Nemese Ábdil aqyn Arynúly turaly esse

ÁBDIL: Orta boyly, beli týp týzu, otyrghanda da, jýrgende de tip tik jýretin, at ýstinde de algha qarap túp tura otyratyn kisi edi. Auylgha kelip attan týsip at aghashqa atyn baylap ýige qaray jýrgende de asyghys tez jýrip keletin adam.

Men Ábdil aqyndy jastayymnan ýlgi túttym. Ol kisi taza kiyinip qayda da oryrghan ortasyn oiyn kýlkige bólep otyratyn erekshe seri adam bolatyn. Qanday bir jiynda súlu múrtyn sipay týsip sharyqtata kep óleng aitatyn әn emes jay qazaqtyng qara әuezining ózin soza týsip ortasha dauyspen qonyrlata shyrqaghanda tyndaushysyn amalsyz úiytyp tastaytyn әri artynan ergen jastardy ýnemi tyndap sýitip ait, býitip ait –dep ýiretip otyratyn.

ESTELIK AYTADY: Mening bala kýnim shamasy on jastardaghy kezim ghoy deymin. Nemene jiyn ekenin bilmeymin qystaugha endi qonghan bizding auylda әiteu bir duman bolyp sol dumannyng naghyz qyzyp kele jatqan shaghynda salang etip Ábaghang kelip týse qaldy. Ýige kirip otyrar otyrmastan:

«Al Ábdil óleng ait, óleng ait» - dep qolqa salghan júrt ol kisini mazalay bergen. Ári onyng zamandastary men jengeleri sol jyldan bastap jana qoyghan múrtyn sóz qyp mazaqtay otyrghan. Osydan keyin Ábagham ólenin qútyqtaudan bastap jәne ýiden keshe shyghyp býrkit salghanyn, andausyzda qaraker qúsynan airylyp qalghanyn sóz ghyp kóp óleng aitty. Sol kóp ólenining arasynda:

«...Búl ózi biyl qoyylghan balapan múrt,
Bolghanmen elge jaman ózime qút.
Ayryldym ayaqbauly qarakerden,
Jamaghat súraulas bol jinalghan júrt», - dep shyrqaghan edi. Orynyn tauyp aitqan osy bir auyz óleng әli kýnge deyin úmytylmay keledi.

Ábdil suyryp salma aitys aqyny. Ol kisi súmyndyq jәne aimaqtyng úly dodalarda talay ret aitysty. Sol aitystarynyng qanshasy saqtalyp qalghanyn bilmeymin, qalmaghan boluy da mýmkin. Biraq ol kisining aqyndyghy shynynda da keremet edi. Alladan berilgen asqaq daryn, onyng ýstine ol kisi de әkem syqyldy jyrau kóp jyrdy jatqa biletin. Ári kitәpti da kóp oqyghan, sol oqyghanynan tabatynyn tauyp alyp shydaytyn. Sondyqtan da bilimi bir basyna jeterlik bolatyn.

Onyng syrtynda asa sheshen tildi, týzu de tik minezdi edi. Kópshilik jerde oiyna kelip qalghan keleli әri kelensiz is bitkendi beting jýzing demey aityp salyp qarap otyratyn bir betkey de bolatyn.

BIR QARIYaNYNG AYTQANY: «Sonou jetpisinshi jyldardyng orta sheni. Barlyq mal ókimettiki. Ataqty bes bes jylmen jospar qúryp ókimet kóleminde mal basyn ósiremiz dep partiyanyng sayasatymen erekshe nauqan jýrilip jatqan zaman.

Birde bizding ýige partiyanyng bir ýlken bastyghy kele qaldy. Jas otau edik, ana bastyq ta jas jigit eken. Biraq ýlken bastyq. Endi qazaqpyz ghoy ýige syy qonaq kelgen song dәtim shydamay azghana menshik malymnan bir erkek qoydy sýirep әkelip bata tilep edim, qonaghym:

- Oibay, mal soymay-aq qoyynyz, osylay shәy iship jata salayyq - dedi. Oghan endi atadan kele jatqan salt bar, әri mal ishinde otyrghan adambyz syy qonaqty qalay ash jatqyzasyn... osy oiymdy aityp qayta bata tiledim. Qonaghym da sәl otyryp baryp bata istedi. Qoydy soyyp bir jiligin asyp artyq-auys mәsele joq kәdimgidey әngimelesip syilap qondyrdyq. Qonaghym da riza bolyp tәnerteng keterinde maghan qarap:

- Kәzir Jalghyz aghashtyng Qara shymynda partiyanyng jinalysy bolady, soghan baryp qatysynyz - dedi. Áriyne partiyanyng jinalysyna barmay qalatyn bas joq, aitqanday bardym. Bizding jaqtyng barlyq adamdary jan-jaqtan jinalyp kók maysang ýstine dóngelene otyryp jinalys bastaldy. Bastyq ana mynanyng bәrin aityp biraz sóilegennen keyin:

- Partiyanyng mal basyn ósiru barysyndaghy ýlken maqsaty oryndalmay kele jatyr, mal óspey qoydy. Onyng sebepteri kóp, mysaly men ótken týnde myna otyrghan jigitting ýiine qonyp shyqtym. Soyma degenime qaramay bir erkek qoydy soyyp tastady. Kelgen qonaqtyng bәrine mal soya berseng maldyng basy qalay ósedi... - demesi bar ma.

Ýstimnen suyq su qúiyp jibergendey boldy. Eshteme demedim, birdeme aitugha ýnim shyqpady. Sóitip jinalys ta bitip adamdar orynynan kóterilip endi taray bastaghan kezde men de ornymnan túryp temeki shegip túr edim anadaydan Ábdil jýgirip kelip sol manaydaghy barlyq adamdargha estirte kóterinki dauyspen:

- Átteng aqkónil, jarqyn asyl agham-ay, atasynan týk kórmegen búralqy it syqyldy ana sýmelek nemege itting itayaghyna juyndy qúiyp berip nege jatqyzbadynyz. «Siyr sipaghandy bilmeydi, jaman syilaghandy bilmeydi» - degen bar ghoy. Ómirinde aq bataly aqsarbas qoy jemek túr ghoy auyzyna aq tiymegen teksiz iyt  sizding azamattyq adal peyil men kórsetken ýlken syiynyzgha sidigin shashty ghoy әkesining auyzyn... - dedi, kýiip pisip. Elding bәri jalt jalt qarasty, ainalama qarasam әlgi partiyanyng bastyghy mening taq janymda túr eken, ana sózdi esty sala ýn-týnsiz teris qarap túra qaldy.

