Senbi, 19 Sәuir 2025
Alashorda 532 0 pikir 18 Sәuir, 2025 saghat 11:58

Tútqynnyng boytúmary

Suret: Qazaq әdebiyeti gәzetinen alyndy.

Keshegi qylyshynan qan tamghan Kenes ókimetining solaqay sayasatyn moyyndamay, halqymyzdyng ejelden kele jatqan salt-dәstýri men nanym-senimin, dili men dinin qorghau jolynda ómirin qúrban etken azamattar kóp bolghan. Solardyng biri – alashordashylarmen birge iyq tirese halqyna qyzmet atqarghan Rayys molda.

Kónekóz qarttardyng búrynghy aitqany, artynda qalghan úrpaqtarynyng esteligi men qolda bar derekterge sýiensek, Rayys molda mólshermen 1897 jyldary Semiyrechie oblysy Lepsi uezi Qysqash-Sadyr bolystyghyndaghy Qanjygha mekeninde ómirge kelgen. Ol kisining din jolyna týsuine otbasyndaghy tәrbiye, yaghny әkesi, qajy Múhamadiyding tikeley yqpaly bolypty.

Erjetip, ony men solyn tanyghan son, kózi ashyq, eti tiri, qaltasy qarjygha toly shiraq jigit Rayys ýilenip, Almaty qalasyna qonys audarady. Onyng óz kindiginen Ghaynikamal (Kәmәsh) jәne Ayat atty úrpaghy dýniyege keledi.

Moldanyng ýlken qyzy Kәmәsh: «Ózining din әlemindegi bilgirligi men belsendiligining arqasynda Rayys әkemiz Almaty qalasyndaghy Alashorda ýkimetining dinmen ainalysatyn basshy qyzmetkerlerining biri bolyp, qarajat jaghyn da qadaghalaghan», – dep otyrady eken balalaryna aitqan әngimesinde.

1918 jylghy azamat soghysynda jeniske jetken Kenes jýiesi bar biylikti qolyna alghan song «Alash» partiyasy men Alashorda ýkimetin taratty. Alashordalyqtardy Qazaqstannyng qoghamdyq-sayasy ómirinen alastauda aldau men arbau әdisin de,  «halyq jauy» dep týrmege toghytu jazasyn da keninen qoldandy.

Búl zobalannan Rayys molda da aman qalmady, kóptegen Alash qozghalysyna qatysqan ziyaly qazaq qayratkerlerining kebin kiyip, atamyz da tar qapasqa qamaldy. Ólkemizge belgili bay, Qanjyghadan shyqqan alghashqy qajy, әkesi Múhamadiyden Rayysqa qalghan mal men baylyq Kenes ókimeti ókilderining kózine qyzyl shýberektey kórinip, mazasyn alady.

Rayys moldanyng baylyghy jóninde búl manayda aitylatyn anyz az emes. Kókterekting kózi tiri kónekóz qariyasy Tashbolat Sәbitov «Kókteregim – kóktegenim» atty kitabynda Rayystyng mol aqshasy jayly әngimeni bylaysha órbitedi: «1960 jyldardyng birinde Qyryqqúdyq-Mәmbetbaydy qystaghan malshylardyng әr ýii «tegin aqshagha» qaryq bolyp qaldy. «Ahmet-Tohmet» bazyn qystap otyrghan Isatay Áldekenov agha Kerenskiyding qos ýkimeti túsynda shygharghan «kókala» aqshasyn «Rayys qajy» qystauynyng «bodamy» (ýiding irgesi) astynan qazyp alypty. Týlki in qazghanda syrtqa shyqqan aqshany kórip, ertesine kýrek alyp kelip, indi ary qaray ýngiydi. Buma-buma bolyp buylghan aqsha, orauly kýiinde, su bolmay, búzylyp-shirimey taza saqtalghan. Múnday aqshany sol kezde kórgenimizding ózi qyzyq, men de bir barghanda bireuining ýiinen bir uysyn aldym».

Basqasyn aitpaghanda, osy derekting ózi Rayys atamyzdyng qarjydan eshqashan qysylmaghanyn kórsetedi.

