demografiyasy, әkimshiligi men qaruly kýshteri

Kenester odaghynyng kómegimen Altay, Ile, Tarbaghataydaghy qazaqty negiz etken әr últ halqynyng kýresi 1944-1946 jyldardaghy «Shyghys Týrkistan» respublikasynyng qúryluyna negiz boldy. Dese de osy bir tarih әlige deyin búrmalanyp keledi.

Keybir sayasy toptar búny óz bilgeninshe maqsat-mýddelerine paydalanyp jýr. Qazaqty negiz etken 30 myng qaruly armiyasy bar memleket (tolyq derbes bolmasa da) 20-shy ghasyrdyng basy men ortasynda bolmaghan jaghday. Ómir sýru uaqyty tórt jyl ghana (naqty atymen eki jyl ghana) bolghanymen, Orta Aziya әsirese, Qazaqstan tarihynda belgili mәn-manyzy bar ekenin basyp aitqan dúrys! Óitkeni osy uaqytsha memleketting qúryluyna myndaghan qazaqstandyq jauyngerler men oqyghan ziyalylar at salysty. Tipti Qyrghyzstan men Ózbekstannan barghan adamdarda az bolghan joq. Al osy sayasy qozghalysqa tútqa bolghan túlghalar men jauyngerler, sonda týrli qyzmetter atqarghan adamdar, taghy da jәy búqara bolyp 200 myngha juyq adam 1955-1962 jyldary Kenester odaghyna ótti. Olardyng úrpaqtarynyng sany kemi 3-4 ese ósti desek, 800 myngha jeter edi.

Osy bir qazaq tarihynyng bir tarauy qazir alys shetelderde jat niyette paydalanyluda! Olar búl qozghalysty úighyr últyna ghana menshikti etip kórsetude. Halyqaragha da osylay tanytqysy keledi. Biraq, bir qyzyghy – olar úighyr últy qonystanghan Ilemen ghana, onyng ishinde tek Qúlja qalasymen shektelip, Altay, Tarbaghatay turaly auyz ashpaydy. Osy ýsh aimaqta negizgi últ qazaq halqy ekenin bilse de, kóz júma qaraydy nemese jasyrugha tyrysady. Endeshe shyn tarih tasada qalmauy ýshin naqty derekter keltireyik:

Osy últazattyq qozghalystyng kuәgerlerining jazghan estelikteri az emes, sonyng ishindegi Qojay Doqasúlynyng deregi boyynsha:

1944 jyly Shynjang ólkelik amandyq qorghau basqarmasynyng sanaghynan alynghan arhivterde mynaday jan sany bar eken: Altay, Tarbaghatay, Ile – ýsh aimaqta 725 949 adam bolghan, onyng ishinde qazaq 383 569 (53%) delingen. Dese de búl esepke Altay aimaghynyng Kóktoghay, Shingil audandaryndaghy 30 myng qazaq kirmegen. Óitkeni ol kezde olar ol jerlerden Gomindang qaruly kýshterin qualap shyqqan. Pәtiqan Sýgirbaev eki audanda 30 myng qazaq bar edi dep anyq aitqan. Al 1944 jyly Tarbaghatay aimaghynda 170 mynnan asa halyq bolyp, onyng ishinde qazaq 103 myng bolghan (1).

Al Ile aimaghynda 450 myng halyq bolyp, onyng ishinde qazaq 220 myng edi. Al esepteyik, ol kezde Altayda 83 myng halyq bolghan  (2), Pәtiqan Sýgirbaev ózining «Altay arpalystary» atty esteliginde Altaydaghy barsha halyqtyng (83 myn) 90%-yn qazaqtar qúraydy degen (3). Ol boyynsha Altayda 75 mynday qazaq bolady, endi ýsheuin qossaq 398 myn, yaghny 400 myngha juyqtaydy. Búdan ýsh aimaqta 700 mynnan asa halyqtyng 400 myny qazaqtar ekenin, jalpy halyq sanynyng 57%-yn qúraytynyn kóruimizge bolady. Al demografiyalyq sanaq jýrgizu qiyn, sol jyldar túrghysynan qarasaq ýsh aimaqtaghy qazaq halqynyng sany búdanda kóp boluy әbden mýmkin.

1944 jyly Shynjang qazaqtarynyng sany 430 000 jәne 1949 jyly 443 myngha juyq bolghan (4). Búny tolyq sanaq deuge kelmeytin, 1938-1947 jyldary Shynjanmen irgeles Sinhay, Gansu provinsiyalarynda 10 mynnan asa qazaq bosyp jýrgen edi. Oghan 1944 jyly Shynjang ýkimetinen bólektenip ketken Altaydyng shyghys eki audanyndaghy 30 myng qazaqty qossaq, qazaq sany 470 myng bolar edi, al 1949 jyly 500 mynnyng ainalasynda bolghan, onyng 400 myny osy Altay, Tarbaghatay, Ile ýsh aimaqta bolghan. Shynjang halyq sanynng 12%-yn iyelegen.

1945 jyly Shynjandaghy últtardyng taralu kartasy.

Surette kók renk qazaq kóp ornalasqan jerlerdi (Altay, Tarbaghatay, Ile, Sanjy, Barkól), qyzyl renk úighyr kóp ornalasqan jerlerdi kórsetedi.

Shyghys Týrkistan mengergen Altay, Ile, Tarbaghatay ýsh aimaq - Qarzirgi Ile qazaq avtonomiyaly oblysy.