Ol zaman degen partiyanyng bastyghyna múnday sóz aitu ózing tilep basyndy kestirgenmen birdey. Dereu qylmysker bolyp ústalyp atylyp ketetin kez. Jýregim tas tóbeme shyqty. Eshkim eshteme demedi adamdardyng bәri attaryna minip jan jaqqa tarasyp ketti. Ábdil de eshteme bolmaghanday atyna minip synsyp óleng aityp jýre berdi.

Ýige kelgennen keyin de jýregim auyryp tynysh bola almadym. Ábdil qashan ústalady eken dep qoryqtym. Biraq eshteme bolmady, esesine bir neshe kýnnen keyin sol jerde otyrghanda әlgi partiyanyng bastyghy qasynda bir qariyasy bar bizding ýige taghy keldi.   Qasyndaghy qariyasy әkesi eken. Qariya bәrin bayandap:

- Anada bizding bala ýlken qatelik jiberipti, sol ýshin әdeyi senen keshirim súrap at, shapan aiybyndy alyp kelip otyrmyz. Keshir bauyrym myna bauyrynnyng qateligin - dep keshirim súrady...

Ábdil aman qaldy...» - degen edi.

Mine Ábdil aqyn osynday ótkir adam bolatyn. Aqiqattyng aldynda ol eshtemeden tartynbaytyn. Osy syqyldy mysaldardy kóptep keltiruge bolady. Biraq endi onyng qejeti bolmas dep oiladym.

*   *   *

Al endi artynan ergen ónerli jastargha óz bilgenin ayamay ýiretip, balapan qús baptaghanday baptaytyn bapker azamat bolatyn. Ony sol kezde óner jolynda óleng jolynda jýrgen bizding jaqtyng azamattary әbden biledi.

Ol kezde býgingi syqyldy toydy súmyngha nemese aimaqqa baryp ýlken toyhanalargha istemeytin. Onda býgingiden oilaghanda el ejelgi qalpynan airyla qoymaghan, kәdimgidey at minip, týie qomdap kóship jýrgen kez ghoy. Sondyqtan toy degen adamdar ýshin әn tyndaytyn, jana әn ýirenetin sóitip ruhany azyq tabatyn mәdeny orta bolatyn. Mine sondaqtan da Ábdil syqyldy óner adamdary jana әnderin halyqqa jetkizip, artynan ergen jas jetkinshekterin osy jerde el aldyna shygharyp óner jolyn bastatyn edi. Sosyn óner adamy qanday bolatynyn aidan anyq etip týsindirip te beretin.

ESTELIK AYTADY: Men onalty-aq jastamyn. Óleng quyp, toy kezip kez kelgen aqynmen sóz sayysyna týsip armanymnyng kerjaydaghy aryndap túrghan órkókirek shaghym. Ózimdi ózgeden artyq aqyngha balap órt bolyp órtenip jýrgem. Mening asyp bara jatqan osy kelensiz minezimdi bayqap qalghan Ábdil aqyn birde jolygha ketti de:

- Bayyt sen osy aqynsyng ba, eger aqyn bolsang qanday aqynsyng - dep súrady. Men sol bayaghy asqaq minezimnen qaytpay:

- Iә aqynmyn. Men aqyndyq, әdebiyet әlemine keybireuler sekildi tanyrqap oinau ýshin, ermek etu ýshin kelgem joq. Dýniyejýzining әdebiyet әlemindegi qanyrap bos túrghan menen basqa eshkim toltyra almas óz ornymdy toltyrugha, sóitip ózgeni ólenmen aghartu ýshin Allataghalanyng qatal jarlyghymen keldim. Uaqytqa qajet boldym, tudym. Jauap, maqsatymdy oryndauym kerek - dedim irkilmesten. Sosyn tauyp aitym-au degendey aspandy tiregen Altaydyng asqaq bastaryna qaradym. Osy sózimdi ýnsiz tyndaghan ústazym myrs etip bir kýlgendey boldy da bolymsyz basyn shayqap:

- Qanday attyng naghyz jýirik ekenin aidalardyng aldynda emes bәigeden ozyp kelgennen keyin bilesin. Halyqqa qajet qyzmet atqaratyn adamdy istemes búryn emes, is bitirgennen keyin bilesin. Asqaq aqyl, dana daryn iyeleri qúr keude, súiyq aiqaymen tanylmaydy. Olargha salmaqtylyq kerek. Ári bes letirlik ydysqa alty letir sýt sighan mýmkindik әli estilgen joq. Osyny úqpaytyn bos óktemdikting iyesi bolghan bireuler kóbinde darynsyz keledi.

Balam, týk te bitirmey túryp keudendi soghyp, kenirdegindi sozghanyna qaraghanda sen de sol darynsyzdardyng bireui bolarmysyn. Ótirik maqtaugha qúl bolghan adam órge shygha almaytyn zang bar. Sen tipti de aqyn emes boluyng әbden yqtimal - dedi de jiyren atynyng basyn búryp jele jóneldi.

Órekpip túrghan kónilim su sepkendey basyldy. Ákemdey qúrmetteytin adamymnan mynanday sóz estigennen keyin túp-tura «MEN AQYN EMES EKEM» - degen týiinge keldim. Albaty óleng aityp, kez kelgen adamgha ólenderimdi oqyghandy da qoydym. Aqyndarmen sóz sayysyna da týspedim. Mening osy qylyghymdy bayqap jýrgen Ábagham biraz uaqyt ótkennen keyin qoy jayyp jýrgenimde tau basyna әdeyi izdep kelip:

- Bayyt sen aqynsyng ba, eger aqyn bolsang qanday aqynsyng - dep aldynghy súraghyn qayta qaytalady. Men eshbir oilanbastan:

- Joq men aqyn emespin, mende onday daryn joq kórinedi - dedim jerge qarap. Ol kisi taghy da myrs etip kýlip:

- Sonda әlgi senen basqa eshkim toltyra almaytyn әdebiyet әlemindegi bos oryndy kim toltyrady. Senen óleng dәmetken myna qaymana halyq ne bolady - dedi. Ýndemedim, arqamnan qaqty. Sosyn arnasyna simay asyp-tasyp, tasty tasqa úrap taudan qúlap aghyp jatqan asau tau ózenin kórsetip:

- Mynau tau ózeni kip-kishkentay bola túra qanday asau. Biraq taudan týskennen keyin ýlken dariyagha qosylady da asaulyghyn qoyyp ýlken arnamen jәy aghady. Sonda myna taudaghysynan da artyq kóp adam, maldy susyndatady. Tausylyp tolastamay úzaq aghady, tenizge qúyady. Qateri de arta týsedi.

Saghan men: «Asaulyghyndy azaytyp, arnandy keneyt» - dep edim, sen qúryp qaldyn. Asaulyq degen daryndylyqtyng bir belgisi. Áytse de qúr asaulyqtan týk te shyqpaydy. Endi sen bir nәrseni týsin.

Qasqyrgha «Sen qasqyr emessin» dep myng qaytara aitsang da ol qoy bolyp ketpeydi. Qasqyr qasqyr qalpynsha qalady. Bilemin sende daryn bar, daryn bolghanda da jәy bir daryn emes, auyspaly uaqyttan anda-sanda bir tuatyn jalghyz dana jaryq daryn. Ony sen jasyrsang da jýrek seziming jasyryp shydamaydy. Endi sen bala emessing talpyn - dedi.

Men eshteme demedim. Biraq sodan keyin jazba әdebiyetimen naqtap ailanysa bastadym. QOLGhA JARYQ ÚSTAP JASYRYNBAQ OINAUGhA MÝMKINDIK JOQ ekenin shyn týsindim. Daryn degen janyp túrghan jaryq,  jaryq qaranghyda kórinbey qalmaydy. Mine osyny maghan alghash Ábagham ap-anyq etip týsindirip bergen edi.

(Dәl osy eskertudi men keyin qysqa әngime etip, jeke esse etip jazyp kitәptaryma kirgizdim)

Búl bir-aq retki eskertu, múnday eskertulerding talayyn aitty ol kisi. Onyng syrtynda ústaz retinde ózindik BAGhASYN da qoydy.

*   *   *

Birde әkem Ábaghammen kenesip otyryp:

- Bayyttyng aqyn bolghany beker boldy, búl bala býite berse araqqa týsip ketetin týri bar - dep renish bildiripti. Osy әngimeni estigen ol kisi eki kýnnen keyin men turaly mynanday sóz jazyp әkeme әkep beripti. Bir jaghy aghasynyng kónilin aulaghysy kelgen shyghar, bir jaghy basynan bastap ózi ústaz retinde qoldap qorshaghan aqyn úlynyng shyn baghasyn aityp araqqa týsip ketetindey әlsiz adam emes degenge ózi senimdi ekenin aitqysy kelgen shyghar. Ne qylghanmen Ábaghamnyng men turaly aitqan tómendegidey bir lebizi bar.

Men maqtaugha qúmar emespin. Biraq osy eki, ýsh atalarymnyn, aghalarymnyng qoyghan baghasyn, aitqan lebizderin jaqsy kóremin. Meyili artyqtau maqtaghan bolsa da osy sózderin oqyghan sayyn sol kisilerding janynda otyrghanday kýy keshemin. Sondyqtan da sol lebizderdi joghaltpay saqtap jýrem. Endi mine oryny kelgende oqyrman qauymgha da maqtanyshpen oqytyp otyrmyn.

ÁBAGhAMNYNG MAGhAN QOYGhAN BAGhASY: «Bayyt degen ol  elding mandayyna bergen Allanyng bir jaryq júldyzy. Daradan dara jaralghan tendesi joq dana daryn, daraboz tolqyn. Ony eshkim joqqa shygharyp toqtata almaydy. Ázirshe jas, endi endi tolyp keledi, qúday amandyqqa jazsa otyzdan asqannan keyin qazaqtyng mandayyna jarqyrap janady әli. Onyng keudesinde dýrkirep túrghan dýley órt bar, órtemey basylmaydy. Ári últym degen úly sezim, qaytpas qaysarlyghy, berilmes bettiligi ottan da sudan da esh bógetsiz ótkizedi ózin. Bir ókinishtisi oqymady, biraq onyng boyynan men on jogharghy mektep bitirgen bireulerding biliminen de asyp týserlik bilimgerlik pen talap, talpynysty kóremin. Tarlan talgham men tazalyq, kól kósir kóregendik pen kórkemdikti kóremin. Jayaudyng jalghyz atynday qazaghy ýshin janyn da ayamas óktemdik pen ólermendikti kóremin.

Bayyttyng daryny darhan dalanyng dauylynday tentek, Altaydyng asqar taularynyng úsharbasynan qúlaghan qúlamaday asau, tendesi joq tereng daryn. Onyng qymbat qyraghylyghy men seri sezimtaldyghy, tap basqan tapqyrlyghy, oy jetpes oishyldyghy men ozat oyanghyshtyghy albaty kezige bermeytin erekshe kórinis. Onyng jyrlau, bayandau tәsili bayaghydaghydan anaghúrlym basqasha, adam qyzygharlyq anyq...

