Ukraina men AQSh arasyndaghy jer qoynauyn paydalanu kelisimi nesimen úqsas?

Ukraina jer qoynauy jónindegi kelisimdi parlamentte ratifikasiyalaugha dayyndalyp jatqan kezde, 2003 jyly Iraktaghy soghystan keyin amerikalyqtar men uaqytsha irak әkimshiligi qúrghan Irakty damytu qorynyng (Development Fund for Iraq, DFI) tarihyn eske týsiru oryndy.

Qordyng tújyrymdamasy qazirgi Ukrainagha úsynylyp otyrghan modelige óte úqsas. Sondyqtan sol kezde oryn alghan jaghdaylar múnda da kezdesui mýmkin: O kezde jana qúrylghan irak biyligining qaramaghynda bolghan týrli resurstar (eng aldymen múnay satudan týsken kirister, sonday-aq shetelde búghattalghan Irak ýkimeti men jeke Saddam Huseynning qarajattary) qorgha audaryldy. Búl qarjy eldi soghys zardabynan qalpyna keltiruge baghyttalghan infraqúrylymdyq jobalardy jýzege asyratyn merdigerlerge berilui tiyis edi.

Qor 2003 jyldan 2010 jylgha deyin júmys istedi. Sodan keyin amerikalyqtar baqylaudy irak ýkimetine tapsyrdy. Al, olar búl qordy taratyp jiberdi.

BÚÚ-nyng baghalauynsha, osy uaqyt ishinde Qordyng qaramaghyna shamamen 150 milliard dollar audarylghan: sol kezde Iraktyng jyldyq JIÓ-i shamamen 50 milliard dollar bolghan. Ol Irak ýshin óte ýlken soma.

Búl qarajattyng edәuir bóligi memlekettik qyzmetkerler men budjettik sala qyzmetkerlerining jalaqysyn tóleuge júmsaldy. Biraq manyzdy bóligi infraqúrylymdyq jobalargha baghyttaldy.

Búl jobalardyng basym bóligi amerikalyq kompaniyalargha senip tapsyryldy: mysaly, eng iri merdigerlerding biri – amerikalyq Kellogg Brown & Root DFI qordan shamamen 3,5 milliard dollar aldy.

Bechtel Corporation Irakta elektr jәne su jýielerin qalpyna keltirip, shamamen 2,5 milliard dollar payda tapty.

DynCorp International Irak polisiyasyn oqytu men jabdyqtau ýshin shamamen 1,5 milliard dollar aldy.

Al, Parsons Corporation mektepter men auruhanalar salugha shamamen jarty milliard dollar aldy.

Jalpy, búl qarajatqa kóp nәrse jasaugha bolatyn edi.

Shynynda da, Qordyng auqymdy josparlary bolghan: mysaly, Baghdat pen Basradaghy jylu elektr stansiyalaryn jәne Baghdat, Mosul, Nadjaf jәne Nasiriya qalalaryndaghy kәriz jýieleri men su tazartu stansiyalaryn qalpyna keltiru, Beydjiyde múnay óndeu zauytyn salu, Baghdat әuejayyn qayta qúru kózdelgen bolatyn.

Alayda, is jýzinde bәri sonshalyqty jaqsy bolmady - kóptegen jobalar ayaqtalmady, ne keshiktirildi, ne tolyq emes kýiinde tapsyryldy: Mysaly, Mosuldaghy elektr stansiyasy ayaqtalmay qaldy (ony keyin Irak ýkimeti óz qarajatyna bitirdi);

Sab-ali-Burdaghy su tazartu stansiyasy da ayaqsyz qaldy;

Er-Rutbadaghy auruhana ghimaraty men Beydjiydegi múnay zauyty da sol kýiinde ayaqtalmaghan kýide qaldy.

Keyingi auditter Qor men, әsirese, amerikalyq Pol Bremer basqarghan Uaqytsha koalisiyalyq әkimshilik tarapynan kóptegen zanbúzushylyqtardy anyqtady.

HVQ men BÚÚ ókilderi jýrgizgen tekserulerding nәtiyjesinde, kelisimsharttardyng barlyghy derlik konkurssyz jasalghany – yaghny merdigerlik qarjy óz ynghayymen taratylghany anyqtaldy.  Baghany shekten tys kóterilgeni de jii tirkelgen: mysaly, jogharyda atalghan Kellogg Brown & Root Kuveytten otyndy 1,18 dollardan satyp alyp, Uaqytsha әkimshilikke 2,64 dollardan satqan. Ernst & Young auditteri ondaghan «qaghaz jýzinde ghana» jýrgizilgen jobalardy (negizinen mektepter) anyqtady. Olardyng qúrylysyna Qordan qarajat bólingenimen, is jýzinde olar bolmaghan.

AQSh-tyng Esep palatasy Qordan 18 milliard dollardyng iz-týssiz joghalghanyn anyqtady.

Ayta keterligi, búl zanbúzushylyqtar men qarajat jymqyru әreketteri ýshin eshkim jauapqa tartylmady. Amerikalyq sottar búl isterdi qaraudan bas tartty: Óitkeni, DFI qarjysy AQSh ýkimetining aqshasy bolyp sanalmaydy. Sondyqtan olargha qatysty isterdi AQSh zandary boyynsha qaraugha bolmaydy dep sheshken.

Al Qordy basqarghan Uaqytsha әkimshilikting basshysy Skott Brennet «AQSh-tyng qauipsizdigi men últtyq mýddelerine erekshe ýlesi ýshin» Preziydentting Bostandyq medalimen marapattaldy.

Mine, eger osy jaghday Ukrainada oryn alar bolsa, zardaby Ukrainanyng bolashaghy ýshin auyr bolary anyq. Sebebi, Ukrainadaghy qiraghan infraqúrylym kólemi  Iraktaghydan әldeqayda kóp. Keybir ekonomister Ukrainadaghy qiraghan infraqúrylymdy qalpyna keltiruge trillionnan astam qarjy (dollar) qajet dep boljauda.

Ábdirashit Bәkirúly

Abai.kz