Ýsh aimaqta qazaqtan keyingi sany kóp últ úighyrlar bolyp, olar turaly Qojay Doqasúly óz kitabinda 90 212 adam dep kórsetken. Al «Shyghys Týrkistan derbestikke úmtylu qozghalysy» atty derekti ghylymy zertteu kitabynyng avtory Uang Hy qazaqtar 367 204 adam bolyp,  52,1%, úighyrlar 178 527 adam bolyp 25,3%-yn iyeleydi degen (5).

Al úighyr tútas últ atauy retinde 1934 jyldan bastap jalpylasty da, Ile aimaghynda taranshylar ol kezde bólek últ retinde tirkeldi. Eki týrli sandyq mәlimet osy mәselege kelip tireledi. Jalpy úighyr 178 myn, al onyng ishinde taranshy úighyrlar 90 myng degendi bildiredi. Úighyrlardyng basym kópshiligi Ile aimaghyna shoghyrlanyp, Altayda tek 2500-den asa, Tarbaghatayda 10 myngha juyq bolghan, al Búratala ol kezde Ilege qaraytyndyqtan 450 myng Iledegi halyqqa Búratalanyng qazaghy men úighyry da, mongholy da kiretin. Ilede 158 myng úighyr bolyp, olardyng basym kóbi Qúlja qalasyna shoghyrlanghan, Qúlja qalasy men audanynda 100 mynday halyq bolghan (6). Negizin úighyrlar qúraghan, úighyrlar 450 myng Ile halqynyng 35,1%-yn qúrap, aimaqta qazaqtan keyingi ekinshi últ bolghan, olar taghy Chapchal, Qorghasta da túrady, Búratalada kóp túrady.

Ilening shyghys jane ontýstik bes audanynyng deni qazaqtar edi. Ile aimaghynda 200 mynnan asatyn, al Búratalany qosqanda 220 mynnan asatyn edi. Uang Hy Ile halqynyng 45%-yn qazaqtar qúraytynyn jasyra almaghan. Ilede aldymen qozghalys bastalghan Nylqy audanynda 45 mynan asa halyq bolyp (7), onyng da jarymynan artyghy qazaq, onan keyin monghol men úighyr bolghan.

Al búl 178 myng úighyr tek sol dәuirdegi 3 milliongha juyq úighyrdyng 16-17-den biri ghana edi. Demek úighyrdyng basym kóbi 1944-1949 jyldary búl qozghalysqa qatysqan joq! Kerisinshe, Shynjang qazaghynyng kóp sandysy qatysty.1949 jyly Shynjang beybit jolmen azat etilgende halyq sany 4 million 333 myngha jetti. 1953 jyly 3,6 million bolsa (býkil ólke halqynyng 74%-y, 1964 jyly 3,9 million boldy (8).

Kartada 1949-2020 jyldardaghy Shynjandaghy últtar sanynyng ózgerisi kórsetilgen, sarghysh jasyl týs qazaqty, qanyq jasyl týs úighyrdy, qyzyl týs qytaydy kórsetedi.

Ýstingi eki karta 1949, 2020 jyldardaghy úighyrlardyng Shynjannyng әr audanynda ornalasuyn kórsetedi. Astynghy eki karta 1949, 2020 jyldardaghy qazaqtardyng Shynjannyng әr audanynda ornalasuyn kórsetedi.

Búl derekterding bәri Altay, Tarbaghatay , Ilede 1940-1950 jyldarda negizgi últ qazaqtar ekenin dәleldeydi. Úighyrlar negizinen Qashqar, Hotan, Aqsu, Korla, Túrpan, Qúmylgha shoghyrlanghan.

Ýsh aimaqta san jaghynan 3-shi orynda qytaylar bolyp, 56 121 adam bolghan. Olar Altayda saqshy jane ýkimet organdarynyng qyzmetkerleri edi. Sany 4-5 myng bolghan. Tarbaghatayda 25-26 myng bolyp, Shihu men Sauanda eng kóp ornalasyp, egin salghan. Shәueshek pen Dórbiljinde birshama bolsa, Qobyq pen Shaghantoghayda óte az boldy. Ilede qytaylar negizi Qúlja qalasy, Sýidin, Kýre, Qorghas siyaqty әskery qalashyqtarda túrdy, jalpy sany 27 myng bolghan.

Mongholdar 43 164 adam bolyp, negizinen Búratalada, Tarbaghataydyng Qobyq, Shihu audandaryna,  Ilening Mongholkýre, Nylqy audandaryna shoghyrlanghan. Altayda tek 2000-day ghana monghol boldy.

Dúnghandar 21 399 adam bolyp, Ilede eng kóp ornalasty, onan qalsa Tarbaghataydyng eginshilik alqaptary men -qalashyqtarynda túratyn.

Orystar 18 522 adam bolyp, negizi bóligi Ilede, onan keyin Tarbaghataydaghyqalaly jerlerde boldy. Altaydyng Buyrshynyna qarasty Shúnqyr degen jerde de orystar boldy. Kóbi 1919 jyly revolusiyada qashyp kelgen aq orystar edi. Osy últtardyng jiyntyghy 717 myngha jetedi, qalghan 8 myny tatar, ózbek, qyrghyz, sibe (4-5 myn), daghurlar edi (9).

Qazir de ýsh aimaqta, yaghni, Ile qazaq avtonomiyaly oblysynda úighyr kóp emes, san jaghynan qytay men qazaqtan keyingi 3-shi últ.

