ۋكراينا مەن اقش اراسىنداعى جەر قويناۋىن پايدالانۋ كەلىسىمى نەسىمەن ۇقساس؟

ۋكراينا جەر قويناۋى جونىندەگى كەلىسىمدى پارلامەنتتە راتيفيكاتسيالاۋعا دايىندالىپ جاتقان كەزدە، 2003 جىلى يراكتاعى سوعىستان كەيىن امەريكالىقتار مەن ۋاقىتشا يراك اكىمشىلىگى قۇرعان يراكتى دامىتۋ قورىنىڭ (Development Fund for Iraq, DFI) تاريحىن ەسكە ءتۇسىرۋ ورىندى.

قوردىڭ تۇجىرىمداماسى قازىرگى ۋكرايناعا ۇسىنىلىپ وتىرعان مودەلگە وتە ۇقساس. سوندىقتان سول كەزدە ورىن العان جاعدايلار مۇندا دا كەزدەسۋى مۇمكىن: و كەزدە جاڭا قۇرىلعان يراك بيلىگىنىڭ قاراماعىندا بولعان ءتۇرلى رەسۋرستار (ەڭ الدىمەن مۇناي ساتۋدان تۇسكەن كىرىستەر، سونداي-اق شەتەلدە بۇعاتتالعان يراك ۇكىمەتى مەن جەكە ساددام حۋسەيننىڭ قاراجاتتارى) قورعا اۋدارىلدى. بۇل قارجى ەلدى سوعىس زاردابىنان قالپىنا كەلتىرۋگە باعىتتالعان ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردى جۇزەگە اسىراتىن مەردىگەرلەرگە بەرىلۋى ءتيىس ەدى.

قور 2003 جىلدان 2010 جىلعا دەيىن جۇمىس ىستەدى. سودان كەيىن امەريكالىقتار باقىلاۋدى يراك ۇكىمەتىنە تاپسىردى. ال، ولار بۇل قوردى تاراتىپ جىبەردى.

بۇۇ-نىڭ باعالاۋىنشا، وسى ۋاقىت ىشىندە قوردىڭ قاراماعىنا شامامەن 150 ميلليارد دوللار اۋدارىلعان: سول كەزدە يراكتىڭ جىلدىق ءجىو-ءى شامامەن 50 ميلليارد دوللار بولعان. ول يراك ءۇشىن وتە ۇلكەن سوما.

بۇل قاراجاتتىڭ ەداۋىر بولىگى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەن بيۋدجەتتىك سالا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسىن تولەۋگە جۇمسالدى. بىراق ماڭىزدى بولىگى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالارعا باعىتتالدى.

بۇل جوبالاردىڭ باسىم بولىگى امەريكالىق كومپانيالارعا سەنىپ تاپسىرىلدى: مىسالى، ەڭ ءىرى مەردىگەرلەردىڭ ءبىرى – امەريكالىق Kellogg Brown & Root DFI قوردان شامامەن 3,5 ميلليارد دوللار الدى.

Bechtel Corporation يراكتا ەلەكتر جانە سۋ جۇيەلەرىن قالپىنا كەلتىرىپ، شامامەن 2,5 ميلليارد دوللار پايدا تاپتى.

DynCorp International يراك پوليتسياسىن وقىتۋ مەن جابدىقتاۋ ءۇشىن شامامەن 1,5 ميلليارد دوللار الدى.

ال، Parsons Corporation مەكتەپتەر مەن اۋرۋحانالار سالۋعا شامامەن جارتى ميلليارد دوللار الدى.

جالپى، بۇل قاراجاتقا كوپ نارسە جاساۋعا بولاتىن ەدى.

شىنىندا دا، قوردىڭ اۋقىمدى جوسپارلارى بولعان: مىسالى، باعدات پەن باسراداعى جىلۋ ەلەكتر ستانتسيالارىن جانە باعدات، موسۋل، نادجاف جانە ناسيريا قالالارىنداعى كارىز جۇيەلەرى مەن سۋ تازارتۋ ستانتسيالارىن قالپىنا كەلتىرۋ، بەيدجيدە مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىن سالۋ، باعدات اۋەجايىن قايتا قۇرۋ كوزدەلگەن بولاتىن.

