ءبىز – ۇزاق جىلدار بويى الەمدىك ساياساتقا ارالاسپاعان ەلمىز. «ماسكەۋ بىلەدى، ماسكەۋ شەشەدى» دەپ 70 جىل بويى جۇردىك. سوعان ۇيرەنىپ تە قالدىق. ال قازىر، تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتا ءبارىن وزىمىزگە شەشۋگە تۋرا كەلىپ تۇر. قيىن با؟ ارينە، قيىن. ال تاۋەلسىزدىك الاڭسىز باقىتتى كۇندەر كەشۋدەن تۇرادى دەپ كىم ايتا الادى؟ تاۋەلسىزدىك باقپەن بىرگە جاۋاپكەرشىلىكتى دە ارقالاپ كەلەدى.

سونى تۇسىنگەندە عانا ءبىز ەل رەتىندە قالىپتاسامىز. بۇگىنگى الەمدىك ساياسات ۇلكەن دەفورماتسياعا ۇشىراپ جاتىر. مۇنداي جاعدايدا ءىرى مەملەكەتتەر ءوز ۇستەمدىگىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسادى، ءوز مۇددەسىن قورعايدى، ماسەلەن، قىتايدىڭ ءوز كوزقاراسى بار. ەۋرو وداق مۇشەلەرىنىڭ دە ىشكى ەسەبى جوق ەمەس. ءۇش جىلدىق سوعىستان قاجىسا دا، رەسەيدىڭ دە الەمدى قايتا ءبولۋ پروتسەسىنەن قالىس قالعىسى جوق. تۇركيا مەن ينديا دا ءىرى ويىنشىلار قاتارىنا قوسىلدى. ءبارى دە، سىزدەر مەن بىزدەرگە ەمەس، وسى ەلدەردىڭ مۇددەلەرىنىڭ توعىسۋىنا بايلانىستى. قىتايدىڭ ازيادا جالعىز دومەنانتتى رولگە يە بولىپ قالماۋىن ويلاسا، اقش رەسەيدىڭ ءبىرجولا قۇلدىراۋىنا جول بەرمەيدى. ەۋرو وداق ۋكراينانىڭ قولىمەن رەسەيدى ءبىرشاما السىرەتىپ، ەنەرگەتيكا كوزدەرى ماسەلەسىندە كونبىس قىلعىسى كەلەدى. الايدا ولار دا رەسەيدىڭ قۇردىمعا كەتكەنىن قالامايدى. سەبەپ سول باياعى – قىتاي. بىراق رەسەيدىڭ سوڭعى جىلدارى قىتايمەن تىم جاقىنداسۋى دا كوللەكتيۆتىك باتىستى مازالايدى. سول سەبەپتى ولار ۋكراينا كارتاسىن شاماسى كەلگەنشە اياعىنا دەيىن ويناتادى. تۇركيا بۇگىندە ءىرى رەگيونالدىق ليدەرگە اينالدى. ونىڭ امبيتسيالارى تەك تۇركى ەلدەرىن بىرىكتىرۋمەن شەكتەلمەيدى. تۇپكى ماقسات – بارلىق مۇسىلمان ەلدەرىن ءوز ىقپالىنا الۋ. قىتاي ەكسپانسياسىن تەجەۋ ءۇشىن اقش تۇركيانىڭ بۇل نيەتىن قولداۋى ابدەن مۇمكىن. اسىرەسە، تۇركى قاۋىمداستىعىن ناعايتۋ ىسىندە. بىراق وعان رەسەي مەن قىتاي قارسى. ونىڭ ۇستىنە تۇركيانىڭ ءوز ىشىندەگى احۋال ءدال قازىر ءماز ەمەس. ەل قاق بولىنۋگە دايىن تۇر. وزبەكستان دا وڭتۇستىگىندەگى اۋعانىستانعا قاراپ وتىر. تاليبان ۇكىمەتىنىڭ تاجىكستاندى ءبىر اپتادا باسىپ الامىز دەگەن مالىمدەمەسى ولاردى دا الاڭداتپاي قويمايدى. ار جاعىندا، كەلەسى كەزەكتە ءبىز تۇرمىز. دەمەك، بىزگە قاۋىپ تەك شىعىس پەن سولتۇستىكتەن ەمەس، وڭتۇستىكتەن دە كەلىپ تۇر.