Ýsh aimaqtyng әr jerindegi qaruly kóterilisshiler

1931-1937 jyldary Shynjang ólkesinde úighyr halqynyng derbestikke úmtylu qozghalysy bolyp, 1931 jyly Qúmyldan bastaldy, onan ary býkil Tarym oipatyn sharpyp,  Qashqarda «Shyghys Týrkistan» respublikasy atty memleket qúrdy, memleket tek 90 kýndey ghana ómir sýrdi de, dúnghan әskerleri jaghynan joyyldy.

1934 jyly Kenester odaghynyng kómegimen biylikke kelgen Shyng Shysay bir jaghynan Kenester odaghynan ekonomikalyq, әskery kómek alyp, Shynjang provisiyasynda búryn bolmaghan jana damu ýderisterin barlyqqa keltiredi. Mektepterding jappay ashyluy, joldardyng salynuy, qala-qalashyqtardyng boy kóterui, kenderding ashylyp, zavodtardyng salynuy Shynjang tarihynda búryn bolmaghan alghabasarlyq edi. Dese de 1937-1938 jyldary Kenester odaghynda jýrgizilgen jappay qudalau sayasatyn kóshirip qoldanyp, 4 milliongha jetpeytin ólke halqynyng 250-300 mynyn qolgha alyp, týrmelerge jabady.  70-80 myng adam týrli joldarmen ólim qúshady. Áriyne búl jappay jazalaugha Kenester odaghynyng mamandanghan jendetteri de ýlken ýles qosady. Ashyghyn aitqanda, 1933-1939 jyldar aralyghynda Shynjang Kenester odaghynyng mengeruindegi rayongha ainalady. Osy sayasy qudalau eng auyr tiygen jerler: Barkól audany men Altaydyng shyghys eki audany bolady. Barkólde 1935-1938 jyldary 25 mynnan asa qazaq týp qotaryla kórshiles Sinhay, Gansu provinsiyasyna kóship, onan ary bir bólimi Tiybetke, Pәkistangha ketedi.

Osy kóshten song Shyng Shysay qazaq halqyn ózine qauip tóndiretin eng basty kýsh dep qarap, jappay janyshtau jýrgizedi. Sebebi auyp ketken qazaq dúnghandarmen birigip, Shynjangha basyp kirui mýmkin dep alandady da, «Monghol, qazaq, qyrghyz qúryltayy» degendi shaqyryp, kóshpendi últtardyng kóp sandy rubasylaryn qolgha alady. Altaydan Álen uan, Búqat beysi, Tabyn beysi, Sholtym lama, Jәmliqa mýpti, Janymqan, Qabyl, Dәuletshe, Qabyl, Kókenay, Dәlelqan, Kәken, Nәzir siyaqty tәijiler, Qajynәbi, Zeynel, Qaliybek (Jarboldy) qatarly ýkirdaylardy qamtyghan 40-50 adamdy qolgha alady (10), (11). El ishinde tintu jiyilep, qysym kýsheydi. Neshe týrli jasandy jalghan delolardy qoldan jasap, kóptegen jazyqsyz adamdardy qolgha alyp, týrmege jabady (12). Sonymen qatar halyq qolyndaghy qaru-jaraq ataulyny tintip, jinay bastaydy. Onymen qoymay, islam dinin qorlap, Ór Altaydaghy din basy Aqyt qajyny qolgha alady, osydan song qaruly kóterilister shygha bastaydy (13), (14).

Birinshi bólim: Altaydaghy qazaq qaruly kýshteri

Altay qaruly kýshteri 1940 jyly Esimqan Imanbayúly, Yryshan Noghaybayúly bastaghan Kóktoghay-Shingilde qaruly kóterilis bastalyp, qaruly qazaqtardyng sany eki mynnan asyp ketken. Olar Shyng Shysaydyng 7000 adamdyq armiyasymen jeti aidan asa uaqyt soghysyp, jiyny 11 ret shayqas bolghan. Jaudyng neshe myng әskerin joyady (Pәtiqannyng deregi boyynsha jiyny 1200-den asa adamdy joyghan, kóterilisshi qosynnan da 50-60 adam qaza tapqan, 200-den asa jәy halyq qaza tapqan). Aqyry basymdyqpen jaudy kelissózge keltirgen (15), (16).

Kóterilis basshysy - Yryshan Noghaybayúly (Shaqabay shejiresinen).

1941 jyly Altaydaghy ekinshi retki kóterilis bastaldy da, qatysqan adam sany, yaghni, qaruly qazaq sany 2000-gha barghan. Olardy bastyqtyrugha 7000-nan asa auyr qarulanghan әsker jiberilgen (kóbi ken qazatyn júmysshylar dep jasyryn әkelingen) (17), (18). Bir aidan asa soghysta jaudyn  eki mynnan asa adamy joyylghan. Aqyry sәtsizdikten keyin qaruyn tapsyrmaghan Ospan batyr bastaghan toptyng negizinde damydy. Olar 1942 jyly 80 adamnan assa, 1943 jyly jazda 400 adamgha jetip, olargha Ospan batyr jetekshilik etken. 1943 jyly jeltoqsanda olar Shingilding Búlghyn ózeni boyynda «Altay qazaqtaryn kórkeytu komiyteti» atty úiym qúrghan, Ospan batyr tóragha , Súlubay batyr qaruly kýshterding jetekshisi bolghan (19), (20), (21), (22).

Ospan batyr.

1944 jyly 4-shi aida jalpy sany 2500 adamnan asyp, Altaydaghy 10 mynnan asa qytay qaruly kýshterimen tiresken (23). Pәtiqan 1945 jyly kýzge qaray Altaydaghy qazaq qaruly  5000 adamnan asty deydi (24). Búlar bes ýlken otryadtan qúraldy:

Altay qaruly kýshteri.