الايدا، ءىس جۇزىندە ءبارى سونشالىقتى جاقسى بولمادى - كوپتەگەن جوبالار اياقتالمادى، نە كەشىكتىرىلدى، نە تولىق ەمەس كۇيىندە تاپسىرىلدى: مىسالى، موسۋلداعى ەلەكتر ستانتسياسى اياقتالماي قالدى (ونى كەيىن يراك ۇكىمەتى ءوز قاراجاتىنا ءبىتىردى);

ساب-ال-بۋرداعى سۋ تازارتۋ ستانتسياسى دا اياقسىز قالدى;

ەر-رۋتباداعى اۋرۋحانا عيماراتى مەن بەيدجيدەگى مۇناي زاۋىتى دا سول كۇيىندە اياقتالماعان كۇيدە قالدى.

كەيىنگى اۋديتتەر قور مەن، اسىرەسە، امەريكالىق پول برەمەر باسقارعان ۋاقىتشا كواليتسيالىق اكىمشىلىك تاراپىنان كوپتەگەن زاڭبۇزۋشىلىقتاردى انىقتادى.

حۆق مەن بۇۇ وكىلدەرى جۇرگىزگەن تەكسەرۋلەردىڭ ناتيجەسىندە، كەلىسىمشارتتاردىڭ بارلىعى دەرلىك كونكۋرسسىز جاسالعانى – ياعني مەردىگەرلىك قارجى ءوز ىڭعايىمەن تاراتىلعانى انىقتالدى.  باعانى شەكتەن تىس كوتەرىلگەنى دە ءجيى تىركەلگەن: مىسالى، جوعارىدا اتالعان Kellogg Brown & Root كۋۆەيتتەن وتىندى 1,18 دوللاردان ساتىپ الىپ، ۋاقىتشا اكىمشىلىككە 2,64 دوللاردان ساتقان. Ernst & Young اۋديتتەرى ونداعان «قاعاز جۇزىندە عانا» جۇرگىزىلگەن جوبالاردى (نەگىزىنەن مەكتەپتەر) انىقتادى. ولاردىڭ قۇرىلىسىنا قوردان قاراجات بولىنگەنىمەن، ءىس جۇزىندە ولار بولماعان.

اقش-تىڭ ەسەپ پالاتاسى قوردان 18 ميلليارد دوللاردىڭ ءىز-ءتۇسسىز جوعالعانىن انىقتادى.

ايتا كەتەرلىگى، بۇل زاڭبۇزۋشىلىقتار مەن قاراجات جىمقىرۋ ارەكەتتەرى ءۇشىن ەشكىم جاۋاپقا تارتىلمادى. امەريكالىق سوتتار بۇل ىستەردى قاراۋدان باس تارتتى: ويتكەنى، DFI قارجىسى اقش ۇكىمەتىنىڭ اقشاسى بولىپ سانالمايدى. سوندىقتان ولارعا قاتىستى ىستەردى اقش زاڭدارى بويىنشا قاراۋعا بولمايدى دەپ شەشكەن.

ال قوردى باسقارعان ۋاقىتشا اكىمشىلىكتىڭ باسشىسى سكوتت برەننەت «اقش-تىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن ۇلتتىق مۇددەلەرىنە ەرەكشە ۇلەسى ءۇشىن» پرەزيدەنتتىڭ بوستاندىق مەدالىمەن ماراپاتتالدى.

مىنە، ەگەر وسى جاعداي ۋكراينادا ورىن الار بولسا، زاردابى ۋكراينانىڭ بولاشاعى ءۇشىن اۋىر بولارى انىق. سەبەبى، ۋكرايناداعى قيراعان ينفراقۇرىلىم كولەمى  يراكتاعىدان الدەقايدا كوپ. كەيبىر ەكونوميستەر ۋكرايناداعى قيراعان ينفراقۇرىلىمدى قالپىنا كەلتىرۋگە تريلليوننان استام قارجى (دوللار) قاجەت دەپ بولجاۋدا.

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz