دەموگرافياسى، اكىمشىلىگى مەن قارۋلى كۇشتەرى

كەڭەستەر وداعىنىڭ كومەگىمەن التاي، ىلە، تارباعاتايداعى قازاقتى نەگىز ەتكەن ءار ۇلت حالقىنىڭ كۇرەسى 1944-1946 جىلدارداعى «شىعىس تۇركىستان» رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز بولدى. دەسە دە وسى ءبىر تاريح الىگە دەيىن بۇرمالانىپ كەلەدى.

كەيبىر ساياسي توپتار بۇنى ءوز بىلگەنىنشە ماقسات-مۇددەلەرىنە پايدالانىپ ءجۇر. قازاقتى نەگىز ەتكەن 30 مىڭ قارۋلى ارمياسى بار مەملەكەت (تولىق دەربەس بولماسا دا) 20-شى عاسىردىڭ باسى مەن ورتاسىندا بولماعان جاعداي. ءومىر ءسۇرۋ ۋاقىتى ءتورت جىل عانا (ناقتى اتىمەن ەكى جىل عانا) بولعانىمەن، ورتا ازيا اسىرەسە، قازاقستان تاريحىندا بەلگىلى ءمان-ماڭىزى بار ەكەنىن باسىپ ايتقان دۇرىس! ويتكەنى وسى ۋاقىتشا مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋىنا مىڭداعان قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەر مەن وقىعان زيالىلار ات سالىستى. ءتىپتى قىرعىزستان مەن وزبەكستاننان بارعان ادامداردا از بولعان جوق. ال وسى ساياسي قوزعالىسقا تۇتقا بولعان تۇلعالار مەن جاۋىنگەرلەر، سوندا ءتۇرلى قىزمەتتەر اتقارعان ادامدار، تاعى دا ءجاي بۇقارا بولىپ 200 مىڭعا جۋىق ادام 1955-1962 جىلدارى كەڭەستەر وداعىنا ءوتتى. ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ سانى كەمى 3-4 ەسە ءوستى دەسەك، 800 مىڭعا جەتەر ەدى.

وسى ءبىر قازاق تاريحىنىڭ ءبىر تاراۋى قازىر الىس شەتەلدەردە جات نيەتتە پايدالانىلۋدا! ولار بۇل قوزعالىستى ۇيعىر ۇلتىنا عانا مەنشىكتى ەتىپ كورسەتۋدە. حالىقاراعا دا وسىلاي تانىتقىسى كەلەدى. بىراق، ءبىر قىزىعى – ولار ۇيعىر ۇلتى قونىستانعان ىلەمەن عانا، ونىڭ ىشىندە تەك قۇلجا قالاسىمەن شەكتەلىپ، التاي، تارباعاتاي تۋرالى اۋىز اشپايدى. وسى ءۇش ايماقتا نەگىزگى ۇلت قازاق حالقى ەكەنىن بىلسە دە، كوز جۇما قارايدى نەمەسە جاسىرۋعا تىرىسادى. ەندەشە شىن تاريح تاسادا قالماۋى ءۇشىن ناقتى دەرەكتەر كەلتىرەيىك:

وسى ۇلتازاتتىق قوزعالىستىڭ كۋاگەرلەرىنىڭ جازعان ەستەلىكتەرى از ەمەس، سونىڭ ىشىندەگى قوجاي دوقاسۇلىنىڭ دەرەگى بويىنشا:

1944 جىلى شىڭجاڭ ولكەلىك اماندىق قورعاۋ باسقارماسىنىڭ ساناعىنان الىنعان ارحيۆتەردە مىناداي جان سانى بار ەكەن: التاي، تارباعاتاي، ىلە – ءۇش ايماقتا 725 949 ادام بولعان، ونىڭ ىشىندە قازاق 383 569 (53%) دەلىنگەن. دەسە دە بۇل ەسەپكە التاي ايماعىنىڭ كوكتوعاي، شىڭگىل اۋداندارىنداعى 30 مىڭ قازاق كىرمەگەن. ويتكەنى ول كەزدە ولار ول جەرلەردەن گومينداڭ قارۋلى كۇشتەرىن قۋالاپ شىققان. پاتىقان سۇگىرباەۆ ەكى اۋداندا 30 مىڭ قازاق بار ەدى دەپ انىق ايتقان. ال 1944 جىلى تارباعاتاي ايماعىندا 170 مىڭنان اسا حالىق بولىپ، ونىڭ ىشىندە قازاق 103 مىڭ بولعان (1).