1. Quanyshbay, Núrghojay bastaghan top (Jәntekey qosy, jәntekey-shaqabay jasaghy depte atalady).

Núrghojay batyr Moldajanúly.

2. Ábdirasyl, Noghay toby (Ár rudan qúralghan).

3. Qabi, Múqan bastaghan top, qaraqas ruyn negiz etken. 1944 jyly Qaba men Buyrshyngha baryp, elge ýgit aitu, eldi kóshirumen ainalysqan.

4. Jylqaydar, Qapas, Keles, Teskenbaylar bastaghan top, (Molqy ruyn negiz etken).

5. Zúnghyrup bastaghan Qobyqtaghy monghol-qazaqtardan qúralghan (25).

6. Jemeney partizandary, Ramazan Bólimúly bastyq, Molla Islam orynbasary bolyp, 1945 jyldyng kýzinde 500 adamgha jetken (26).

Jylqaydar Shildebayúly (Qúl molqy shejiresinen).

Osy Jemeney partizandary turaly qate týsinik qalyptasqan. Ol bolsa - Ramazandy atamay, onyng orynbasary Molla Islam Smayylov degen úighyr azamatty býkil Jemeney partizan basshysy retinde kórsetu. 1946 jylghy mәlimetter boyynsha, Jemeneyde 7500-den artyq qazaq bolghan, audan qalashyghynda 100-den asa qazaq otbasy, 100 otbasyday qytay, 50-60 ýy úighyr, 40-50 ýy dúnghan jane ózge últtar túrghan eken.

Al Molla Islamgha ergen qaruly úighyr tek 17 adam edi, keyin Kenesten kelgender qosylyp 50 úighyr bolady. Jalpy Jemeney partizandary sany 1945 jyly 500-ge juyqtaghan (27), (28). Kenester odaghynyng azamaty Áripbay Ábilmәjinúly (Almaty oblysy Kegen audanynan) osy qozghalysta aqylshy retinde júmys istegen, Qobyqtyq monghol, qazaqtan da 200-dey adam qosylghan. Sonda Jemeneyde qalay Molla Islam bastaghan úighyr partizandary boluy mýmkin? Búny Uang Hy myrza da qate týsingen. Al ol Jemeney partizandarynda qazaq kóp, biraq basshy úighyr depti. Eng manyzdysy Jemeneyding batys-ontýstik jaghynda Ramazanov, Ripov bastaghan Kenester odaghynyng baqylau shtaby bolghan. Molla Islam, onyng aghasy keyin Shәueshek әkimi bolghan Ómәrahún barlyghy osy shtabpen baylanysta bolghan, onyng Jemeney partizandarynda orynbasar boluy osyghan tike qatysty ekeninde dau joq.

1941 jyly Sovet-German soghysy bastaldy, bastapqy jyldary Kenester odaghy auyr jenilisterge úshyrady. Germandyqtar 45% ónerkәsip rayondary men 40% halqy bar teritoriyasyn basyp aldy. Osy kezde Kenester odaghynyng shipasy bitti dep qaraghan Shyng Shysay Kenester odaghynan bet búryp, myndaghan Kenes azamattaryn quyp shyqty. Osylaysha Shyng Shysay Stalinning shamyna qatty tiydi. Ol endigi jerde soghys betalysy jaqsarghan 1943 jyly Shyng Shysaygha qarsy Ospangha kómek bere bastady.

Ekinshi: Altay qazaqtarynyng tónkeristik uaqyttyq ýkimetining qúryluy

1944 jyly kóktemde Shingil tolyq azat boldy. Qozghalys Altaydyng audandaryna keneydi, Kóktoghaydyng da kóp jeri azat etildi. Osy jyly kýzde Buryltoghay, Sarsýmbe qazaghynyng deni, Buyrshyn qazaghynyng jarymy Mongholiya arqyly Ór Altaygha kóshirildi. Jemeney, Qaba audanynyng halqy Kenester odaghyna ótip, qystaytyn boldy. Mongholiya ýkimetimen baylanys qoylap, jiyny 1000-nan artyq qaru әkelindi jane 300-den asa Monghol eli qazaqtarynan qúralghan qaruly qosyn kómekke kelip soghysqa qatynasty.

1944 jyly kóktem. Altay qaruly kýshteri Mongholiyadan qaru aluda.

Altay qaruly kýshteri.

Olardyng basynda general Dorjy, Mongholiya ishki isterining agenti Qalqabay Orynúly qatarlylar boldy. Kenester odaghynyng aqylshylarynan Áripbay polkovnik bastaghan birqansha adam boldy. Mongholiyadan Qasen degen adam arnauly kelip «Kók ýiding adamdary» dep atalghan (29).

Qalqabay Orynúly (Sherushi. Tólek shejiresinen).

1944 jyly kóktemde1941jyly joghalyp ketken Dәlelqan Sýgirbaev Altaygha Mongholiya arqyly keledi. Biraq ol Kenester odaghynda eki jyl oqyp kelgenin jasyryp, Shyng Shysay týrmesinen qashyp shyqtym degen.

1944 jyly qazan aiynyng ortasynda Shingilding Búlghyn degen jerinde «Altay qazaqtarynyng tónkeristik uaqyttyq ýkimeti» qúryldy. Ýkimetke Ospan tóragha, Dәlelqan orynbasary әri әskery qolbasshy boldy. Ýkimetting 12 jorasy boldy. Olar tóragha Ospan batyr Islamúly, әskery qolbasshy Dәlelqan Sýgirbayúly, sot ister bastyghy Kóksegen Ýkirday, qazyna mengerme bastyghy Lәtip Mústapaúly, qauipsizdik isteri mengerme bastyghy Kәrip, onan ózge Momynbay bi, Ádilqan bi, Keles, Uәtqan, Ashat Mәnkey, Kamal, Jemeney partizan bastyghy Ramazan Bólimúly, onyng orynbasary úighyr Molla Silәm ýkimet mýsheleri boldy (30), (31), (32), (33).