قازىرگى تاڭدا ەۋروپاعا قوقان لوققى كورسەتۋگە رەسەيدىڭ شاماسى جەتپەيدى. ءۇش جىلدىق سوعىستا ابدەن قاجىدى. 1 ملن-عا جۋىق اسكەرىنەن ايرىلدى. سوندىقتان جاقىن ارادا ەۋروپا ەلدەرى ورتا ازياعا ىقپال ەتۋ ءۇشىن كۇرەسە باستايدى. جانە كۇرەستىڭ كوكەسى ءالى الدا. ءار تاراپتى مۇددەلەر تىرەسكەن جەردە كەز-كەلگەن ستسەناري بولۋى مۇمكىن. وكىنىشكە وراي، ءىرى مەملەكەتتەردىڭ جۇلدىزدارى قارسى بولعان كەزدە بۇۇ ەمەس، ناتو، ودكب سەكىلدى اسكەري باعىتتاعى بلوكتاردىڭ دەگەنى جۇرەدى. قالىپتاسقان جاعدايدا ءبىر نارسە انىق. وزگە ەلدەر بىزبەن سانناسىن دەسەك، تۇركى ەلدەرىنە بىرىگۋدەن، ونىڭ ىشىندە اسكەري وداق قۇرۋدان باسقا جول جوق. بىراق ول ءۇشىن قازاق تۇركياداعى ساياسي تەكە-تىرەسكە شەك قويۋى كەرەك. بۇگىنگى باستى ماقسات سوندا. جانە ونى جۇزەگە اسىرا الاتىن قازاقستان عانا.

قازىرگى الاڭداتاتىن ماسەلە – ءىرى مەملەكەتتەر پوزيتسياسىنىڭ تۇراقسىزدىعىندا بولىپ تۇر. كەشە عانا بىتىسپەس جاۋ كورىنگەن اقش پەن رەسەي بۇگىندە اۋىز جالاسۋعا بار. ونىمەن قويماي، امەريكا ءومىر بويى وداقتاسى بولىپ كەلگەن كاناداعا قىسىم كورسەتە باستادى. نە جازدى ولار امەريكاعا؟  كانادا ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزگى قازىقتارىنىڭ ءبىرى – اۋىر ونەركاسىپ. ال، كانادا ونەركاسىبىنىڭ ءونىمىن تۇتىنۋشى ەلدەردىڭ ءبىرى  – اقش. ەندى ءدال سول سالانىڭ ونىمىنە اقش قوسىمشا 25% باج سالىعىن ەنگىزىپ وتىر. مۇنداي جاعدايدا كانادا ونەركاسىبىنىڭ باسەكەلەستىك قابىلەتى كۇرت تومەندەيتىنى انىق. ال ونداي شەكتەۋدى اقش نەلىكتەن ەنگىزىپ وتىر؟ سەبەبى، كانادا ترامپتىڭ سىرتقى ساياساتتاعى جاڭا باعىتىن قولداماي وتىر. اقش بولسا، وسىنداي سانكتسيالار ارقىلى كانادانى ءوز دەگەنىنە كوندىرگىسى كەلەدى. ۋكراينانىڭ سيرەك مەتالل وندىرىسىنە قول سالماق نيەتى دە سول – كاناداعا «سەنىڭ ونىمىڭە التەرناتيۆا بار» دەگەندى كورسەتۋدىڭ امالى. مىنە، وسى تارىزدەس ەكونوميكالىق سوعىس ءار جەردە ءجۇرىپ جاتىر. كەزىندەگى يراك سوعىسىنىڭ دا، سيريا داعدارىسىنىڭ دا، ۋكراينا تەكە-تىرەسىنىڭ دە استارىندا ەكونوميكالىق مۇددە جاتىر. «ويباي، يراكتا بيوقارۋ بار كورىنەدى، ول كۇللى الەم ءۇشىن قاۋىپتى»، «اۋعانىستاندا ەكسترەميستىك توپتار جاسىرىنۋدا، ونى جويماساق بولمايدى»، «ۋكراينادا فاشيزم باس كوتەردى، جورگەگىندە تۇنشىقتىرۋىمىز كەرەك» دەگەن ۇراندار – كوز الداۋ ءۇشىن، كوپتى جوققا سەندىرۋ ءۇشىن ايتىلعان ۇراندار. كەز-كەلگەن كونفليكتىنىڭ تۇپكى سەبەبىن ەكونوميكالىق  تيىمدىلىك تۇرعىسىنان ىزدەسەڭىز قاتەلەسپەيسىز.

