XX ғасырдың алғашқы жартысы – қазақ халқы үшін ең ауыр кезеңдердің бірі болды. 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін орнаған Кеңестік жүйе ұлттық элитаны жою, дәстүрлі шаруашылықты күйрету, ашаршылық ұйымдастыру және мәдени ассимиляция жүргізу арқылы қазақ халқының тіршілігіне орны толмас соққы жасады. Осы тарихи үдерістерді зерделей отырып, «егер 1941 жылы Гитлер Кеңес Одағына соғыс ашпағанда, қазақ халқының тағдыры не болар еді?» деген контрфактілік сұрақ төңірегінде ой жүгірту — бүгінгі ұрпақ үшін тарихи жауапкершілік.

1920–1938: Кеңестік жүйенің қазақ халқына қарсы саясаты

Кеңестік билік қазақ даласында бірнеше рет жоспарлы репрессия және ашаршылық ұйымдастырды:

1928–1931 жж. ұжымдастыру кезеңінде қазақтың дәстүрлі мал шаруашылығы күйретілді. 40 миллионнан астам мал тартып алынып, соның салдарынан 1931–1933 жылдары 2,3 миллион қазақ аштықтан қырылды.

1937–1938 жылдары сталиндік репрессия кезінде 25 мыңнан астам қазақ зиялысы ату жазасына кесілді немесе лагерлерге жіберілді. Бұл – ұлттық жадты жою әрекеті болатын.

Мұның барлығы – геноцидтің нақты белгілері. Себебі саяси шешімдер бір ұлттың тіршілік ету негіздерін – экономикасын, мәдениетін, элитасын жүйелі түрде жойды.

1939–1941: Келесі геноцидке дайындық кезеңі

1939 жылы жүргізілген халық санағының шынайы нәтижелері жасырылды. Себебі қазақ халқының саны 1926 жылғы деңгейге жетпеген еді (1926 жылы – 3,6 млн, 1939 жылы – 2,5 млн).

1940 жылы кеңестік билік «ұлт мектептерін орыс тіліне көшіру» туралы құпия нұсқау қабылдады.

Қазақ халқының мал басы қалпына келмей жатып, 1941 жылы жаңа салық жүйесі мен ұжымшар қысымы енгізіле бастады – бұл екінші ашаршылыққа апаратын алғашқы қадамдар еді.

Барлық дерек көздері көрсеткендей, 1941 жылы Кеңес үкіметі қазақ халқын одан әрі отарлауға және ассимиляциялауға бет алған болатын.

1941: Гитлердің шабуылы және тарихи бұрылыс

22 маусым 1941 жылы Германия КСРО-ға шабуыл жасады. Осы оқиға Кеңес Одағын түбегейлі басқа бағытқа бұрды:

Қазақтар әскерге жаппай шақырылып, майданға аттанды. Соғыс кезінде 1,2 миллионға жуық қазақ сарбазы қатысты.

Халық шаруашылығы соғыс үшін жұмылдырылып, ауылдарға азық-түлік, киім, металл өнімдері керек болды. Сол себепті ашаршылық саясаты тоқтатылды.

Ұлттық сана оянды. Майданнан аман қайтқан жауынгерлер еркін ойлы, саяси сауатты, ұлтшыл бағыттағы ұрпақ тәрбиеледі.

Сонымен, соғыс – Кеңестік репрессиялық механизмнің ішкі отарлық логикасын уақытша тоқтатты.

Егер соғыс болмағанда не болар еді?

Егер Гитлер Кеңес Одағына шабуыл жасамағанда, кеңестік билік:

Қазақ ауылдарындағы мал-мүлікті тағы тәркілеп,

Тіл мен мәдениетті толық жояр еді,

Қазақ халқын өз ішіндегі этностық құрылым ретінде жоюды жалғастырар еді.

Осы арқылы қазақ этносы толық жойылып кету қаупінде тұрған еді. Бұл пікірді профессор Талас Омарбеков, тарихшы Мәмбет Қойгелдиев сынды ғалымдар да нақты деректермен дәлелдеген.

Қорытынды:

Гитлердің Кеңес Одағына шабуылы – қазақ халқы үшін тарихи тұрғыда парадоксальды құтқарушы оқиға болды. Бұл соғыс қасірет әкелгенімен, кеңестік ішкі отарлық және геноцидтік саясаттың уақытша тоқтауына себепкер болды. Соғыссыз жағдайда қазақ халқы ассимиляция мен қырғынның келесі кезеңіне түсуі мүмкін еді.

Бүгінде қазақ халқының тірі қалуы – Ұлы Отан соғысының отты жылдарына байланысты тарихи шындықтың екінші жағы екенін ұмытпауымыз қажет.

Өркен Тоқтарұлы

Abai.kz