1944 jyldyng sonyna qaray qúrylghan ýkimet qozghalysty Altaydyng ózge audandaryna keneytip, 1945 jyly tamyz aiynda Altaydyng Shingil, Kóktoghay, Buryltoghay, Qaba, Jemeney audandaryn basyp aldy. Qytay armiyasynan 10 myngha juyq әskerdi joydy (Dabusún soghysynda 1500 jaudy joyghan). Tek Sarsýmbe qalasynda 2500, Buyrshynda 500-dey әsker qalashyqtarda qorghanysta qaldy.

Búrynnan qalyptasqan tarihy logika boyynsha, osy Altaydaghy qazaq qaruly kýshteri men qazaqtar qúrghan uaqyttyq ýkimetti barynsha tómendetip kórsetu. Basy 1940 jyly bastalghan tónkeristi tómendetuding ary jaghyndada úighyrdy jogharylatu, 1944 jyly Ilede qazaqtar aldymen bastap, ony az sandy úighyr qostaghanyn dalityp kórsetu, tónkeriske esh ýles qospaghan adamdardyng ayaq astynan ministr bolyp shygha kelui - Kenester odaghynyng yqpaly edi. 1944 jyldyng sonynda Kenester odaghy ózderi tike әsker shygharyp qúrghan Qúljadaghy ýkimetting júmysyn 1-shi oryngha qoyyp, ózgesin tómendetude sayqal sayasat jatqany anyq.

Altay partizandary aimaqtyng denin ózderi azat etken, olargha 300 mongholiyalyq qazaq sarbazy kómekke kelgeni, Mongholiyadan qaru alghany, onyng Kenester odaghynyng qaruy ekeni anyq aqparat. Biraq Altaydaghy uaqyttyq ýkimetti qazaqtar ózderi qúrdy, qaruly kýshterge de Kenestik jýie qoldanylghan joq. Qayta kóne dalalyq dәstýr boyynsha boldy, tulary «Shyghys Týrkistan» tuy emes, Er Jәnibek batyrdyng aq tuy boldy. Zenbirek, bronikti qosyn, motosikil zvody, әskery doqtyrhana bolmady, әskery kiyimderi de bolmady, әskery qamdauy men tamaghy da bólek boldy. Bylaysha aitqanda, Kenester odaghynyng kómegi men yqpaly óte az boldy. Al Qúljadaghy ýkimette búl óte basym boldy.  Kensay atty polkti Leskin bastap kelip, Buyrshyndy kóp shyghynsyz Altay partizandarymen birigip aldy, al Sarsýmbeni Altay qaruly kýshterimen birigip, soghyssyz aldy. Demek Altay azattyghyna Shyghys Týrkistan ýkimetining qosqan ýlesi tómen boldy.

Ýshinshi: Nylqy partizandary

Ile - Shynjang provisiyasyndaghy eng shúrayly aimaq, eki jaghyn Tәnirtauy qorshap jatady. Ýrimjiden әsker kelu ýshin qarly taulardan asady, al batys jaghy jazyq, Almaty oblysymen shegaralasady.  Kenester odaghynyng әskeri esh kedergisiz kele alady. Ilening shyghysynda Nylqy atalatyn tauly audan bar. Jer týzilisi kýrdeli, partizandyq soghysqa qolayly. Onan ondaghy qazaqtardyng aqsýiek әuletteri, Maqsút aqalaqshy siyaqty әsker ústaghan adamdar bolghandyqtan, qaruly kóteriliske kóp jaqty negizi boldy. Altaydaghy qozghalyspen salystyrghanda búl aimaqtaghy qozghalystyng ereksheligi: Qozghalysqa tek qazaq ghana emes, úighyr, orys, monghol, tatarlarda kóbirek qatysty.

1944 jyly tamyz aiynda Nylqynyng Lastay (Úlastay) degen jerinde qaruly  partizandar barlyqqa kelip, ashyq kóterilis bastaydy. Olardyng bastaushylary «Alty úry» atanghan Ákbar Esbosynúly, Seyt Kórpebayqly, Pәtih Mýsilimov (tatar, kenester odaghynan), Nauan Esbosynúly, Qaynam Ábdulla (úighyr, laqaby Ghiny batyr), Baychurin (tatar, kenester odaghynan) bastaghan 35 adam edi (24 qazaq, 4 úighyr, 3 tatar, 2 orys, 2 monghol) bolghan.  Ákbar da, onyng manyndaghy serikteri de erjýrek azamattar boldy, keyin qatary kóbeyip, 500 adamgha jetip, ýsh ýlken topqa bólindi:

1. Qazaq toby. Ákbar men Seyt jetekshilik etti. Olar 200 adamnan 250 adamgha kóbeydi.

2. Úighyr toby. Qaynam jetekshilik etti, sany 180 adam.

3. Orys toby. Ivan basqarghan 120 adam (34), (35), (36), (37).

1945 jyly Búratala soghysynda jaralanyp, emdelgennen keyin Qúljada bolghan, 40-tan asa әieli bolghan, jәy búqaragha zәbiri kóp tiygendikten, 1951 jyly Qytay ýkimetining «keri tónkerisshilermen zúmygerlerdi janyshtau» qozghalysynda ýstinen qalyng aryzdar týskendikten Kenester odaghyna qashyp ketedide Almatyda qaytys bolady).