Ábdil Arynúly

1990. Bessala

ÁBAGhAMNYNG TAGhY BIR ESKERTUI: Sol jiyrmadan endi asyp jýrgen kezim. Ánge ólerdey qúmarmyn. Toygha barsam da, qoygha barsam da dombyramdy arqalap jýretin albyrt shaghym. Búrynghy halyq әnderininen bastap halyq sazgerlerining әnderin әlimning kelgeninshe oryndaymyn. Ózim de sonday keremet әn shygharghym keledi. Mine sol әnge degen ghashyqtyqtan bolu kerek «ÁKEME, ANAMA...» degen syqyldy birneshe әn, «ÁKEMNING AYTQAN AQYLY» degen bir terme jazyp ony el arasynda ózim oryndadym. El jap jaqsy qarsy alyp biraz bedel jinap berdi. Sóitip endi sol «Sazgerlikpen naqtap ainalysayyn» dep jýrgen kezimde taghy da Ábagham kez bolyp qalyp:

- Bayyt sening әnderindi tyndadym, búlaysha ainalysa berseng senen әjeptәuir sazger shyghatyn týri bar. Biraq sen bilesing be, әn degen jenil óleng tileydi. Onyng syrtynda ol degen taghy bir jazylmas auyru, kәdimgidey auyrasyn. Sol sazgha berilip ólendi úmytyp ketuing mýmkin. Tipti úmytyp ketpeseng de ólening soghan eliktep óz erkinsiz jenildep ketedi. Sondyqtan sen meni tyndasang elu jasqa deyin әnning sózin jazba... - dedi. Ishimnen qarsy bolsam da JOQ dey almadym. Sosyn azdap azdap sazgerlik menen alystay bastady. Men shynynda da elu jasqa deyin birde bir әnning sózin jazbadym.

Al eluden keyin әdeylep otyryp qolgha alyp әnning sózin jaza bastadym. Óitkeni men azdy kópti óleng jazyp, kitәptar bastyryp el meni tilese de tilemese de AQYN dep moyyndady. Ári ELU degen jas ta ary beri syrghaqtaudan ótip ketken jas ghoy.

Mine sol eluden asyp әnning sózin jaza bastaghannan men Ábaghamnyng maghan nege sol eskertudi bergenin shyndap týsindim. Án shynynda da jenildikti tileydi eken, jenildikke sýireydi eken...

*   *   *

Mening on segiz jastamyn. Taghy bir toy bolyp jatqan. Toy tórinde әriyne Ábagham. Biraq sol kýni ol kisining kónili onsha bolmady da qayta-qayta irkilip baby kelmegen attay kibirtiktep ólendi azyraq aityp toqtaghan Ábaghama men taghy óleng aituyn ótinip:

«Ábagha әr sózine halqyng kýler
Qyransyng qiyadaghy týlkini iler
Kóp qauym әninizdi ansap otyr
Taghy da bir eki auyz aityp jiber» –degenim bar edi. Sonda tórding basynda otyrghan Ábagham ótip ketken jastyghyn armandap:

«Jasymda mende sendey әnge saldym,
Qay jerde duman bolsa sonda bardym.
Ong jaqtan әn salatyn kýnim ótip,
Qartayyp býgingi kýn tórde qaldym» - dep shyrqap edi. Bylay qarasang tórge shyghu degen ýlken syi. Jastargha agha bolu, elge aqsaqal, qariya bolu jaqsy әriyne. Biraq bylay qarasang ong jaqta qyz qyrqynnyng qasynda ottay janyp әzil qaljynnyng ortasynda sezimge órtenip otyru keremet emes pe. Mine sony Ábagham osynday bir-aq shumaq ólenmen tap basyp aitqanyn biz keyin týsindik.

Ol kisi qay bir jiyn toylarda, kez kelgen bir adamdardyng basy qosylyp qalghan du du ortada, tipti iyen dalada jalghyz kezigip qalsang da qanday bir syltau tauyp ónerge, ólenge iytermelep qanday da bir amalmen ózi de osynday bir, eki auyz óleng aityp, saghan da bir úshqyr oy aitqyzyp qalghysy kelip úryna ketetin edi jaryqtyq. Sonynda ol kisining sol minezine biz de ýirenip aldymyzdan Ábagham kele jatsa ne desem eken dep oilana bastaytynbyz...

Ábaghamnyng bir әdeti el arasyndaghy toylarda júmsaq ta asqaq  әnimen ózi toydy bastap shyrqap-shyrqap bir basylady da.

- Al balalar endi sender aityndar - deytin. Sonda ong jaqta otyrghan jastar biz jamyrasa, jarysa ólendetip qoya berushi edik. Sózimiz salmaqsyz súiyq bolsa da qariyalar «Pay-paylap» bizge kónil syilaytyn. Sóitken sayyn әnge, ónerge degen  ynta, qúmarymyz arta týsetin. Sóitip olar keyingi izbasarlaryn tәrbiyeleytin.

Áli esimde sonday bir toyda Ábdil aqyn әdettegidey ólendi  aldymen ózi aityp sosyn bizge kezek bergende nege ekeni belgisiz biz biraz uaqyt ýnsiz qaldyq. Osy qylyghymyzgha kónili tolmaghan aqyn:

...Til jaghy jastarymnyng baylanghan ba,
Bir taylaq shyqpady ghoy  tayrandargha.
Alpys jyl joldas etken ólenimnin
Óshuge bolashaghy ailanghan ba.

Elimning ashyq túr ghoy zanghar kógi
Tireuim tym mayysqaq taldan ba edi.
Ábdildi ústaz tútqan úl men qyzdar
Ábira ónerlering qalghan ba edi – dep keyigen edi. Osylar aqyn bolady, óner quady... dep senim artqan jetkinshek jastary kónilinen shyqpay qalsa aldynghy tolqyn aghalar әriyne alandaydy. Mine sol alandauyn Ábil aqyn osylay ap-ashyq jәne sheshen tilmen sheber aitady. Onymen qatar ol kisiler keleshegine qaltqysyz sendi de.

Onda biz sol kisiler sekildi  izbasar tirbiyelep úrpaqqa til qadirin sóz qadirin týsindirip jýrmiz be.  JOQ deuge bolady. Shynymdy aitayyn biz, әsirese sheteldegi qazaqtar osy kezde amal joq әlsirep ketti. Tili de, dili de, óneri de, óleni de... jalpy qazaqilyghynan airylyp bara jatyr. Biz sol әlsireudi kózimizben kórip otyrmyz. Búl bólek әngime.

*   *   *

Ol kezde adamdar bir birine hat jazu degen kýnde bolyp túratyn qalypty nәrse edi ghoy. Men armiyada әskerde jýrgende Ábagham әlsin әli hat jazyp túrdy. Sәl sýikektetip úsaq jәne úqypty jazghan jazuy el elden bólekteu edi. Qayta-qayta oqyp ýirengen kisi bolmasa jaqsy tanylmaytyn, biraq ýirengennen keyin bayqasang esh qatesiz anyq jazylghanyn bayqaugha bolatyn. Sonday kóp hattyng bireuin ghana qysqartyp alyp oqytayyn:

HAT: «Sәlemetsing be balam! Sening ólenmen jazghan hatyndy alyp qatty quandym. Mening jәne auyl qariyalarynyng denderi sau, bәri oidaghyday jaqsy. Deluining men Bessalanda jyldaghadan artyq jaqsy da jayly jaz bolyp jatyr. Kópshilik qauym qyzdaryn úzatyp, kelin týsirip auyl bitkende toy, elding kónili erekshe kóterinki. Toy bolghan sayyn men seni saghynamyn, әnindi estimegeli kóp boldy ghoy qargham. Biylghy jyly súmyn toyynda Tileuqannyng qaraker aty birinshi kelip, ana kimning әskerden kelgen balasy baluannan bәrin jyqty.... Sening asau naghyshyn  ózine aiqaylaghan bir jigitke qol kóterip apang bauyryna úrsyp kórindi... Jaqsy janalyq deseng osylar. Al nashar jaghymsyz janalyqtan toqsangha taqaghan shaghynda Ajyq atang qaytys boldy...

Maghan qaldyrghan óleng dәpterindi kýnine birneshe oqimyn, sen jalpy aitysty qoyyp, naghyz jazba ólenge belsene kirisuing kerek shyghar dep oilaymyn. Sen myqty aitys aqynysyn, biraq jazba ólenning orny basqa.

Kitәp oqyp jýrgen shygharsyn, saghan endi kitәptan basqa eshtenening qajeti joq, tek oqy. Sosyn kóp jaz, nashar óleng bolsa da jaza ber, jaqsy óleng jazuyna sebi tiyedi. Qara sóz taghy kem joq, ol degening aqyldyng nәrsesi. Alla amandyq berse qyryq jastan asqan song qara sózge naqtap kirisersin. Al óleng ol tek jastyq shaqtyng ghana ýlesi. Búl egde tartqan song óleng jazbaysyng degen sóz emes jazasyn, biraq jastyq shaqtaghyday emes jalyny azayyp ketedi. Al jastyq shaq ýnem qolda túrmaydy. Onyng syrtynda sen myna dýniyening bәrine ghashyq bol. Ghashyq jýrekten shynayy sezim tuyndaydy, al shynayy sezimnen jalghan óleng jaralmaydy...

Al qosh, seni asygha kýtem.

Ábdil Arynúly. 1987.07.20 Bessala

*   *   *

Ábagham ekemiz birneshe ret aitystyq. Biraq onyng bәri saqtalyp qalmady. Ári býgin oilaghanda onday bir keremet aitys bolmady-au deymin shamasy. Al songhy bir aitysymyzdy oqyp kórinizder. Búl aitys Ábaghama da qatty únaghan edi. Sondyqtan da aitystan keyin kәdimgidey «Osy aitysty jazyp qaldyrayyq» dep ekemiz birigip otyryp alyp aitqan ólenderimizdi qaytadan esimizge týsirip jazyp shyghyp edik.

AYTYS: Men ýsh jyldyq әskery mindetimdi atqaryp kelip tughan ýiime neshe  qonghannan keyin әkemning «balama» dep ýsh jyl boyy er salmay qúr saqtap, men kelerde etin qatyryp jaratyp qoyghan qúryq moyyn arghymaghyn minip, ózimdi óleng men ónerding jolyna salghan qart ústazym Ábdil aqyngha sәlem beruge attandym.

Jol boyy kóp uaqyt saghyndyryp sharshatqan tughan jerding tau, tas bitkeni kózge ottay basylyp, kónilimdi erekshe bir kóterip tastady. Kindik mekenning qúdireti kimdi ózine sýiindirmeydi. Ásirese auasy saf, topyraghy altyn, qara suy bal shәrbat aspandy tiregen Altay dalasy jer betining jәnnәti emes pe. Ábden shattanyp qaldym. Sóitip ayandap Aqsaydan qighashtay ótip, qyrattan asyp Joldysaydy qúldaghanda bayqadym, saghynyp ansap sәlem beruge izdep kele jatqan ústazym jol ýstinde qoy jayyp jýr eken. Jol saydyng ýsti degen jaz uaqytynda attan týsip jata ketking keletin kók maysan, kókoray shalghyn naghyz kiygiz dala...

Alaqaylap tura shauyp barayyn dedim de «Arghymaq aqyn bir serpilip qalsyn» - dep, attan týsip dauys jeter jerden óleng aita bastadym:

Bessala, Altaytaular asqar belim,
Án, jyrdy arly-berli shashqan jerim.
Ókshemde qyrlarynnyng shógiri bar,
Aytady tarihymdy tastar menin.

Ýsh jyldyng jýzi boldy kórmegeli,
Saghynysh arqa testi tendegeli.
Jatyrsyng keng tósindi tósep maghan
Ansauda bolghansyn-au sen de meni.

Kóp boldy kóz jýdegen jat arada,
Kenezem kepti shóldep saharada.
Jútayyn jaqút túnyq búlaghynnan,
Ózinsiz tanym mening ata alama.

Mekenim altyn besik ósken jerim,
Aq samal qyratynan esken belim.
Attay bop arpa jegen ansap keldim,
Saghyntyp kókeyimdi teskende elim.

Tughan jer qúdiretinnen ainalayyn,
Anamday erkeleyin, aimalayyn.
Kónilding saghynyshtan qúny ketti,
Jatayyn jambastayyn, jaylanayyn.

Jútayyn saf auandy tamsanayyn,
Keldi dep aqyn úlyng jar salayyn.
Ózine degen ystyq mahabbatpen,
Tasyp túr kemerinen jan sarayym.

...Bar edi Ábdil degen asqaq aqyn,
Aldynda sheshen bitken jasqanatyn.
Kórgem joq onday erdi óz túsymda,
Óleni týidek-týidek tastalatyn.

Kóp boldy kezikpedim qart aqyngha,
Ólenmen әrkimge jýk artatyngha.
Tau men tas ólenimdi jetkiz menin,
Kelip em jan syrymdy tarqatugha.