ال ىلە ايماعىندا 450 مىڭ حالىق بولىپ، ونىڭ ىشىندە قازاق 220 مىڭ ەدى. ال ەسەپتەيىك، ول كەزدە التايدا 83 مىڭ حالىق بولعان  (2), پاتىقان سۇگىرباەۆ ءوزىنىڭ «التاي ارپالىستارى» اتتى ەستەلىگىندە التايداعى بارشا حالىقتىڭ (83 مىڭ) 90%-ىن قازاقتار قۇرايدى دەگەن (3). ول بويىنشا التايدا 75 مىڭداي قازاق بولادى، ەندى ۇشەۋىن قوسساق 398 مىڭ، ياعني 400 مىڭعا جۋىقتايدى. بۇدان ءۇش ايماقتا 700 مىڭنان اسا حالىقتىڭ 400 مىڭى قازاقتار ەكەنىن، جالپى حالىق سانىنىڭ 57%-ىن قۇرايتىنىن كورۋىمىزگە بولادى. ال دەموگرافيالىق ساناق جۇرگىزۋ قيىن، سول جىلدار تۇرعىسىنان قاراساق ءۇش ايماقتاعى قازاق حالقىنىڭ سانى بۇداندا كوپ بولۋى ابدەن مۇمكىن.

1944 جىلى شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ سانى 430 000 جانە 1949 جىلى 443 مىڭعا جۋىق بولعان (4). بۇنى تولىق ساناق دەۋگە كەلمەيتىن، 1938-1947 جىلدارى شىڭجاڭمەن ىرگەلەس تسينحاي، گانسۋ پروۆينتسيالارىندا 10 مىڭنان اسا قازاق بوسىپ جۇرگەن ەدى. وعان 1944 جىلى شىڭجاڭ ۇكىمەتىنەن بولەكتەنىپ كەتكەن التايدىڭ شىعىس ەكى اۋدانىنداعى 30 مىڭ قازاقتى قوسساق، قازاق سانى 470 مىڭ بولار ەدى، ال 1949 جىلى 500 مىڭنىڭ اينالاسىندا بولعان، ونىڭ 400 مىڭى وسى التاي، تارباعاتاي، ىلە ءۇش ايماقتا بولعان. شىڭجاڭ حالىق سانىنڭ 12%-ىن يەلەگەن.

1945 جىلى شىڭجاڭداعى ۇلتتاردىڭ تارالۋ كارتاسى.

سۋرەتتە كوك رەڭك قازاق كوپ ورنالاسقان جەرلەردى (التاي، تارباعاتاي، ىلە، سانجى، باركول), قىزىل رەڭك ۇيعىر كوپ ورنالاسقان جەرلەردى كورسەتەدى.

شىعىس تۇركىستان مەڭگەرگەن التاي، ىلە، تارباعاتاي ءۇش ايماق - قارزىرگى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى.

ءۇش ايماقتا قازاقتان كەيىنگى سانى كوپ ۇلت ۇيعىرلار بولىپ، ولار تۋرالى قوجاي دوقاسۇلى ءوز كىتابىندا 90 212 ادام دەپ كورسەتكەن. ال «شىعىس تۇركىستان دەربەستىككە ۇمتىلۋ قوزعالىسى» اتتى دەرەكتى عىلىمي زەرتتەۋ كىتابىنىڭ اۆتورى ۋاڭ حى قازاقتار 367 204 ادام بولىپ،  52,1%، ۇيعىرلار 178 527 ادام بولىپ 25,3%-ىن يەلەيدى دەگەن (5).

ال ۇيعىر تۇتاس ۇلت اتاۋى رەتىندە 1934 جىلدان باستاپ جالپىلاستى دا، ىلە ايماعىندا تارانشىلار ول كەزدە بولەك ۇلت رەتىندە تىركەلدى. ەكى ءتۇرلى ساندىق مالىمەت وسى ماسەلەگە كەلىپ تىرەلەدى. جالپى ۇيعىر 178 مىڭ، ال ونىڭ ىشىندە تارانشى ۇيعىرلار 90 مىڭ دەگەندى بىلدىرەدى. ۇيعىرلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ىلە ايماعىنا شوعىرلانىپ، التايدا تەك 2500-دەن اسا، تارباعاتايدا 10 مىڭعا جۋىق بولعان، ال بۇراتالا ول كەزدە ىلەگە قارايتىندىقتان 450 مىڭ ىلەدەگى حالىققا بۇراتالانىڭ قازاعى مەن ۇيعىرى دا، موڭعولى دا كىرەتىن. ىلەدە 158 مىڭ ۇيعىر بولىپ، ولاردىڭ باسىم كوبى قۇلجا قالاسىنا شوعىرلانعان، قۇلجا قالاسى مەن اۋدانىندا 100 مىڭداي حالىق بولعان (6). نەگىزىن ۇيعىرلار قۇراعان، ۇيعىرلار 450 مىڭ ىلە حالقىنىڭ 35,1%-ىن قۇراپ، ايماقتا قازاقتان كەيىنگى ەكىنشى ۇلت بولعان، ولار تاعى چاپچال، قورعاستا دا تۇرادى، بۇراتالادا كوپ تۇرادى.

ىلەنىڭ شىعىس جانە وڭتۇستىك بەس اۋدانىنىڭ دەنى قازاقتار ەدى. ىلە ايماعىندا 200 مىڭنان اساتىن، ال بۇراتالانى قوسقاندا 220 مىڭنان اساتىن ەدى. ۋاڭ حى ىلە حالقىنىڭ 45%-ىن قازاقتار قۇرايتىنىن جاسىرا الماعان. ىلەدە الدىمەن قوزعالىس باستالعان نىلقى اۋدانىندا 45 مىڭان اسا حالىق بولىپ (7), ونىڭ دا جارىمىنان ارتىعى قازاق، ونان كەيىن موڭعول مەن ۇيعىر بولعان.

