soghysty adamy resurstarmen qamtamasyz etu; 6. Áskery mamandyqtardy jetildiru jәne t.t.

EUROODAQ ÓZ ÁSKERY ÓNDIRISIN DAMYTUGhA MÝDDELI ME?

Qazirgi jaghdayda AQSh memleketining ózi NATO‑ny búrynghyday emes, AQSh jәne Euroodaq degen әskery bloktargha bóluge әrekettenude. Preziydent Tramp «Euroodaq NATO‑gha shyghyndy arttyruy kerek. Europa óz qorghanysyna ketetin qarjyny ózi kóterui tiyis» degen talap qoya bastady. Soghan say, Europa elderi 2026 jyldan bastap ózderining әskery shyghyndaryn JIÓ‑ning kólemimen alghanda kemi 2,5%-gha kóteretinderin mәlimdep jatyr.

Al, 28 aqpanda AQSh‑ta Aq ýide Tramp pen Zelenskiyding ózara til tabyspauynyng әserimen Euroodaqtyng beldi memleketteri sayasatkerleri «Europa ózining qaru jaraq óndirisin damytugha kýsh saluy kerek. Onyng injenerlik intellektualdyq bazasyn Ukraina ózine alady. Europa ony tehnologiyalyq jәne qarjylyq túrghydan qamtamasyz etedi. Búl Europanyng qorghanys әleuetin arttyrady» degen pikirlerin aita bastady.

Búl turaly Ukraina preziydenti Zelenskiy de búryndary «Europalyq әsker qúru» iydeyasyn aitqan bolatyn. Qazirgi kezde osy iydeya birtindep jýzege asa bastady deuge bolady. Baghyt aiqyndalyp keledi.

ORTALYQ AZIYaDA QORGhANYS ALIYaNSY QÚRYLUY MÝMKIN BE?

Búl mәseleler qazirgi soghystyng sheshushi faktorlaryna ainaluda. Mysaly, sonyng eng manyzdysy qatarynda «adamy resurstar» túr. Osy túrghydan, Ortalyq Aziya respublikalary birikse ghana – óte myqty әskery әleuetke ie bolatyny sózsiz.

Qazirgi zamanda búrynghyday Handar men Patshalardyng búiryghymen әskerdi sapqa túrghyzu kelmeske ketti. Endi, әskerdi kәsiby týrde jasaqtau jәne onyng is‑qimylyn bir ortalyqtan ýilestire basqaru algha shyqty. Sondyqtan, býginde osyghan deyin onyng «ýlgisi» bolyp kelgen NATO әskery blogynyng jahandyq «kóshirmelerin» ómirge әkelu iydeyalary payda boluda. Ol birqatar tatu, ózara integrasiyalanghan elder arasynda payda boluy mýmkin. Sonday aimaqtyng biri – Ortalyq Aziya elderi bolyp sanalady.

Búl aimaqtyq blokqa Qazaqstan, Ózbekstan, Qyrghyzstan, Týrkimenstan jәne geosayay túrghyda Tәjikstan  enui mýmkin. Sebebi, osy elder jetpis jyldan astam KSRO atty bir memleket qúramynda boldy. Ózderining ekonomikalyq damuy men basqaryluy, jәne de mentalidik‑mәdeny damuy túrghysynan bir‑birine әli de jaqyn.

Ortalyq Aziya elderi osyghan deyin de ózderining ekologiyalyq mәselelerin, su resurstaryn qoldanudy birlese sheship keledi. Sebebi, olardyng arasyndaghy «týbi bir týrkilik tuystyq», nemese,  kýni keshegi «Ortaaziyalyq respublikalar» atty ortaq atauy kóp mәseleni ontayly sheshuge kómekke kelui әbden mýmkin.

Osy túrghyda aita ketu kerek, búl aimaq әzirge «Túran birlestigi» mәselesine kóp kónil bólude.  Biraq «Jalpy Túran» osy ónirge qatysty alghanda «globaldy mәsele» bolyp tabylady. Sondyqtan, onyng qalyptasuy da úzaq uaqyttargha sozyluy mýmkin.

Al, búrynghy qarym‑qatynastardy qayta jandandyryp, osy negizde ekonomikada, mәdeny tútastyqta, mýmkin, bolashaqta әskery baghyttaghy ózara tiyimdi «Ortaaziyalyq әskery aliyansyn» qúru – «Túran birligine» qaraghanda әldeqayda jyldam iske asatyn is‑shara deuge bolady. Ony qalyptastyrudyng manyzy kýnnen kýnge artyp keledi. Áriyne, búl «Túran iydeyasyn» teristemeydi – ol aitpasa da týsinikti.

Ábdirashit Bәkirúly,

Abai.kz