Mening osy ólenimdi múqiyatpen tyndaghan aqjarma aqynnyng delebesi qozyp ketti bilem. Esik pen tórdey Qaraker atyna abyr-sabyr qondy daghy tura maghan qaray bettedi. Jәy bettegen joq syzylghan әsem әuenin alty qyrdan asyra shyrqap, ólendete bettedi:

«Bessala – altyn besik ór mekenim,
Tugham joq úlyng bolyp mende tegin.
Til men jaq, tirkes óleng bar túrghanda,
Balamday tau-tasyndy terbetemin.
Aruday ýkilegen әuenimdi,
Kýn jetpes biyigine órletemin.
Alystan aqyn úlym kelgen eken,
Al endi sóz tasqynyn seldetemin.

Qaraghym Bayytsyng ba saghyndyrghan,
Árkimdi ónerimen tabyndyrghan.
Ór halqyng әrqashanda ýmit kýter,
Ózindey órge shabar daryndy úldan.
Úl eding úlydardan sybagha alyp,
Janyma jyrdan monshaq taghyndyrghan.
Sen qalay alys bolyp jýre alasyn,
Múzdy da eritetin jalyn jyrdan.
Túmangha kelip jetken aq samalday,
Dauysyng estildi ghoy saghym qyrdan.

Jasymnan ghashyq boldym týrli ólenge,
Jyr túrmaq sóz de qiyn bilmegenge.
Ór minez, ór kókirek órge úmtylar,
Attam jer alys bolar jýrmegenge.
Otty jyr jastayymnan joldas bolyp,
Ayrylmay sodan beri jýr denemde.
Kýbirlep әste sóilep kórgemin joq,
Kýrkirep kórik keude ýrlegende.

Sen daghy bir úl eding narqy basym,
Qazaqtyng seni tapqan halqy basym.
Ansatyp ýsh jyl boyy sen kelgende,
Kәri aghang arghúmaqtay arqyrasyn.
Basynda  “JASTYQ”-deytin syy barynda,
Jyr, sózing jasyn bolyp jarqyrasyn.
Dariyanyng jargha soqqan tolqynynday,
Aghytshy asau óleng sarqyrasyn»

Osylaysha shyrqay salyp asyl sózdi aghytyp jibergen tarlan aqyn mening qasyma keldi de  attan týsip, qapsyra qúshaqtap mandayymnan iyiskedi. Kóp uaqyt kórispegen aqyn aghamnyng altynday asyl kesek sózderi keremet bir shuaqty jyly jyr bolyp mening jýregime qúiyldy. Ári ýsh jyl boyy ishimde túnshyqqan aqyndyq sezimim  úly dýbirge qosylghysy kelip alaghyzghan kermedegi baylauly túlparday erekshe entikke týsti. Dәl osy sәt suyryp salyp shyrqap jiberuge auyzyma sóz týspey, aqpa jyr alqymgha tirelip shyghyp bermey qinady. Mening aghytyla almay tyghylghan osy qylyghymdy týsine qoyghan Ábagham әsem әuenin taghy da әueletip aidalany janghyryqtyra alqylday jóneldi:

«Ólenge ózekti úlym tas úrghan ba.
Ónerin ón boyynan qashyrghan ba,
Qalyqtap nege kókke jónelmeysin,
Keudennen qayran tolqyn basylghan ba.
Ónerge qúmar halyq shyn riza,
Áuenin alty qyrdan asyrghangha.
Bermeymin men keshirim keude ishine,
Jarq etpey jaqsy jyrdy jasyrghangha.

Nesine shappay jatyp terley qaldyn,
Keletin kemerine kelmey qaldyn.
Al kórset ónerindi men әitpese,
Degenge seni  Bayyt senbey qaldym.

Artymnan ere tughan taylaq edin,
Tarlan ghyp tangha talay baylap edim.
Esh etpey enbegimdi sen de menin,
Tamsantyp tamasha etip sayrap edin.
Soqqanda alaqúiyn keudendegi,
Lapyldap jetushi edi Aygha demin.
Arshyndap asqaqtamay otyr býgin,
Barshyndap qalghany ma qayda jelin.

Tentegim jyryng qayda termeleytin,
Órine Altay shynnyng órmeleytin.
Ishinde bir arghúmaq baptauly edi
Alysqa alty kýndik terlemeytin.

Jan eding aldyrmaytyn tondy jatqa,
Jetushi em seni kórsem zor múrattqa
Al endi shyng asyra shyrqamasan
Men qoydym kýder ýzdim qondym atqa»

Sonda ghana ne jaua almay, ne qoya almay tymyrsyqtanyp túryp-túryp, tasyr-túsyr tógip-tógip jibergen kýz aspanynday kenirdekke tirelip kelmey túrghan kermek óleng mening erkimsiz laq etip tógilip ketti. Alqyldap kelgen ólendi auyzyma sighyza almay ary-beri shashyp-shashyp jiberdim.

«Saghyndym boz dalamdy samaly esken,
Babalar saghym quyp dara kóshken.
Janymnyn, jýregimning bir bólshegi,
Qalaysha tughan jerim qalady esten.
Sodan ba biyiktikke janym qúmar,
Jasymnan shyng basyna qarap óskem.
Siz daghy maghan osy asqardaysyz,
Ýlgi alyp ústazyma balap óskem.

Menmin ghoy aqyn úlyng Bayyt degen,
Sóz aitam su keshkendey qayyqpenen.
Qolyma on jasymnan dombyra aldym,
Sózimdi sodan beri jayyp kelem.
Jyrlasam jeterine jetkize aitam,
Kem aitqan ketik sózdi aiyp kórem.
Bozdalam bozdaghysh qyp jaratypty,
Ólenmen aua jútyp, jaryq kórem.
Keleshek «kimdiki»-dep, janylmaytyn,
Bir bólek jana núsqa salyp berem.
Bir bastyng qamy maghan jýk artpaydy,
Birge ishem u men baldy halyqpenen.
Ózimdi maqtaghanym emes agha,
Ámanda aighaq kýtpes anyq degen.
Bolmasa óren jýirik ózinizdey,
Albaty jaryspaymyn aryqpenen.