1928 jyly 19 qyrkýiekte Lepsi uezi Ólkelik komissiyasynyng Bóribay audany boyynsha bekitken sharuashylyqtardy tәrkileu tizimi shyghyp, arasynda bes bolys Sadyrgha biylik jýrgizgen Bazarbaydyng Tәsibegi jәne Múhamady qajy bar, barlyghy on bir adam qatty qughyn-sýrginge úshyrap, týrmege toghytylyp, jer audarylghanyn arhiv qújattary aighaqtaydy. Uaqyt óte kele NKVD-ning jandayshaptary endigi jerde qajynyng úly Rayystyng sonynan sham alyp týsedi. Aqyry Rayys molda alghash ret 1930 jyldardyng basynda «bay-kulak» retinde sottalyp, Sibirding sansyz lagerilerining birine jer audarylyp, qaranghy qapasqa qamalady.

Rayys moldagha taghylghan aiyptyng negizsiz ekenin, múnyng bәri jabylghan jala ekenin angharghan týrme basshylyghy raqymshylyq jasap, ardaqty azamatty qamaudan bosatady. Tughan jeri, tuysqany men qos qarashyghyn saghynghan Rayys atamyz Kókterekke oralugha qansha oqtalghanymen, kezinde әkesi Múhamady qajyny da jala jauyp ústatqan auyl «belsendilerinin» ózine de tynyshtyq bermeytinin týisigine týiip, anyq sezedi.

Uaqytynda Almatyda jýrgende ózimen qyzmettes bolyp, últynyng tәuelsiz el boluyn birge kóksegen keybir alashordalyqtardyng ishinde bolishevikterding qúryghynan qútyla bilgen biren-saran azamattar da bar edi. Olardyng birazy Alashorda qozghalysynyng astanasy bolghan Semey qalasynda túratyn. Solarmen aqyldasa kele, Rayys zaman týzelgenshe, auylgha birden barmay, Semeyde uaqytsha bola túrugha sheshim qabyldaydy. Kýn artynan kýn ótip, ay artynan ay jyljyghanmen, Rayystyng esinen tughan eli men aghayyn-júrty, qúlynday qúldyrandaghan qyzdary bir sәtte shygha qoymaydy.

Qos botaqanyna degen saghynysh, babalary men әkesining basyna baryp Qúran baghyshtau armanyna ainalady. Osy maqsatyn iske asyru ýshin, bir qolayly sәtti paydalanghan ol Kókterekke bet týzep, jolgha shyghady. Alayda arada ótken san jyldar onyng auylyna da ýlken ózgerister men janalyqtar әkelgen edi. Kenes ókimeti qolgha alghan kollektivizasiya nauqany moldanyng tughan jerin de ainalyp ótpey, búrynghy ózi dýnie esigin ashqan «Qanjyghabúlaq», tay shaptyrym jerdegi «Borlybúlaq» endigi jerde TOZ-gha ainalyp, Lepsi ózenining ar jaq ber jaghyndaghy jerlerde bólek otyrghan aghayyndardyng bәrin kýshtep qosyp, «Voroshilov» újymshary qúrylghan bolatyn. Auylgha kelip, az uaqyt mauqyn basqan Rayys atamyz «Ayaq kólde» mәngilik mekenin tapqan әkesi Múhamady qajynyng basyna baryp, Qúran baghyshtaydy.

Kommunistik ýlgide qúrylghan újymsharda adamgershilik aryn taptap, auyldastarynyng yghyryn shygharyp, qútyn qashyrghan, «shash al dese, bas alatyn» sholaq belsendiler men NKVD agentteri de joq emes edi. Sondaylardyng biri – «Rayys molda auylgha qaytyp kelip, eskining jolyn ansap, janaza shygharyp, Qúran oqyp, Kenes ókimeti men kommunister sayasatyna qarsy kelip jýr» dep, audangha domalaq aryz dóngeletip jiberedi.

Osylaysha, 1937 jyldary Rayys atamyz endi ekinshi mәrte ústalyp, úzaq merzimge týrmege qamalyp kete barady.

… 1985 jyldyng sәuir aiynyng sony. Orel qalasy. Temirjol vokzaly. Ofiyserlerding aiqay salghan búiryqtaryna әskerlerding qolyn júlqa tartyp, abalap ýrgen itterding dausy qosylyp, poyyz qúramynyng eng sonyndaghy «arnayy vagonnyn» manayyn azan-qazan etude. Qoldaryn arttaryna qayyra ústaghan tútqyndar avtozaktan týsken bette avtomatpen qaqpaylaghan soldattardyng ekpinimen býksheng qagha jýgirip, vagonzakqa qaray ólermendikpen úmtyluda.

Aynala aighay-shu. Jarq-júrq etken projektordyng jaryghy kóz janaryndy qaridy. Kenet bir sәtke tynyshtyq ornap, osyndaghylardyng barlyghy nazarlaryn avtozakqa audardy. Bәri túrghan oryndarynda qatyp, tapjylmay qalghan. Zembil ýstinde jýreley otyrghan mosqal tútqyndy tórt jaghynan qaumalay kótergen joldastary avtozaktan bappen týsirip, vagonzakqa qaray asyqpay ayandady. Jasy seksenning sengirinen әldeqashan asqan qart tútqynnyng zembil ýstindegi otyrysy qúddy bir qúryshtan qúighan eskertkish dersin. Omyrauyn japqan appaq saqaly, múntazday taza qara robasymen astasyp, kekse tútqyngha erekshe bir sús bergendey.

Nebir atyshuly tútqyndardy kýzetip, týrme aralap, etappen erip jýrgen qanshama ofiyser kәri arestantqa qúrmet kórsetkendey, oryndarynda qalshiyp qatyp qalghan. Tútqyndar týgeldey tiyelip bitken son, etapty qabyldaghan әskeriyler «arnayy vagonnyn» esigin bekitip, ózderi ishtegi jabdyqtalghan oryndaryna jayghasty. Birshama uaqyt ótken son, ornynan ynyrana qozghalghan poyyz Reseyding ortalyq óniri Orelden Sibirdegi Krasnoyarsk qalasyn betke alyp, yshqynyp jónep berdi.

Osy vagondaghy tútqyndardy etappen әketip bara jatqan әskeriylerding arasynda alystaghy Qazaqstannyng Taldyqorghan oblysy, Bórli-Tóbe audany, M.Gorikiy kensharynyng tumasy Sәrsenbek Saghymbaev ta bar edi. Jas jauynger búl uaqytta әskery boryshynyng bir jarym jylyn ótkizip, endi alty aidan song eline qaytugha dayyndalyp jýrgen saqa soldat bolatyn.

Ishki ister әskerlerining búiryghy boyynsha, «vagonzaktaghy» kezekshilikte túrghan sarbazdar әrbir eki saghat sayyn bir-birin almastyryp túrady. Týn ortasynda kezekshilik uaqyty kelgen Sәrsenbekti qarauyl bastyghy tútqyndar jatqan bólikke jaqyn jerge kýzetke ornalastyrdy. Biraz mezgilden song tútqyndar tegis úiqygha ketip, mýlgigen tynyshtyq ornady. Oiy san-saqqa jýgirip, elegizip túrghan Sәrsenbekke tútqyndargha tamaq beretin «kormushka» jaqtan bir әuezdi, múndy әn estilgendey boldy. Demin ishine tartyp, әlgi әuenge qúlaq salghanda, ishtegi tútqyndardyng biri qazaqsha әn maqamyn qonyrlatyp aityp otyrghanyn sezdi. Onsyz da elin saghynyp, bir jarym jyl boyy qazaqsha sóilesetin adam tappay, alasúryp jýrgen sarbaz shydamay, temir tordyng ar jaghynda tómen qarap, ynyldap otyrghan tútqyngha barynsha jaqyn kelip, nazar audardy. Kózin almay, tynysh túryp, telmire qarady.

Qyrauday bolyp aq shalghan basyn asyqpay Sәrsenbekke búrghan әlgi tútqyn shal әlden uaqytta: «Qazaqsyng ba?» – dep tosyn saual tastady. «IYә», – dep jauap qatqan odan túnghiyq tartqan múnly janaryn almastan qadala qaraghan tútqyn: «Men de qazaqpyn, Voroshilovtanmyn», – dedi kókiregin kere kýrsinip. Olar sybyrlay sóilesip, bir-birinen eptep syr tarta bastady. Áskery qatal tәrtipting búljymas erejesin búzghan sarbaz ben zangha qayshy kelip tútqyngha týsken arestanttyng arasy beymәlim bir kýshting shyrmauyna týskendey jaqynday týsti. Biraq ekeuara endi bastalghan әdemi әngime әp-sәtte ayaqtaldy, sebebi, búl kezde sarbazdyng kezekshilik ótkizip, tynyghatyn uaqyty tayaghan edi.

Temir tósek ýstinde kýmis saqalyn taramdap, kózinen aqqan alty taram jasyn bildirmey sýrtip, jýreley otyrghan, toqsan jasqa tayanghan búl tútqyn – baghanaghy «vagonzakqa» asa bir qúrmet kórsetilip zembilmen kirgen kókterektik Rayys molda bolatyn.

Etappen kele jatqan tútqyndar ayaghynan tik túryp qúrmetteytin aqsaqal kýndiz janyndaghy taghdyrlastarymen ara-túra orys tilinde sóilesip, әngime-dýken qúrsa, týn balasy úiyqtamay birde kýnirenip, birde qazaqsha әuen yrghaghyn ynyldaudan jalyqpaytyn. Onysy keyde kerbez dalanyng múnly әnine úqsasa, endi birde qasiyetti Qúran ayattarynyng maqamy men әuezine de keletin.

Jeti kýnge sozylghan sapar barysynda Sәrsenbek shamasy kelgenshe, ornynan ózdiginen túryp, jýre almaytyn aqsaqaldyng kónilin aulap, qolyna týsken shay men dәmdi tamaghyn auzyna tosty. Áyteuir bir qazaqtyng balasy ghoy dep, bauyr basyp, ózine ýirenip qalghan Sәrsenbekke kezekti әngime barysynda tútqyn bayghús túnghiyqtan tartyp, ishindegi syryn tútamdap shyghardy. Saghymday búldyrap, ómir boyy aq armanyna ainalyp, qiyalyna qanat bitirgen alystaghy «Voroshilov» degen jerde kindik qany tamghan auyly men qyzdary qalghanyn jetkizdi.

Ózining sonau 1937 jyly «halyq jauy» degen jala jabylghan aiyppen sottalyp, temir tordyng ishinde elu jyl boyy jaralanghan arlanday sanasyn san jaqqa jýgirtip, kóp súraqqa әli de jauap tappay sendeletinin bayandady. Qansha jerden sabyr saqtaghanymen, qasiyetti Qúran ayattaryn oqyghan sayyn jaqyndary esine týsip, bar ghúmyrynyng elu jyly egilumen ótip kele jatqanynan habar berdi.

Etap ayaqtalugha bir kýn qalghanda Rayys qajy Sәrsenbekti janyna shaqyryp, qatparlanyp әjim basqan moynynan boytúmaryn sheship, taramystanghan qolyna taspiyghyn aldy. Jarty ghasyr boyy birde qoynyna tyghyp, endi birde moynyna salyp, qanday qorlyq pen adam jany shydamaytyn azap shekse de moyymay, qashanda sarghayghan saghynyshyn basyp, ýmit otyn jaghyp, әrdayym ózin mýmkin bolar bostandyqqa bastaghan boytúmarynyng qaqpaghyn ashty.

Asa bir sheberlikpen sludadan jasalghan túmar ishindegi úqyptylyqpen oralghan sarghayghan qaghaz arasynan shetteri jyrymdalyp, jyrtyla bastaghan eski suretti shyghardy. Eki jaghyna kezek tensele otyryp, kózine kelgen jasyn irkip, «surettegi býldirshin qyzy tiri bolsa, «Voroshilov» degen jerden tauyp alyp, tek qana sonyng qolyna ústatuyn» ótine súrap, amanat túmaryn Sәrsenbekke tapsyrdy.

Átten-ay, әtten, ne kerek, jiyrma jastaghy alanghasar jas sarbazdyng ózine qart tútqyn amanatqa úsynghan surettegi qyz balanyng auyldaghy óz kórshisi Ayat apa, al «Voroshilov» bolsa, ózining tughan jeri Kókterekting kolhozdastyru kezinde kýshtep tanylghan atauy ekeni qaperine de kirip shyqpady.

Qúdireti kýshti Alla ózining tughan auylynyng eski atauyn bildirmey, osy songhy etaptan qaytysymen qyzmet atqaratyn әskery bólimine jetudi ghana oilap túrghan sarbaz aldynda otyrghan «saparlas» tútqynnyng songhy amanatyn oryndaugha uәdesin berip, qosh aitysyp, basqa poyyzgha auysugha asyghyp bara jatty. Myna bes kýndik jalghan dýniyemen arazdasatyn mezgilining de jaqyn qalghanyn barlyq bolmys-bitimimen, jan dýniyesimen týsingen toqsangha tayaghan tútqyn qariya bolsa, kókiregi qars aiyrylyp, asygha basyp bara jatqan sarbazdyng sonynan oilana qarap, bir sәt ýnsiz qaldy.

Taghdyry tәlkek bolyp, sanaly ghúmyrynyng teng jartysyn aidauda ótkizgen zarly tútqynnyng sol kezde kóniline medet tútar bir-aq júbanyshy bar bolatyn. Búl júbanysh – osy azap arqalaghan jarty ghasyr boyy ózine ýmit otyn jaghyp, ómir sýruge jetelegen boytúmarynyng qyzy Ayatqa tapsyrylatynyna degen bolmashy ghana senim edi.

Taghdyr tәleyi osydan keyin Rayystyng basyna taghy da nendey auyrtpashylyq salghany bir Allagha ghana ayan. Kiyesindey saqtaghan boytúmarynyng toyymsyz qara jerge ózimen birge ketpey, songhy amanatyna qiyanat jasalmay, tughan auyly Kókteregine jetip, qyzy Ayatynyng qolyna tapsyrylatynyn, qayran әke, әriyne, bilgen joq.

Etapty ótkizip, Orel qalasyna qayta oralghanda, Sәrsenbekti jaghymsyz habar qarsy aldy. Áskery bólimshe komandiyri oghan tughan bauyry Sarqyttyng qaza bolghanyn estirtip, eline baryp qaytuy ýshin demalys beriletindigi jayly qújatty qolyna ústatady.

Auylyna kelip, aghayynymen kórisip, qayghysy men saghynysh mauqyn basqan son, Sәrsenbek ózining oiynan shyqpay jýrgen, tútqyn aqsaqalmen bolghan kezdeysoq kezdesu uaqighasy men onyng amanaty jayly Shәken atasyna әngime aityp, «Voroshilov» degen auyldy Qazaqstannyng qay týpkirinen izdeu kerektigin súraydy. Tereng oigha shomyp, jiyen nemeresining әngimesin tolyqtay ýnsiz tyndaghan Shәken atanyng «әttegen-aydan» ózegi órtenip, auzyna aitar sóz týspeydi. Sәrsenbekti sonyna ertip, kórshisi Ayat apanyng bosaghasynan attaghan Shәken aqsaqal Rayys moldanyng aqyrghy amanaty – boytúmaryn qyzynyng qolyna tapsyrady.

Myna kýtpegen habar tóbesinen jay týskendey qylghan Ayat apa bolsa, esi kiresili-shyghasyly qalpynda әkesining boytúmaryn betine basyp, aimalap sýiip, qatal taghdyrdyng osynau tosynsyiyna senerin de, senbesin de bilmey, óksy egilip, úzaq jylapty.

1953 jyldyng 27 nauryzynda SSSR Jogharghy kenesi prezidiumynyng amnistiya jayly jarlyghyna sәikes bir million eki jýz mynnan astam tútqyn bostandyqqa shyqty. Búl jarlyq adam óltirgender, qaraqshy-tonaushylar, sosialistik menshikti jymqyrghandar men kontrrevolusiyalyq qylmys jasaghandardan basqanyng bәrine jýrdi. Bizdinshe, Rayys Múhamadiyúlynyng isi kontrrevolusiyalyq qylmys qataryna qosylyp, atalmysh býkilhalyqtyq amnistiyagha da ilikpey qalghan siyaqty.

Imandylyq pen músylmanshylyqtyng tuyn kóterip ótken molda atamyzdyng adam óltirip, qaraqshylyqpen ainalysyp, el baylyghyn tonauy esh mýmkin emes. Olay bolsa, Rayys Múhamadiyúly – tek sayasy tútqyn. Kenester odaghynyng Qylmystyq kodeksi boyynsha sayasy senimsiz element retinde «on jyl boyy hat-habar alugha jәne jazugha qúqyqsyz» degen bappen qamalghan Rayys moldanyng «kinәsi» tym auyr sanalatyn. Stalinning repressiyasy boyynsha da múnday statiyamen sottalghan tútqyndar negizinen sayasy tútqyndar edi jәne olardyng bәri ólim jazasyna kesilip, mindetti týrde atylatyn. Rayys moldanyng elu jyl boyy qaranghy qapasqa qamalyp, peshenesine tughan elin kóru baqyty búiyrmaghany – әli sheshilmegen júmbaq dýniye. Saghy synbaghan asyl erge tughan jerining topyraghy búiyrmay, toqsan jasqa jetip baryp, Krasnoyarskidegi uran ken oryndarynyng birinde songhy demining ýzilui – óte ókinishti әri ayanyshty taghdyr.

Esenay INKÁRBAEV

Abai.kz

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

46 - sóz

Qayrauly qara semser

Esbolat Aydabosyn 2037
46 - sóz

Tilendiyev nege Tarazidyng qúlaghyn qyrshyp aldy?

Tóreghaly Tәshenov 4688
Anyq-qanyghy

Europagha Resey aumaghynsyz shyghu joly

Ashat Qasenghaly 4897
46 - sóz

Bizge beymәlim Baraq han

Jambyl Artyqbaev 4096