ەكونوميكالىق تيىمدىلىك دەمەكشى، قىتاي ازىرگە «قازاقستاننىڭ بىرتۇتاستىعى مەن تاۋەلسىزدىگىن قولدايمىز ءارى قورعايمىز» دەپ وتىر. الايدا ونىڭ رەسەيمەن دە جۇلدىزى قارسى دەپ ايتا المايسىڭ.  اقش-تىڭ كەنەتتەن رف مۇددەسىن قورعاپ شىعا كەلۋى ءبىر نارسەنى عانا بىلدىرەدى. بۇل الەمدەگى الپاۋىت مەملەكەتتەرگە «الاتىن جەرلەرىڭدى قازىر الىپ قالىڭدار، كەيىن، جاعداي ورنىققان كەزدە كەش بولادى» دەگەن مەسەدج. سوعان سايكەس رەسەي مەن اقش، سوڭىنان قىتاي دا تاي-ۆان ارالدارىن باسىپ الۋعا حاقىمىز بار دەمەي مە؟ مىنە، سول كەزدە قحر-عا سەنىمدى سەرىكتەس كەرەك بولادى. ونداي سەرىكتەس كىم بولۋى مۇمكىن؟ ارينە – رەسەي. بىراق ول دا قىتايدى قولداعانى ءۇشىن ەرتەڭ اقى سۇرايدى. ال، اقى رەتىندە قازاقستاندى ءوزارا قىلداي ءبولىپ الايىق دەسە شە؟ بىرەۋگە مۇنداي ستسەناري فانتاستيكا بولىپ كورىنەر. وندايلارعا 1939 جىلدىعى ۋاقيعالاردى ەسكە الۋعا كەڭەس بەرەر ەدىم. سول جىلى گەرمانيا مەن كەڭەس وداعى پولشانى تەڭدەي  ءبولىپ الماپ پا ەدى. ودان كەيىن 1945 جىلى گەرمانيانىڭ ءوزىن اقش پەن سسسر ەكى بولىككە ءبولدى. الپاۋىت ەلدەردىڭ بۇل ارەكەتىنە كىم جانە  نە دەپ قارسى تۇرا الدى؟ وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك كورەيا شە؟

بەرىدەگى يۋگوسلاۆيا، وڭتۇستىك سۋدان مەن ونىڭ سولتۇستىگى، سيريانى الىڭىز. سۋداي اققان قان، قاشىپ-بوسقان حالىق، دۇنيە مۇلكى تالان-تاراجعا تۇسكەن ەلدەر...