Osy ýsh toptaghy qaruly kýshter keyin 800 adamnan asty (38), Ákbar qolbasshy, Fәtih ishap bastyghy boldy.

1944 jyly qazan aiynyng basynda Ysqaqbek Munonov pen Kenes Odaghynda Nylqy partizandarynyng jetekshisi Fatihpen kezdesip, ekeui Nylqyda kóterilis bastaugha sheshim qabyldady (39).

Qarasha aiynyng basynda Lastay partizandary ýsh baghytta Nylqy qalashyghyna shabuyl jasap, basyp alady. Kóp ótpey, Qúljadan kóp әsker attanyp, Nylqygha betteydi de Nylqyny kýshpen qayta basyp alady. Osy jaumen soghysta Ákbargha artynan oq tiyedi. Osy sәtte Qúljadan habar keledi, Qúljada tek 800 әsker qalypty. Endi jaudy shyrghalaugha az adam qaldyryp, negizgi kýshpen Qúljagha attanugha sheshim qabyldanady. Seyt, Qaynam, Ivan bastaghan paptizandar jasyryn joldarmen týndeletip Qúljagha attanady.

Jogharydaghy derekterden bayqaytynymyz, Ile ónirindegi qozghalysta úighyrlar bastaghan qozghalys emes, Ghany batyr býkil Iledegi qozghalystyng bastaushysy emes, qayta partizandargha keyin kelip qosylghan adam әri qosynnyng bir bóligi bolghan úighyr otryadyn basqarghan.

Teris niyetti adamdar osy bir adamnyng ataghyn asqaqtatyp jýr. Biraq ol sol kezdegi jeti de segiz top partizannyng birining ghana basshysy, әri sol bir toptyng ishindegi bir bólimdi basqarghan. Búratala soghysynda jaralanyp, onan qaytyp soghysqa qatyspaghan. Soghysqa qatysu tarihy 5-6 ay ghana, al 1940-1951-ge deyin soghysqan, býkil aimaqtaghy qozghalysty basqarghan Ospan batyrdy kóp derekter әsirese, úshqary últshyldar osy túlghadan tómendetuge tyrysady. Ámaliyatta Ghany Ákbardan qoryqqan әri syilaghan, biraq Ákbardyng ólimi de osy adammen baylanysty boluy mýmkin. Ospannyng ókili Lәtip Qúljada tórt ay túryp, bәrine kózi jetip qaytady. Kórgen, estigenining bәrin Ospangha aitqan. Ospan Núrghojaymen onasha әngimesinde:« Aghash qúman bolmas, alash tughan bolmas» degen ras eken. Ilele Ákbar qozghalys bastaghan eken, ony sarttar kóre almay, jasyryn atyp tastapty»(40) dep keltiredi.

Ile Ónirindegi ózge partizandar:

Baychurin (tatar) toby 65 adam boldy, tatarlar.

Fatey Ivanovich Leskin bastaghan Kensay partizandary 1944 jyly 11-shi aida 300 adamnan asty (41). Lesken – Qazan tónkerisinen keyin Qúljagha kóship kelgen orys. 1940 jyldary Shynjang tas jol burosynyng Ile bólimshesinde júmys istep, Guozigudaghy Kensay tas joly uchaskesining bólim bastyghy qyzmetin atqarghan. 1944 jyly Ilede revolusiya bastalghanda, yaghny 1944 jyldyng qarasha aiynda Kensayda onnan astam orys, qazaq jastaryn biriktirip, Ertay partizan jasaghyn qúryp, partizan otryadynyng bir bóligin basqaryp, Guozigou, Kensay jәne basqa jerlerdi basyp aldy. 1944 jyly jeltoqsanda tas jol boyymen Inige kele jatqan últshyl әskerlerge toytarys berdi. 1945 jyly aqpanda ol Ertay partizan jasaghyn Santaydaghy últshyl qorghaushylardy qorshaugha basqardy jәne Ile atty partizandyq brigadamen birge Santaydan Utaygha deyingi leniyanyy baqylau ýshin shayqasty (42), (43).

Ol orys tilinen basqa qazaq, úighyr, tatar, sibe, qytay, arab tilderin bilgen. Búdan onyng tegin adam emes ekenin kóruge bolady.

Búl eki toptaghy partizandar Kenester odaghynan kelgen agentterdi negiz etkender әri 1920-jyldary kelgen aq orystarda olargha qosylghan.

Tórtinshi: Qúljanyng alynuy jane Shyghys Týrkistan respublikasynyng qúryluy

1944 jyly Kenester odaghy ýlken jenisterge jetip, Shyng Shysaydy Jiyang Jiyeshimen birge qyspaqqa alyp, Shynjannan ketirdi.

