Qytay Halyq Respublikasynyng Tóraghasy Sy Szinipin mausym aiynda Astanada ótetin ekinshi «Ortalyq Aziya – Qytay» sammiytine qatyspaq.

Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev búl sapar ayasynda ekijaqty strategiyalyq seriktestikting jana kókjiyegi ashylatynyna senim bildirip otyr. Osyghan oray biz sayasattanushy Rizzat Tasymmen Qazaqstan men Qytay arasyndaghy qatynastardyng qazirgi dengeyi, bolashaghy jәne yqtimal syn-qaterleri jayynda pikir almasqan edik.

– Aldaghy mausym aiynda QHR Tóraghasy Sy Szinipin ekinshi «Ortalyq Aziya – Qytay» sammiytine qatysady. Qazaqstan men Qytay arasyndaghy qazirgi seriktestikti qalay baghalar ediniz?

– QHR tóraghasy Sy Szinipinning mausym aiynda ótetin ekinshi «Ortalyq Aziya - Qytay» sammiytine qatysuy, Beyjinning aimaqtyq yntymaqtastyqqa degen airyqsha qatynasyn kórsetedi. Atalmysh qatynas tek ekijaqty emes, sonymen qatar aimaqtyq qauipsizdik pen ekonomikalyq integrasiya túrghysynan da erekshe mәnge iye. Qazaqstan ýshin bastama ekonomikalyq, kóliktik-logistikalyq jәne tehnologiyalyq yqpaldastyqty terendetuge zor mýmkindik beredi.

Qazaqstan Qytaydyng Ortalyq Aziyadaghy basty seriktesterining biri, әri «Bir beldeu – bir jol» bastamasynyng alghashqy qatysushy elderining biri retinde manyzdy orynda. Nәtijiyesinde, eki el arasyndaghy strategiyalyq seriktestik býginde jan-jaqty jәne institusionaldy dengeyde damyp keledi. 2023 jyly eki el arasyndaghy tauar ainalymy rekordtyq kórsetkishke $41 mlrd. jetti. Sodan beri sauda-sattyq kólemi bәsendegen emes.

Energetika salasynda Qazaqstan Qytaygha jyl sayyn 10 mln. tonnagha juyq múnay, 5 mlrd. tekshe metrge juyq gaz eksporttaydy. Sonymen qatar, Qytay kompaniyalary elimizdegi múnay-himiya, metallurgiya, kólik infraqúrylymyn janghyrtu jobalaryna belsendi atsalysuda.

Logistika salasynda da eki elding ózara yqpaldastyghy nyghangda. 2024 jyldyng qorytyndysy boyynsha Qazaqstan aumaghy arqyly Qytay-Europa baghytyndaghy jýk tasymaly 20%-gha artty. Horgos, Dostyq siyaqty transshekaralyq habtar Euraziya kenistigindegi manyzdy logistikalyq ortalyqtargha ainalyp keledi.

Aldaghy perspektivagha kelsek, ekijaqty qatynastar «jasandy intellekt», «jasyl energetika», «sifrlyq ekonomika» jәne agroónerkәsip salalaryndaghy jana jobalarmen keneye týspek. Búl túrghyda Qytay tarapynan Qazaqstangha keletin tikeley investisiyalar kólemi de artqan.

Sayasy jaghynan alghanda, Qazaqstan men Qytaydyng halyqaralyq qauipsizdik, kópjaqty sauda, klimat mәseleleri boyynsha ústanymdardy úqsas. Eki memleket BÚÚ, ShYÚ, AÓSShK ayasyndaghy bastamalardy ózara qoldap keledi.

Osylaysha, «Ortalyq Aziya - Qytay» sammiyti qarsanynda eki el arasyndaghy strategiyalyq seriktestik senimdi, pragmatikalyq jәne úzaqmerzimdi sipatqa ie ekenin atap ótken jón. Áriptestik tek ekonomikalyq emes, sonymen qatar mәdeniy-gumanitarlyq, bilim beru baghyttarda da kenende. Sondyqtan qazirgi tandaghy ózara yntymaqtastyqty jahandyq geosayasy túraqsyzdyq kezenindegi aimaqtyq túraqtylyq pen ózara tiyimdi damu kepili deuge bolady.

– Qytaydyng «Bir beldeu – bir jol» bastamasy Qazaqstan ýshin qanday mýmkindikter men syn-tәuekelderdi tuyndatady?

– Qytaydyng 2013 jyly úsynghan «Bir beldeu – bir jol» bastamasy tek tranzittik infraqúrylym emes, sonymen birge jana ekonomikalyq geografiya qúrugha baghyttalghan úzaqmerzimdi joba. Qazaqstan bastamanyng alghashqy qoldaushylarynyng biri retinde Ortalyq Aziyadaghy negizgi buyngha ainaldy. Degenmen, ol óz kezeginde elimizge birqatar mýmkindikter men tәuekelder alyp kelude.

Ong tústaryna toqtalsaq, eng birinshiden infraqúrylymdyq damudy aituymyz kerek. «Bir beldeu - bir jol» ayasynda Qazaqstanda 2700 km-den astam temirjol jәne 2500 km avtojol jóndelip, janadan salyndy. Horgos-Qúrghaq port, kezinde arnayy baghdarlamasymen úshtasqan kólik dәlizderi elimizding tranzittik әleuetin aitarlyqtay arttyrdy. Ekinshiden, ózge naryqtargha shyghu. Qytay arqyly Qazaqstan ónimderi Shyghys Aziya men Tynyq múhity naryghyna 3-5 ese jyldamyraq jetedi. Ýshinshiden, investisiya tartyldy. Mysaly, 2015 jyldan beri «Bir beldeu – bir jol»  ayasynda Qytay Qazaqstan ekonomikasyna $10 mlrd. astam investisiya saldy. Qarjynyng kóp bóligi ónerkәsip, energetika, kólik jәne óndeushi ónerkәsip salalaryna baghyttaldy. Oghan qosa jana júmys oryndary men tehnologiyalar qoljetimdi boldy. Qytay jobalary ayasynda elimizde 20 mynnan astam túraqty júmys orny qúrylyp, birqatar salalarda industriyalyq tehnologiyalar endi.

Sonymen qatar tuyndap jatqan syn-qater, tәuekelderdi de joqqa shygharmau kerek. Eng aldymen ol qaryz jýktemesining ósui. Keybir infraqúrylymdyq jobalar Qytay nesiyesi arqyly qarjylandyrylady. Ol úzaqmerzimdi qaryz tәueldiligine әkelui mýmkin. Sondyqtan osy baghyttaghy ýrdister asa saqtyqty talap etedi. Kelesi, ol tek shiykizatqa negizdelgen sauda qaupi. Qytaymen sauda qúrylymynda 70%-dan astamyn shiykizat ónimderi (múnay, mys, uran t.b.) qúraydy. Búl ekonomikanyng qúrylymdyq әlsizdigin kýsheytui mýmkin. Ekologiyalyq tәuekelderdi de eskerumiz kerek, infraqúrylym men óndiristik jobalarda ekologiyalyq standarttardyng saqtalmauy, әsirese Shyghys Qazaqstan men Manghystau ónirlerinde tabighy resurstargha týsetin salmaqty arttyruy yqtimal. Sonday-aq, Qytay kapitalynyng kelui otandyq shaghyn jәne orta biznesti bәsekege tótep beru qabiletinen aiyruy mýmkin. Jobalargha jergilikti kompaniyalardyng az tartyluy mәseleni kýrdelendire týsude.

«Bir beldeu - bir jol» Qazaqstan ýshin ekonomikalyq mýmkindikterding kózi, alayda bastamanyng iygilikterin tolyq paydalanu ýshin Qazaqstan sayasi, institusionaldyq jәne tehnologiyalyq túrghydan tәuelsizdigin saqtau jolynda belsendi bolugha tiyis.

– Qazaqstan men Qytay arasyndaghy «birtútas taghdyr» konsepsiyasy bolashaqta eki elding halyqaralyq arenadaghy róline qalay yqpal etedi?

– Qytay tarapy úsynyp otyrghan «birtútas taghdyr qauymdastyghy» nemese «ortaq taghdyr jolyndaghy qoghamdastyq» tújyrymdamasy tek kórshiles elderding yntymaqtastyghy emes, «jahandyq basqarudyng jana arhiytekturasyna» baghyttalghan strategiyalyq bastama. Úghym Qytaydyng syrtqy sayasy diskursynda 2013 jyldan beri belsendi qoldanylyp keledi jәne memleketter arasyndaghy ózara tәueldilik, beybit qatar ómir sýru jәne újymdyq qauipsizdik qaghidattaryna negizdeledi. Qytay iydeyany Batystyng «bәsekelestik pen qaqtyghysqa» negizdelgen tәrtibine balama retinde úsyndy.

