Biz – úzaq jyldar boyy әlemdik sayasatqa aralaspaghan elmiz. «Mәskeu biledi, Mәskeu sheshedi» dep 70 jyl boyy jýrdik. Soghan ýirenip te qaldyq. Al qazir, tәuelsizdik alghan uaqytta bәrin ózimizge sheshuge tura kelip túr. Qiyn ba? Áriyne, qiyn. Al tәuelsizdik alansyz baqytty kýnder keshuden túrady dep kim aita alady? Tәuelsizdik baqpen birge jauapkershilikti de arqalap keledi.

Sony týsingende ghana biz el retinde qalyptasamyz. Býgingi әlemdik sayasat ýlken deformasiyagha úshyrap jatyr. Múnday jaghdayda iri memleketter óz ýstemdigin saqtap qalugha tyrysady, óz mýddesin qorghaydy, Mәselen, Qytaydyng óz kózqarasy bar. Euro Odaq mýshelerining de ishki esebi joq emes. Ýsh jyldyq soghystan qajysa da, Reseyding de әlemdi qayta bólu prosesinen qalys qalghysy joq. Týrkiya men Indiya da iri oiynshylar qataryna qosyldy. Bәri de, sizder men bizderge emes, osy elderding mýddelerining toghysuyna baylanysty. Qytaydyng Aziyada jalghyz domenantty rólige ie bolyp qalmauyn oilasa, AQSh Reseyding birjola qúldyrauyna jol bermeydi. Euro Odaq Ukrainanyng qolymen Reseydi birshama әlsiretip, energetika kózderi mәselesinde kónbis qylghysy keledi. Alayda olar da Reseyding qúrdymgha ketkenin qalamaydy. Sebep sol bayaghy – Qytay. Biraq Reseyding songhy jyldary Qytaymen tym jaqyndasuy da kollektivtik Batysty mazalaydy. Sol sebepti olar Ukraina kartasyn shamasy kelgenshe ayaghyna deyin oinatady. Týrkiya býginde iri regionaldyq liyderge ainaldy. Onyng ambisiyalary tek týrki elderin biriktirumen shektelmeydi. Týpki maqsat – barlyq músylman elderin óz yqpalyna alu. Qytay ekspansiyasyn tejeu ýshin AQSh Týrkiyanyng búl niyetin qoldauy әbden mýmkin. Ásirese, Týrki qauymdastyghyn naghaytu isinde. Biraq oghan Resey men Qytay qarsy. Onyng ýstine Týrkiyanyng óz ishindegi ahual dәl qazir mәz emes. El qaq bólinuge dayyn túr. Ózbekstan da ontýstigindegi Aughanystangha qarap otyr. Taliban ýkimetining Tәjikstandy bir aptada basyp alamyz degen mәlimdemesi olardy da alandatpay qoymaydy. Ar jaghynda, kelesi kezekte biz túrmyz. Demek, bizge qauip tek shyghys pen soltýstikten emes, ontýstikten de kelip túr.

Qazirgi tanda Europagha qoqan loqqy kórsetuge Reseyding shamasy jetpeydi. Ýsh jyldyq soghysta әbden qajydy. 1 mln-gha juyq әskerinen airyldy. Sondyqtan jaqyn arada Europa elderi Orta Aziyagha yqpal etu ýshin kýrese bastaydy. Jәne kýresting kókesi әli alda. Ár tarapty mýddeler tiresken jerde kez-kelgen ssenariy boluy mýmkin. Ókinishke oray, iri memleketterding júldyzdary qarsy bolghan kezde BÚÚ emes, NATO, ODKB sekildi әskery baghyttaghy bloktardyng degeni jýredi. Qalyptasqan jaghdayda bir nәrse anyq. Ózge elder bizben sannasyn desek, Týrki elderine biriguden, onyng ishinde әskery odaq qúrudan basqa jol joq. Biraq ol ýshin qazaq Týrkiyadaghy sayasy teke-tireske shek qoyy kerek. Býgingi basty maqsat sonda. Jәne ony jýzege asyra alatyn Qazaqstan ghana.

Qazirgi alandatatyn mәsele – iri memleketter pozisiyasynyng túraqsyzdyghynda bolyp túr. Keshe ghana bitispes jau kóringen AQSh pen Resey býginde auyz jalasugha bar. Onymen qoymay, Amerika ómir boyy odaqtasy bolyp kelgen Kanadagha qysym kórsete bastady. Ne jazdy olar Amerikagha?  Kanada ekonomikasynyng negizgi qazyqtarynyng biri – auyr ónerkәsip. Al, Kanada ónerkәsibining ónimin tútynushy elderding biri  – AQSh. Endi dәl sol salanyng ónimine AQSh qosymsha 25% baj salyghyn engizip otyr. Múnday jaghdayda Kanada ónerkәsibining bәsekelestik qabyleti kýrt tómendeytini anyq. Al onday shekteudi AQSh nelikten engizip otyr? Sebebi, Kanada Tramptyng syrtqy sayasattaghy jana baghytyn qoldamay otyr. AQSh bolsa, osynday sanksiyalar arqyly Kanadany óz degenine kóndirgisi keledi. Ukrainanyng siyrek metall óndirisine qol salmaq niyeti de sol – Kanadagha «sening ónimine aliternativa bar» degendi kórsetuding amaly. Mine, osy tәrizdes ekonomikalyq soghys әr jerde jýrip jatyr. Kezindegi Irak soghysynyng da, Siriya daghdarysynyng da, Ukraina teke-tiresining de astarynda ekonomikalyq mýdde jatyr. «Oybay, Irakta bioqaru bar kórinedi, ol kýlli әlem ýshin qauipti», «Aughanystanda ekstremistik toptar jasyrynuda, ony joymasaq bolmaydy», «Ukrainada fashizm bas kóterdi, jórgeginde túnshyqtyruymyz kerek» degen úrandar – kóz aldau ýshin, kópti joqqa sendiru ýshin aitylghan úrandar. Kez-kelgen konfliktining týpki sebebin ekonomikalyq  tiyimdilik túrghysynan izdeseniz qatelespeysiz.