Qúlja qalasynyng alynuyna Nylqy partizandarnan tys kóptegen Kenester odaghynyng әskerleri men búqarasha jasanghan jansyzdar at salysty. Nylqydan 800-den asa adam qatysty, jalpy Ile aimaghynda ol kezde 2500-den asa qytay әskeri túrghan, olar Qúlja  qalasy men oghan irgeles Qorghas, Sýidin, Kýre siyaqty qalashyqtargha kóp shoghyrlandy. Nylqydan partizandar keluden búryn, qalagha Kenester odaghynyng kóptegen jansyzdary jasyryn kirdi, qarulardy jetkizdi. Oktyabr revolusiyasyn eske alu kýni yaghni, 11-shi aidyng 7-si kýni Qúlja shayqasyn bastady. Ol turaly:

«13 qarashada ýkimet әskerining basshysy Szyan Suanisuani ýkimet әskerin Nylqydan Qúljagha qaytardy. Olar kenetten kenestik konsuldyqtyng artynda kenestik kiyim kiygen 100-den astam adamdy kezdestirip, eki jaq keskilesken shayqasqa týsedi. Osyny negizge ala otyryp, Szyan Suanisuani bastyqtargha joldaghan jedelhatynda: «Búl bandittik mәsele emes, Kenes Odaghy men bizding armiya arasyndaghy resmy qaqtyghystyng basy», - dedi. Dәl osy kýni Qúljadaghy ýkimet әskerining jogharghy qolbasshysy Sao Rilin Ju Shaolyangha joldaghan jedelhatynda: «Búl aty qaraqshylardy basyp-janshu bolghanymen, biraq búl shyn mәninde halyqaralyq soghys»; «Qaladaghy banditterding barlyghy orystar men tatarlar, olar konsuldyq manyn ózderining bazasy retinde paydalanady jәne olar alghan qaru-jaraqtardyng bәri Kenes Odaghynda jasalghan». Sondyqtan ol ymyragha kelu jәne dostyq kómek súrau ýshin diplomatiyalyq qúraldardy paydalanudy úsyndy, biraq Kenes Odaghyna әsker jiberuge mýmkindik bermedi (44).

Búghan úqsas derek:

«9 qarashada Qúlja garnizonynyng bastyghy Sao Riling Chju Shaolyangha telefon arqyly «soghysty «banditizmge qarsy» dep ataghanymen, shyn mәninde búl halyqaralyq soghys», «qaladaghy qaraqshylardyng barlyghy orystar men tatarlar, olar konsuldyqty ózderining bazasy retinde paydalanady, al olar alghan qaru-jaraq týgelday Kenes Odaghynda jasalghan» - delingen (45).

Birneshe kýnge sozylghan súrapyl soghys arqyly aqyry Qúljadaghy qytay armiyasy men  búqarasynan 8 mynday adam qala manyndaghy Ayrambaqqa shegindi. Súrapyl soghysta Seyt auyr jaralanyp, qaytys bolady. Qojay Doqasúly «soghysqa qaladaghy úighyrlar men dúnghandar da kómektesti» - deydi. Búl anyq is, búlardy Álihan tóre bastaghan «Qúlja azattyq úiymy» Baytolla meshitindegi uaghyzdar arqyly úiystyrghan bolsa kerek.

Qúlja qalasy alyna sala, 12.11.1944 Qúlja qalasyn negiz etken búqaralyq jiyn ashylyp, «Shyghys Týrkistan respublikasy uaqyttyq ýkimeti» qúrylghanyn jariyalady. Búl keyingi Altay, Tarbaghatay, Ile ýsh aimaq halqy saylaghan әri birigip qúrghan ýkimet emes edi! Tek Qúlja qalasymen shekteldi. Ýkimetti qúru, basshylaryn saylaugha tipti, Iledegi 450 myng halyqtyng da deni uәkil jiberip qatysa alghan joq. Sondyqtan búl tútas ýsh aimaqqa uәkildik etetin zandy ýkimet emes edi. Tek Kenester odaghynyng sayasy mýddelerine jetu jolyndaghy bir maydan sayasy oiyn, әskery operasiya boldy, biraq búghan qatysqan halyq aldanghanyn kesh bildi.

Demek Qúljany alghan Nylqy patrizandary men Kenester odaghynyng әskerleri, ony úighyrlar aldy degen negizsiz, dese de úighyrlardyng da at salysqanyn joqqa shygharugha bolmaydy.

Besinshi: Shyghys Týrkistan ýkimetining qúrlymy

1944 jyly Qúlja qalasy azat bolghannan keyin qaladaghy halyqty negiz etip, búqaralyq jiyn ashylyp, «Shyghys Týrkistan uaqyttyq ýkimeti» qúrylghany jariyalandy. Ýkimetting 16 mýshesi boldy, olar: Áliqan tóre (ózbek), Ákimbek qoja (úighyr), Ábilqayyr tóre (qazaq), Ábdikәrim Abbasov (úighyr), Petr Romanovich Aleksandrov (orys), Ábdirauyp Mahsum (úighyr),  Saljanbay Babajan (ózbek), Múhamedjan Mahsum (úighyr), Habip Yunýshev (tatar), Rahymjan Sabyrqajy (úighyr), Pauel Pavlovich Moskalov (orys), Ánuar Músabaev (úighyr),  Buka Ámbal (monghol), Ghany Ioldash (úighyr), Ábiliymit Álihalpe (úighyr), Qaynam Ábdulla (úighyr).

Preziydent Álihan tóre, orynbasary Hakimbek qoja, ýkimetting bas hatshysy Ábdirauyp Mahsum belgilendi.

Álihan tóre (Kenester odaghynyng Qyrghyzstan Toqmaq qalasynan).

Kenester odaghynan, Qyrghyzstan Toqmaq qalasynan, ózbek, shaghatay әuletinen degen sóz bar. Búl adamda Kenester odaghynyng missiyasyn oryndaghan adam boluy mýmkin. Dese de 1946 jyly Shyghys Týrkistan ýkimetin taratugha qarsy bolghandyqtan KGB jansyzdary jaghynan ústalyp, Tashkentke aparylghan.

Ortada eki qolyn tiyistirip túrghan Ábdirauyp Mahsum.

