XX ghasyrdyng alghashqy jartysy – qazaq halqy ýshin eng auyr kezenderding biri boldy. 1917 jylghy Qazan tónkerisinen keyin ornaghan Kenestik jýie últtyq elitany joi, dәstýrli sharuashylyqty kýiretu, asharshylyq úiymdastyru jәne mәdeny assimilyasiya jýrgizu arqyly qazaq halqynyng tirshiligine orny tolmas soqqy jasady. Osy tarihy ýderisterdi zerdeley otyryp, «eger 1941 jyly Gitler Kenes Odaghyna soghys ashpaghanda, qazaq halqynyng taghdyry ne bolar edi?» degen kontrfaktilik súraq tónireginde oy jýgirtu — býgingi úrpaq ýshin tarihy jauapkershilik.

1920–1938: Kenestik jýienin qazaq halqyna qarsy sayasaty

Kenestik biylik qazaq dalasynda birneshe ret josparly repressiya jәne asharshylyq úiymdastyrdy:

1928–1931 jj. újymdastyru kezeninde qazaqtyng dәstýrli mal sharuashylyghy kýiretildi. 40 millionnan astam mal tartyp alynyp, sonyng saldarynan 1931–1933 jyldary 2,3 million qazaq ashtyqtan qyryldy.

1937–1938 jyldary stalindik repressiya kezinde 25 mynnan astam qazaq ziyalysy atu jazasyna kesildi nemese lagerlerge jiberildi. Búl – últtyq jadty joi әreketi bolatyn.

Múnyng barlyghy – genosidting naqty belgileri. Sebebi sayasy sheshimder bir últtyng tirshilik etu negizderin – ekonomikasyn, mәdeniyetin, elitasyn jýieli týrde joydy.

1939–1941: Kelesi genosidke dayyndyq kezeni

1939 jyly jýrgizilgen halyq sanaghynyng shynayy nәtiyjeleri jasyryldy. Sebebi qazaq halqynyng sany 1926 jylghy dengeyge jetpegen edi (1926 jyly – 3,6 mln, 1939 jyly – 2,5 mln).

1940 jyly kenestik biylik «últ mektepterin orys tiline kóshiru» turaly qúpiya núsqau qabyldady.

Qazaq halqynyng mal basy qalpyna kelmey jatyp, 1941 jyly jana salyq jýiesi men újymshar qysymy engizile bastady – búl ekinshi asharshylyqqa aparatyn alghashqy qadamdar edi.

Barlyq derek kózderi kórsetkendey, 1941 jyly Kenes ýkimeti qazaq halqyn odan әri otarlaugha jәne assimilyasiyalaugha bet alghan bolatyn.

1941: Gitlerdin shabuyly jәne tarihiy búrylys

22 mausym 1941 jyly Germaniya KSRO-gha shabuyl jasady. Osy oqigha Kenes Odaghyn týbegeyli basqa baghytqa búrdy:

Qazaqtar әskerge jappay shaqyrylyp, maydangha attandy. Soghys kezinde 1,2 milliongha juyq qazaq sarbazy qatysty.

Halyq sharuashylyghy soghys ýshin júmyldyrylyp, auyldargha azyq-týlik, kiyim, metall ónimderi kerek boldy. Sol sebepti asharshylyq sayasaty toqtatyldy.

Últtyq sana oyandy. Maydannan aman qaytqan jauyngerler erkin oily, sayasy sauatty, últshyl baghyttaghy úrpaq tәrbiyeledi.

Sonymen, soghys – Kenestik repressiyalyq mehanizmning ishki otarlyq logikasyn uaqytsha toqtatty.

Eger soghys bolmaghanda ne bolar edi?

Eger Gitler Kenes Odaghyna shabuyl jasamaghanda, kenestik biylik:

Qazaq auyldaryndaghy mal-mýlikti taghy tәrkilep,

Til men mәdeniyetti tolyq joyar edi,

Qazaq halqyn óz ishindegi etnostyq qúrylym retinde joiydy jalghastyrar edi.

Osy arqyly qazaq etnosy tolyq joyylyp ketu qaupinde túrghan edi. Búl pikirdi professor Talas Omarbekov, tarihshy Mәmbet Qoygeldiyev syndy ghalymdar da naqty derektermen dәleldegen.

Qorytyndy:

Gitlerding Kenes Odaghyna shabuyly – qazaq halqy ýshin tarihy túrghyda paradoksalidy qútqarushy oqigha boldy. Búl soghys qasiret әkelgenimen, kenestik ishki otarlyq jәne genosidtik sayasattyng uaqytsha toqtauyna sebepker boldy. Soghyssyz jaghdayda qazaq halqy assimilyasiya men qyrghynnyng kelesi kezenine týsui mýmkin edi.

Býginde qazaq halqynyng tiri qaluy – Úly Otan soghysynyng otty jyldaryna baylanysty tarihy shyndyqtyng ekinshi jaghy ekenin úmytpauymyz qajet.

Órken Toqtarúly

Abai.kz