Qalyng top ortagha alyp han qúptaghan,
Qart agha әning qalay qarlyqpaghan.
Toy bastap, topqa týsip jýrgen shaqta,
Tau-tasty kezing bar ma janghyrtpaghan.
Ábdildey әnshi, aqyndy men kórgem joq,
Astarly asyl sózdi sandyqtaghan.
Artynnan erip alghan ýlgi-ónege,
Altynnan artyq qymbat albyrt maghan.
Keremet keleshekke jeter sózin,
Qazyna qalpyn saqtap shan júqpaghan.
Qúndy sóz qúlaqsyzgha zaya keter,
Ándi úgha almaghandar zardy úqpaghan.

Tanbasyn tasqa basqan tarlan aqyn,
Áuenin әueletip zarlanatyn.
Siz әn sap kókke shapshyp ketken kezde,
Tyndaghan tynshy ketip tandanatyn.
Qalyqtap aspangha әbden alghannan son,
Týsuge jimaushy edi әn qanatyn.
Áli de sol qalpynan airylmapty,
Dauysyng salghan sayyn pandanatyn.
Pa shirkin shyrqa, shyrqa ýsh jyl boyy
Ýnindi estuge úlyng zar bolatyn.
Kenidim, biyiktedim kóp uaqyt
Boy –taypaq, ishim mening tar bolatyn»

Az baylanyp baby әli kelmegen semiz attay alystap ketpey alqynyp toqtaghan mening ólenime qart ústazym asa  bir yntamen qúlaq salyp otyrdy da, endi toqtausyz en dalany kezip keterdey dýr silkinip ala jóneldi.

«Astynda oinaq salyp keri dónen,
Jelesing Altay taudyng órimenen.
Kózinnen jastyq oty jalyndap túr,
Jortqanday joldas bolyp Bórimenen.
Torghyndy tógildirip shapan etip,
Kiyipsing enapat bir enimenen.
Dombyra ýkilegen әshekeyli,
Sendey-aq bolar balam seri degen.
Qaytaryp jastyghymdy eske saldyn,
Saldyq qyp, seyil qúrghan ebimenen.
Bolyp em әtteng dýnie mende sendey,
Kereyding ish jighan joq eli menen.
Myna kez ot bazarym tarqaghan kez,
Adamzat mәndi eken ghoy tenimenen.
Átegen-ay qayta ailanyp kirer me edim,
Bazargha qoltyqtasyp senimenen.

Ólendi balamalap jandy altyngha,
Jasymnan óner qudym sal narqynda.
Qalyng top erkeletip ortagha alyp,
Qolpashtap jýrdi talay aldy-artymda.
Mendaghy ór halqymdy qaryq etip,
Ólenmen alyp jýrdim handy alqymgha.
Búl kýnde qol-ayaqty jipsiz baylap,
Qarilik Ábaghandy aldy alqymgha.
Toy, duman saltanatty sәnim edi,
Sarghayyp sauyq keshter qaldy artymda.
Jastyqtyng jaylauynda jýrgen tústa,
Qaraghym әsem әnge sal jarqylda.
Qalam al, óner tarat órge jýrip,
Ór minez óner sýigish bar halqynda.

Aqyn úl joldas bolsang jýrdekpenen,
Basynnan týn bolsa da kýn ketpegen.
Kezikseng kemtar oily ker minezge,
Manynnan bylyq-shylyq bir ketpegen.
Men ómir sýrip óttim erteli kesh,
Ómirdi dýrliktirip dýrmekpenen.
Árqashan manayyna shuaq shashqan,
Sen de aqyn kóktememen bir kóktegen.
Ónerli jas adamgha bir ghaniybet,
Erkelep el ishinde jýrmek degen.
Adamgha aqyly bar ol da ýlken syn,
Astarly asyl sózdi bilmek degen.
Irining eng irisi sol bolady,
Irkilmey sóz kestesin ilgektegen.
Býgingi key jastargha jan auyrar,
Shildede kýpi kiyip dirdektegen.
Men saghan dәl osynday tonghaqtardy,
Qysta da jazdaghyday gýldet der em.
Qarshaday kýninnen-aq artyma erip
Jan eding kónilimdi kirletpegen.
Bir Alla ón boyyna daryn berdi,
Is bitir elim degen bir betpenen.

Óner bop ómir boyy naz-armanym,
Jalyqpay erteli-kesh bazarladym.
Men shyrqap asqaq әnge salghan kezde,
Aqshamgha jetushi edi azandaghy ýn.
Myna ómir túrlauy joq óter bir kýn,
Sol kýni tógilmey me qazandaghym.
Átten-ay bitirmegen bir isim sol,
Ýlgi etip kitәp óleng jaza almadym.

Uaqyt ómir zanyn shektep aldy,
Kim osy zandy búzyp shetke bardy.
Men daghy óz әlimshe sapar shektim,
Kónilim kókirekti kópke nandy.
Kim úghyp, kópshilikting kimi úqpady,
Aqtaryp arly-berli tókken әndi.
Aqyry jibi ýzilgen alqadayyn,
Shashylyp asyl sózim tekke qaldy...»  denkirep bir toqtady. Jogharyda aittym ol kisi kitәpti óte kóp oqityn. Kóp dastan jyrlardy jatqa biletin. Endi qarasang sol keremet jyr dastandar syqyldy ózi de jazba óleng jazghysy kelgeni, kitәp óleng jazyp elge qaldyrghysy kelgeni kórinip túr óleninen. Iә mal sonynda jýrgen song әri aitys aqyny bolghasyn birden qolyna qalam alyp jazba óleng jazu shynynda da qiyn dýniye. Onyng ýstine ózi kóp oqyghan jazba ólenning qanday bolatynyn әbden týsingen jan ýshin jәy bir shimay shatpaq jazudy qalamaghan da bolu kerek. Sony aityp otyr osy jerde.

Men dәl sol kezinde búl sózge mәn de bergem joq. Býgin mine ol kisi turaly jazyp otyryp osy aitysty oqyghanda anyq týsindim. Sosyn aitystyng osy jerinde mynanday týsinikteme jazyp otyrghan jayym bar.

Iә aityspaghaly kóp uaqyt bolghan, aityspaq týgil qazaqsha sóilemegeli baqanday ýsh jyl bolyp oralghan men paqyrdyng shamasy ayaq ilmey alysqa shabugha tym tym olqylyq kórsetip túrghanyn ózim de jaqsy bayqadym. Biraq basqa emes Ábaghamnyng aldynda әri iyen dalada ekemiz ghana otyrghan jaghdayda úyalyp tartynudyng da jóni joq ekeni týsinikti dýniye. Men ólenimdi ary qaray jalghadym:

«Pa shirkin, tughan jerding asqaryn-ay,
Asqardyng kýn tirelgen bastaryn-ay.
Sekirgen tastan tasqa taueshkidey,
Biyikke órmelegen jas janym-ay.
Kelgende ansap-sharshap aldan shyghyp,
Ábagham әnmen shashu shashqanyn-ay.
Ejelgi eren ýndi estigende,
Kónilim tau suynday tasqanyn-ay.

Aghamnyng qalpynsha eken búrynghysy
Balannyng dausyndy estip jylyndy ishi
Jas úrpaq agha sizge dәn riza,
Ózinnen bizge jetti jyr ýlgisi.
Halyqtyng qymbat úly sensing agha,
Jyr dese keudesinde myghym kýshi.
Árqashan sizdi ýlgi etip óter,
Elinning túghyrlysy, túlymdysy.
Ózinnen synghan synyq men shyghamyn,
Sóz dese kep túratyn úrynghy.
Al siz ghoy basqa bólek jerden emes
Altaydyng býtin tughan tuyndysy

Búl mening emes bosqa maqtaghanym,
Basqadan bólek sening taqpaq әnin.
Shanyna shabandozdar ilesken joq,
Oqyghan bolmasa da hat qalamyn.
Qoymady bas iygizbey zerdelini,
Jar soghyp jasyn bolyp aqqan aghyn.
Men  sizding ýninizdi estigende,
Jetuge aspan kókke shaq qalamyn.
Eshqanday jasandysyz jarqyraydy,
Ózindey órge aghatyn aqpa daryn.
Mensinip kóp ishinen kózine ilip,
Men edim ýmit kýtip baptaghanyn.
Ozam deu kýpirshilik, qalmay jýrsem,
Sol bolar senimindi aqtaghanym.

Qart Altay kuәsi ghoy kóp ónerdin,
Týbine kim jetedi tereninin.
Arttagha úl men qyzym óner sýisin,
Bilimge juyq bolsyn dep egildin.
Mineky sol tilekting arqasynda,
Artynnan óleng bolyp men órildim.
Kestelep dýniyeni ótpek oiym,
Bastadym bastamasyn bererimnin.
Senemin keleshekke aqyn tuar,
Jalghasyn jalghastyrar ólenimnin.

Qyz úldyng kirlemese qúndyz ary,
Ór halqyng óren jýirik tughyzady.
Sizderdey ata menen agha barda,
Ónerding jarqyraydy júldyzy әli.
Artynnan ere tughan úrpaq barda,
Halqynnyng týgesilmes qyrmyz әni.
Siz baptap úly kóshke qosqan úldar,
Seniniz jyr qamalyn túrghyzady...» Ol kezde Ábaghamnyng eluding juan ortasyna endi kelgen kezi. Bylaysha qart deuge de kelmeydi, biraq eluden asqan song sonou jiyrma otyzdaghyday sayran da sala almaytyn jas. Sol jaghdaydy jan tәnimen týsinip keyinge qayta búrylugha uaqyt múrshat bermey búrylmayyn dese alyp úshqan aqyn kónil tynysh qoymay sharshatyp jýrgen bolu kerek. Sol sezimdi ol kisi jasyrmay aitty. Men ony da ózim eluden asqannan keyin jan tәnimmen shyndap týsindim.

ÁBDIL:

«Dýnie qyzyqtyrar kórkimenen,
Jastyq shaq jalyn eter órtimenen.
Jasymnan jyrdyng kóshin jetektedim,
Auyryp aqyndyqtyng dertimenen.
Men әste júmsaq joldy izdegem joq,
Ozam dep ór ýstine ór tilegem.
Qyryq jyl joldas boldy asqaq shabyt,
Atym da, shapanym da, bórkim ólen.
Tau men tas tarlan halqym erkeletti,
Zor baqyt osy emes pe men tilegen.
Alladan syzghan syzyq tausylmasa,
Dýniyeden kim ketedi erkimenen.
Qartaydym býgin oghan ókinbeymin,
Ólgenshe jan syrymdy shertip ólem.

Erekshe jaralsa da er talabym,
Kemdi de kemsinbedim teng sanadym.
Bәigege suyrylyp men týskende,
Aq boran etushi edim jel samalyn.
Kóp jýrdim kól kóbelep, tau jebelep,
Aqtadym alqaly top el qalauyn.
Jas talap talabyna rizamyn,
Endi sen kóldelendep jel qaraghym...»

Bizding iyen dalada bolyp ótken aitysymyz osylay ayaqtaldy. Biraq ataqty Suyq saydyng tórindegi Ábaghamnyng ýiinde auyl aimaqtyng adamyn jinap bir kýn, bir týn sauyq saldyq. Ábagham bir erkek qoydy soyyp eldi jinap shala toy istegen edi.

Býgin oilasam netken serilik, netken erkindik, netken kenshilik deymin da. Basqa júmys joq, tek Ábaghama sәlem berip qaytu ýshin ghana bel asyp betege basyp at terletip baryp kók tiregen asqar biyiktikting arasynda olardan da biyik shyghyp әn salyp, aitysyp sosyn han ordasyna bergisiz alty qanat aq ordanyng tórinde erkek qoygha bata istep, shuyldap túrghan sary qymyzdy soraptap, auyl adamdaryn jinap sauyq qúryp, asqaq aqyndy shabyttyng biyigine shygharyp әnin tyndap... Keremet emes pe.

Endi býgin sol oqighany qaytadan esime týsirgenim ýshin baqyt keship saghynyp estelik aityp otyrmyn.

Qaytadan qolgha týspeytin qaraker dәuren. Qaytadan jarqyn beynesi kórinbeytin qayran aqyn.

2025.02.06

Erdenent. Mongholiya

Abai.kz