Ábilqayyr tóre mal sharuashylyq minstri, Ánuar Músabaev qazyna minstri, Habip Iunýsh oqu-aghartu minstiri, Ábiliymit Álihalpe diny ister minstri, Saljanbay Babajan (Azamattyghy belgisiz, Kenestik Ózbekstan adamy boluy da mýmkin) (46) auylsharuashylyq minstri, Múhamedjan Mahsum (Kenestik Qazaqstannyng Jarkent audanynyng úighyry) (47) joghary sottyng bastyghy, Ábdikәrim Abbasov ishki ister minstri (qosymsha ýgit bólimining bastyghy),  Qaynam Ábdulla әskery sot bastyghy bolyp taghayyndaldy. Áleksandrov qaruly kýshterding qolbasshysy boldy.

Onda Ábilqayyr tóre Rabatúly. Ile aimaghyndaghy qyzay ruynyng tóresi.

Sәipidin Ázizy oqu-aghartu minstrine orynbasar etilse, oghan taghy Uaqash ajy Mersanov (tatar) qosyldy әri 16 ýkimet mýshesining biri boldy (Habip Iýnýsh 1945 jyldyng basynda júqpaly aurudan qaytys bolyp  onyng orynyna belgilendi), Zýnun Teyip әskery ister mengerme bastyghy boldy.

Zәrypqaly qajy (Últy anyq emes) diny sot bastyghy, Qasymjan Qambary (Atúshtyq, biraq bala kezinde әkesine erip Kenester odaghyna kóship ketken. Ol aldymen Yarkantta, keyin Tashkent últtyq akademiyasynda oqydy. 1919 jyldyng basynda Tashkentte «Úighyr ligasy» qúryldy. Úiym Kenes Odaghynda úighyrlargha sosialistik jәne jana mәdeny bilim berudi jýzege asyrdy, ol da sol kezde bilim alghan. 1930-1931 jyldary Orta Aziyadaghy úighyrlar arasynda mәdeny aghartu, ýgit-nasihat júmystaryn jýrgizdi. 1932 jyly Shynjannyng Qúlja qalasyna oraldy) (49) densaulyq saqtau minstri boldy. Qúsayyn Taranov (tatar, Kenester odaghynan) memleket bank bastyghy, Pәtih Allajar (tatar, Kenester odaghynan)qazyna minstrining orynbasary, memlekettik baqylau mekemesining bastyghy Ghany Ioldash (Ghany Yoldash (1908-1971) Kenester odaghynan, últy anyq emes) (50) bolsa, Rahymjan Sabyrqajy qorghanys minstrining orynbasary boldy. Ýsen Basyrov (úighyr boluy mýmkin) «Azat Týrkistan» gazetin basqardy. Sovettik Múqysyn (tatar) ýkimetting bas aqylshysy, Ály ishki ister aqylshysy Sýleymen Roziyev (ózbek? úighyr?) halyq sotynyng aqylshysy, Abdullaev oqu-aghartu minstrine aqylshy, Jappar Damolla (ózbek ne úighyr) din ister aqylshysy, Vladimir Stepaonvich Egnarov bas әskery aqylshy boldy. Kenester odaghynyng aqylshylar ýiirmesi 1-, 2- nomerli ýidegiler atalyp manyzdy sayasi, әskery isterde sheshim qabyldap basqaryp otyrdy.

Jogharydaghy adamdargha qatysty derekterden osy respublika biyliginde basshy bolghandardyng deni Kenes azamattary ekenin, onan qalsa Kenespen baylanysty, sonda erjetken nemese sonda oqyghan Kenester odaghyna adal adamdar ekenin kóruge bolady. Sol ýshin osy adamdardy paydalandy, maqsatyna jetip respublikany taratqandada osy adamdar qarsy bolmady.

Ile tolyq azat bolghan song әr audangha әkimder belgilendi, Jәiirbek Sasanúly(qazaq) Kýnes audanynyng әkimi әri Qúljadaghy ýkimet mýshesi , Ospan Sybanúly(qazaq) Nylqy audanynyng әkimi(keyin Pәtih Mýsilimov әkim boldy), Toqqoja Tekes audanynyng әkimi(qazaq), Janbolat Sórtiúly(qazaq) Toghyztarau audanynyng әkimi boldy. Ábdulla ajy (úighyr)Sýiding audanynyng әkimi, Mәmet ajy(úighyr) Qorghas audanynyng әkimi, Ychyr Ambal (monghol) Mongholkýre audanynyng әkimi, Áshim Ospan(últy belgisiz) Búratalanyng әkimi,  Budjap búha(monghol) Arasan audanynyng әkimi , Chiyang Zudy Júldyz audanynyng әkimi, Ábdulla Uәly Jyng audanynyng әkimi boldy (51).

Jogharydaghy mәlimetterge qarap otyrsaq Ilening qaq jarymyn ústap otyrghan qazaq halqynan ýkimet mýshesi bolghan jalghyz Ábilqayyr tóre Rabatúly. Búl tanghalarlyq jaghyday, ne ýshin búlay boldy? Al ýkimet basyna kelgender tipti Nylqyda qozghalys bastaghan ne oghan qatysqandarda emes, Nylqydan qozghalysqa qatysqan Ábilqayyr tóre men Ábdulla Qaynam ghana, biraq olarda negizi basshylyqta emes edi. Key derekterge negizdelgende búl ýkimet Almaty qalasynda aldynala dayyndalghan. Núrghojay batyr ol turaly:«Tónkeriske ýles qospaghan, bir tal oq atpaghan jansyzdar úqyqtardy iyelep ketti!...» (52) dep ókinishpen bagha beredi.

Jalghasy bar...

Erzat Kәribay

Abai.kz