Qazaqstan tarapy bastamagha saqtyqpen, biraq pragmatikalyq qyzyghushylyqpen qarauy kerek. Óitkeni elimiz «kópvektorly pragmatikalyq sayasatty» ústanyp keledi jәne «birtútas taghdyr» osy sayasatpen tolyq ýilesimdi boluy tiyis.

Áriyne, býginde Qazaqstan «Bir beldeu - bir jol» jәne «birtútas taghdyr» tújyrymdaryn pragmatikalyq týrde úshtastyru arqyly Ortalyq Aziyadaghy logistikalyq, tranzittik jәne tehnologiyalyq habqa ainalugha úmtylyp otyr. Sonday-aq, «Birtútas taghdyr» iydeyasyna qoldau bildiru arqyly Qazaqstan men Qytay ShYÚ, AÓSShK ayasynda «dialog pen diplomatiyany» kýsheytetin bastamalargha jol ashuda.

Sonymen qatar yqtimal tәuekelderdi de әrqashan oida ústauymyz jón. «Birtútas taghdyr» úghymy key jaghdayda Qytaydyng iydeologiyalyq jәne sayasy ýlgisin eksporttau qúralyna ainaluy mýmkin. Onday jaghdayda ol Qazaqstannyng memlekettik derbestigine núqsan keltirmeui tiyis. Sosyn «birtútas taghdyr» dengeyindegi seriktestikting kópvektorly sayasattyng balansyn ózgertuine jol bermeu kerek. Jalpy, «Birtútas taghdyr» tújyrymdamasy Qytay men Qazaqstan arasyndaghy senimge negizdelgen úzaqmerzimdi әriptestikting jana paradigmasy. Atalghan iydeya Qazaqstannyng aimaqtyq kóshbasshylyqqa úmtyluy men jahandyq yqpalyn arttyru jolynda qosymsha diplomatiyalyq resurs bola alady.

– Qazaqstan ýshin Qytaymen ekonomikalyq әriptestikting basty artyqshylyqtary qanday?

– Eng aldymen Qazaqstan men Qytay arasyndaghy ekonomikalyq әriptestikting geografiya, resurstyq baza jәne ózara tolyqtyratyn mýddelerge negizdelgen pragmatikalyq seriktestik ekenin eskeruimiz kerek. Qytay býginde Qazaqstannyng basty syrtqy ekonomikalyq seriktesterining biri. Sondyqtan, onyng birqatar artyqshylyqtary bar:

Bastysy, Qazaqstan men Qytaydyng shekarasy 1782 shaqyrym. Búl Qytaydyng әlemdegi tek ýsh elmen bólisetin salystyrmaly týrde túraqty jәne beybit shekaralarynyng biri. Osy shekara arqyly jýzege asatyn qúrlyqtyq tranzit Qazaqstangha Europa men Aziya arasyndaghy kópirge ainalugha mýmkindik berdi.

Sonymen qatar, Qytay — Qazaqstannyng ekinshi iri sauda seriktesi. Búl Qazaqstangha óz ónimderin auqymdy әri ýnemi súranysqa ie naryqqa eksporttaugha mýmkindik beredi. Múnday artyqshylyq otandyq óndirushiler ýshin eleuli tiyimdilik tudyrady.

Qytay – joghary tehnologiyalar men óndeu ónerkәsibi salasynda jyldam damyp kele jatqan memleket. Qazaqstan búl әleuetti tiyimdi paydalana otyryp, industriyalyq aimaqtarda birlesken óndiris oryndaryn ashuda. Mәselen, Shymkentte múnay-himiya zauyty iske qosylyp, elektromobilider, kýn panelideri men akkumulyatorlar óndiru jobalary qolgha alynghan.

Sonday-aq, sifrlyq transformasiya salasynda da yntymaqtastyq jaqsy jolgha qoyylghan. Huawei, ZTE syndy qytaylyq iri kompaniyalarmen birlesken jobalar jýzege asuda. «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyghy Qytay kapitaly ýshin ónirlik qarjylyq platformagha ainaluda. Sonymen birge, Kaspiy baghyty arqyly jýzege asatyn infraqúrylymdyq jobalar Qytaydyng Europagha balama tranzittik jolyn Qazaqstan arqyly bekemdeuge mýmkindik berude. Auyl sharuashylyghy salasynda da ýlken serpilis bayqalady. Qytay naryghy Qazaqstannyng ekologiyalyq taza ónimderine — et, biday, bal, mayly daqyldar sekildi tauarlargha zor qyzyghushylyq tanytyp otyr.  Jalpy alghanda, Qytaymen ekonomikalyq seriktestik Qazaqstandy tek shiykizat eksporttaushy el retinde ghana emes, sonymen qatar logistika, agroónerkәsip, industriya jәne sifrlyq tehnologiyalar baghytynda damushy әrtaraptandyrylghan ekonomikagha ainaldyrugha jol ashady. Búl mýmkindikterdi tiyimdi paydalanu ýshin otandyq óndirushiler tek ishki naryqpen shektelmey, Qytay baghytyna da belsendi týrde bet búruy qajet.

– Qytaymen strategiyalyq seriktestikting Ortalyq Aziyadaghy qauipsizdik pen damu ýderisine yqpaly qanday?

– Songhy onjyldyqta Ortalyq Aziya men Qytay arasyndaghy strategiyalyq seriktestik tek ekonomikalyq emes, sonymen qatar aimaqtyq qauipsizdik túrghysynan da manyzdy  faktorgha ainaldy. Qytaydyng ónirdegi rólining artuy – qauipsizdik arhiytekturasyna әser etip, yntymaqtastyqtyng jana dengeyin qalyptastyruda. Yntymaqtastyqtyng negizgi baghyttarynyng biri – transúlttyq qauip-qaterlerge qarsy kýres. Qytaydyng aimaqqa qatysty ústanymy әskery yqpaldan bas tartyp, ekonomikalyq jәne sayasy qúraldardy paydalanugha negizdelgen. Búl tәsil Resey men Batys arasyndaghy geosayasy bәsekelestikke balama retinde qabyldanuy mýmkin.

Aughanstandaghy jaghday ýshin Ortalyq Aziya elderi alandauly. Osyghan baylanysty Qytay Shanhay Yntymaqtastyq Úiymy ayasynda qauipsizdik monitoringin jýzege asyryp, Talibanmen baylanystyng tәuekelderin azaytu ýshin ónirlik konsulitasiyalar ótkizip keledi. Qazaqstan da óz tarapynan Aughanstangha gumanitarlyq kómek jetkizu jәne qauipsiz kólik dәlizderin saqtau arqyly aimaqtyq túraqtylyqty qoldaugha belsendi atsalysuda.

Jalpy alghanda, Qytaymen strategiyalyq seriktestik Ortalyq Aziyanyng túraqtylyghy men qauipsizdigin qamtamasyz etetin manyzdy elementke ainalyp otyr. Qazaqstan búl ýderiste ónirlik túraqtylyqtyng qozghaushy kýshi retindegi rólin atqaryp jýr. Al Qytaymen aradaghy pragmatikalyq qatynastar osy baghyttaghy tiyimdi qúraldardyng biri bola alady.

Ayta keterlik jayt, Ortalyq Aziya elderi qazirgi tanda iri kólemdegi investisiyalargha múqtaj. Ekonomikalyq ósim men túraqtylyqty qamtamasyz etu ýshin syrtqy kapitaldyng manyzy zor. Osy túrghyda Qytaydyng «Bir beldeu – bir jol» bastamasy ayasynda ónirge tartylyp jatqan investisiyalar aitarlyqtay úlghaydy.

Qytaydyng infraqúrylym, energetika jәne tehnologiya salalaryna salghan qarjysy Ortalyq Aziyanyng ekonomikalyq integrasiyasyn jedeldetuge yqpal etude. Qazaqstan, Qyrghyzstan, Tәjikstan, Týrikmenstan jәne Ózbekstan búl mýmkindikterdi tiyimdi paydalana otyryp, ózderining ekonomikalyq әleuetin arttyrugha jәne jana naryqtargha shyghugha úmtylyp otyr.

Qytaymen kópjaqty jәne úzaqmerzimdi kooperasiya tek ekonomikamen shektelmey, sauda, mәdeniyet jәne tehnologiya salalaryndaghy seriktestikti de nyghaytuda. Birlesken jobalar men kәsiporyndar qúru, óndiristi damytu, sonday-aq Qytaydyng joghary tehnologiyalyq ónimderi men qarjylyq resurstaryn paydalanu arqyly aimaq elderi bәsekege qabilettiligin arttyra alady. Osylaysha, Qytaymen yntymaqtastyq Ortalyq Aziyanyng jahandyq naryqtaghy ornyn nyghaytudyng manyzdy tetigi bola alady.

Súhbatynyzgha kóp raqmet!

Ángimelesken Meruert Rayym

Abai.kz