Ekonomikalyq tiyimdilik demekshi, Qytay әzirge «Qazaqstannyng birtútastyghy men tәuelsizdigin qoldaymyz әri qorghaymyz» dep otyr. Alayda onyng Reseymen de júldyzy qarsy dep aita almaysyn.  AQSh-tyng kenetten RF mýddesin qorghap shygha kelui bir nәrseni ghana bildiredi. Búl әlemdegi alpauyt memleketterge «alatyn jerlerindi qazir alyp qalyndar, keyin, jaghday ornyqqan kezde kesh bolady» degen mesedj. Soghan sәikes Resey men AQSh, sonynan Qytay da Tay-Vani araldaryn basyp alugha haqymyz bar demey me? Mine, sol kezde QHR-gha senimdi seriktes kerek bolady. Onday seriktes kim boluy mýmkin? Áriyne – Resey. Biraq ol da Qytaydy qoldaghany ýshin erteng aqy súraydy. Al, aqy retinde Qazaqstandy ózara qylday bólip alayyq dese she? Bireuge múnday ssenariy fantastika bolyp kóriner. Ondaylargha 1939 jyldyghy uaqighalardy eske alugha kenes berer edim. Sol jyly Germaniya men Kenes Odaghy Polishany tendey  bólip almap pa edi. Odan keyin 1945 jyly Germaniyanyng ózin AQSh pen SSSR eki bólikke bóldi. Alpauyt elderding búl әreketine kim jәne  ne dep qarsy túra aldy? Ontýstik pen Soltýstik Koreya she?

Beridegi Yugoslaviya, Ontýstik Sudan men onyng soltýstigi, Siriyany alynyz. Suday aqqan qan, qashyp-bosqan halyq, dýnie mýlki talan-tarajgha týsken elder...

Bizge bir nәrseni anyq týsinu qajet. Alpauyt memleketter kez-kelgen mәseleni qashanda tek óz mýddeleri túrghysynan sheshedi. Jәne oiyn erejesin ózderining qalauy boyynsha ózgerte beredi. Oghan qazirgi teris ainalyp týsken AQSh pozisiyasy dәlel. Nelikten olar Reseyding Ukraina territoriyasynyng bir bóligin tartyp aluyna qarsy bolmay otyr? Qarsy bolghany bylay túrsyn, soghan Zelenskiydi kóndirmek. Sebebi, AQSh-tyng keleshekte Grenlandiya araldary men Panamany ózine qaratyp alu jospary bar. Tramp tipti Kanadany AQSh-tyng 56-nshy shtaty qylmaq oiyn jasyrmaydy. Sol kezde olargha eshkimning qarsy bolmaghany kerek. Bir sózben aitqanda, alyp memleketter óz ambisiyalaryn jasyrudy qoydy. Búryndary «demokratiya ýshin», «tarihy әdildik ýshin» degen lozungtardy jeleu etse, býginde esh nәrseden qymsynbaytyn boldy. «Búl bizding strategiyalyq mýddemiz ýshin qajet» deydi. Bitti sonymen әngime.

Býginde olardyng ashylghan aranyn shekteytin bir ghana úiym bar. Ol – BÚÚ. Ókinishke oray, onyng bedeli songhy 20-30 jylda kýrt tómendep ketti. BÚÚ-nyng bedelin týsiruge atsalysqan da sol – alyp memleketter. Sebebi, olargha óz degenderin jýzege asyru ýshin esh kedergi bolmauy kerek. Býginde búl halyqaralyq úiymnyng rezolusiyalary oryndalmaytyn, tipti elenbeytin kezder az emes. Alysqa barmay-aq, Resey men Ukrainany alynyz. RF  BÚÚ-men de, onyng qauipsizdik kenesimen de kelispesten, kórshisining jerine basyp kirdi.

Solay bola túrghanymen, BÚÚ býginde, әsirese shaghyn memleketterge auaday qajet. Tek sol úiymnyng tóniregine birigip, onyng bedelin kótergende ghana halyqaralyq arenada belgili bir әdilettilikke ýmittenuge bolady. Sondyqtan da QR preziydenti Toqaev halyqaralyq kezdesulerding bәrinde: «Biz eng aldymen BÚÚ jarghysyn negizge alamyz», – deuden jalyqpay keledi. Sóitip, Birikken Últtar Úiymyn shama-sharqynsha qoldaugha tyrysady. Ol sózderining basqa da astary bar. Mәselen, býgin bolmasa, erteng ODKB sheshimi BÚÚ jarghysyna qarama-qayshy kelse, onda Qazaqstan BÚÚ zandaryn basshylyqqa alady degen sóz. Sebebi, ODKB – aimaqtyq qúrylym, al BÚÚ, qalay bolghanda da, әlemdik úiym.

Bir nәrse anyq. Bizge dәl býgingidey aumaly tókpeli uaqytta nendey jaghday bolsa da jeti ret ólshep baryp sheshim qabyldaghan abzal. Kez-kelgen shalys basylghan qadam, tipti oilanbay aitylghan sóz orny tolmas tragediyagha alyp kelui yqtimal. Ayaghymyzdy shalys baspayyq, aghayyn!

Abai.kz