بىزگە ءبىر نارسەنى انىق ءتۇسىنۋ قاجەت. الپاۋىت مەملەكەتتەر كەز-كەلگەن ماسەلەنى قاشاندا تەك ءوز مۇددەلەرى تۇرعىسىنان شەشەدى. جانە ويىن ەرەجەسىن وزدەرىنىڭ قالاۋى بويىنشا وزگەرتە بەرەدى. وعان قازىرگى تەرىس اينالىپ تۇسكەن اقش پوزيتسياسى دالەل. نەلىكتەن ولار رەسەيدىڭ ۋكراينا تەرريتورياسىنىڭ ءبىر بولىگىن تارتىپ الۋىنا قارسى بولماي وتىر؟ قارسى بولعانى بىلاي تۇرسىن، سوعان زەلەنسكيدى كوندىرمەك. سەبەبى، اقش-تىڭ كەلەشەكتە گرەنلانديا ارالدارى مەن پانامانى وزىنە قاراتىپ الۋ جوسپارى بار. ترامپ ءتىپتى كانادانى اقش-تىڭ 56-نشى شتاتى قىلماق ويىن جاسىرمايدى. سول كەزدە ولارعا ەشكىمنىڭ قارسى بولماعانى كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، الىپ مەملەكەتتەر ءوز امبيتسيالارىن جاسىرۋدى قويدى. بۇرىندارى «دەموكراتيا ءۇشىن»، «تاريحي ادىلدىك ءۇشىن» دەگەن لوزۋنگتاردى جەلەۋ ەتسە، بۇگىندە ەش نارسەدەن قىمسىنبايتىن بولدى. «بۇل ءبىزدىڭ ستراتەگيالىق مۇددەمىز ءۇشىن قاجەت» دەيدى. ءبىتتى سونىمەن اڭگىمە.

بۇگىندە ولاردىڭ اشىلعان ارانىن شەكتەيتىن ءبىر عانا ۇيىم بار. ول – بۇۇ. وكىنىشكە وراي، ونىڭ بەدەلى سوڭعى 20-30 جىلدا كۇرت تومەندەپ كەتتى. بۇۇ-نىڭ بەدەلىن تۇسىرۋگە اتسالىسقان دا سول – الىپ مەملەكەتتەر. سەبەبى، ولارعا ءوز دەگەندەرىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ەش كەدەرگى بولماۋى كەرەك. بۇگىندە بۇل حالىقارالىق ۇيىمنىڭ رەزوليۋتسيالارى ورىندالمايتىن، ءتىپتى ەلەنبەيتىن كەزدەر از ەمەس. الىسقا بارماي-اق، رەسەي مەن ۋكراينانى الىڭىز. رف  بۇۇ-مەن دە، ونىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىمەن دە كەلىسپەستەن، كورشىسىنىڭ جەرىنە باسىپ كىردى.

سولاي بولا تۇرعانىمەن، بۇۇ بۇگىندە، اسىرەسە شاعىن مەملەكەتتەرگە اۋاداي قاجەت. تەك سول ۇيىمنىڭ توڭىرەگىنە بىرىگىپ، ونىڭ بەدەلىن كوتەرگەندە عانا حالىقارالىق ارەنادا بەلگىلى ءبىر ادىلەتتىلىككە ۇمىتتەنۋگە بولادى. سوندىقتان دا قر پرەزيدەنتى توقاەۆ حالىقارالىق كەزدەسۋلەردىڭ بارىندە: «ءبىز ەڭ الدىمەن بۇۇ جارعىسىن نەگىزگە الامىز»، – دەۋدەن جالىقپاي كەلەدى. ءسويتىپ، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىن شاما-شارقىنشا قولداۋعا تىرىسادى. ول سوزدەرىنىڭ باسقا دا استارى بار. ماسەلەن، بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ ودكب شەشىمى بۇۇ جارعىسىنا قاراما-قايشى كەلسە، وندا قازاقستان بۇۇ زاڭدارىن باسشىلىققا الادى دەگەن ءسوز. سەبەبى، ودكب – ايماقتىق قۇرىلىم، ال بۇۇ، قالاي بولعاندا دا، الەمدىك ۇيىم.

ءبىر نارسە انىق. بىزگە ءدال بۇگىنگىدەي اۋمالى توكپەلى ۋاقىتتا نەندەي جاعداي بولسا دا جەتى رەت ولشەپ بارىپ شەشىم قابىلداعان ابزال. كەز-كەلگەن شالىس باسىلعان قادام، ءتىپتى ويلانباي ايتىلعان ءسوز ورنى تولماس تراگەدياعا الىپ كەلۋى ىقتيمال. اياعىمىزدى شالىس باسپايىق، اعايىن!

Abai.kz