ال بۇل 178 مىڭ ۇيعىر تەك سول داۋىردەگى 3 ميلليونعا جۋىق ۇيعىردىڭ 16-17-دەن ءبىرى عانا ەدى. دەمەك ۇيعىردىڭ باسىم كوبى 1944-1949 جىلدارى بۇل قوزعالىسقا قاتىسقان جوق! كەرىسىنشە، شىڭجاڭ قازاعىنىڭ كوپ ساندىسى قاتىستى.1949 جىلى شىڭجاڭ بەيبىت جولمەن ازات ەتىلگەندە حالىق سانى 4 ميلليون 333 مىڭعا جەتتى. 1953 جىلى 3,6 ميلليون بولسا (بۇكىل ولكە حالقىنىڭ 74%-ى، 1964 جىلى 3,9 ميلليون بولدى (8).

كارتادا 1949-2020 جىلدارداعى شىڭجاڭداعى ۇلتتار سانىنىڭ وزگەرىسى كورسەتىلگەن، سارعىش جاسىل ءتۇس قازاقتى، قانىق جاسىل ءتۇس ۇيعىردى، قىزىل ءتۇس قىتايدى كورسەتەدى.

ۇستىڭگى ەكى كارتا 1949, 2020 جىلدارداعى ۇيعىرلاردىڭ شىڭجاڭنىڭ ءار اۋدانىندا ورنالاسۋىن كورسەتەدى. استىڭعى ەكى كارتا 1949, 2020 جىلدارداعى قازاقتاردىڭ شىڭجاڭنىڭ ءار اۋدانىندا ورنالاسۋىن كورسەتەدى.

بۇل دەرەكتەردىڭ ءبارى التاي، تارباعاتاي ، ىلەدە 1940-1950 جىلداردا نەگىزگى ۇلت قازاقتار ەكەنىن دالەلدەيدى. ۇيعىرلار نەگىزىنەن قاشقار، حوتان، اقسۋ، كورلا، تۇرپان، قۇمىلعا شوعىرلانعان.

ءۇش ايماقتا سان جاعىنان 3-ءشى ورىندا قىتايلار بولىپ، 56 121 ادام بولعان. ولار التايدا ساقشى جانە ۇكىمەت ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ەدى. سانى 4-5 مىڭ بولعان. تارباعاتايدا 25-26 مىڭ بولىپ، شيحۋ مەن ساۋاندا ەڭ كوپ ورنالاسىپ، ەگىن سالعان. شاۋەشەك پەن دوربىلجىندە ءبىرشاما بولسا، قوبىق پەن شاعانتوعايدا وتە از بولدى. ىلەدە قىتايلار نەگىزى قۇلجا قالاسى، ءسۇيدىڭ، كۇرە، قورعاس سياقتى اسكەري قالاشىقتاردا تۇردى، جالپى سانى 27 مىڭ بولعان.

موڭعولدار 43 164 ادام بولىپ، نەگىزىنەن بۇراتالادا، تارباعاتايدىڭ قوبىق، شيحۋ اۋداندارىنا،  ىلەنىڭ موڭعولكۇرە، نىلقى اۋداندارىنا شوعىرلانعان. التايدا تەك 2000-داي عانا موڭعول بولدى.

دۇڭعاندار 21 399 ادام بولىپ، ىلەدە ەڭ كوپ ورنالاستى، ونان قالسا تارباعاتايدىڭ ەگىنشىلىك القاپتارى مەن -قالاشىقتارىندا تۇراتىن.

ورىستار 18 522 ادام بولىپ، نەگىزى بولىگى ىلەدە، ونان كەيىن تارباعاتايداعىقالالى جەرلەردە بولدى. التايدىڭ بۋىرشىنىنا قاراستى شۇڭقىر دەگەن جەردە دە ورىستار بولدى. كوبى 1919 جىلى رەۆوليۋتسيادا قاشىپ كەلگەن اق ورىستار ەدى. وسى ۇلتتاردىڭ جيىنتىعى 717 مىڭعا جەتەدى، قالعان 8 مىڭى تاتار، وزبەك، قىرعىز، سىبە (4-5 مىڭ), داعۋرلار ەدى (9).

قازىر دە ءۇش ايماقتا، ياعني، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىندا ۇيعىر كوپ ەمەس، سان جاعىنان قىتاي مەن قازاقتان كەيىنگى 3-ءشى ۇلت.

ءۇش ايماقتىڭ ءار جەرىندەگى قارۋلى كوتەرىلىسشىلەر

1931-1937 جىلدارى شىڭجاڭ ولكەسىندە ۇيعىر حالقىنىڭ دەربەستىككە ۇمتىلۋ قوزعالىسى بولىپ، 1931 جىلى قۇمىلدان باستالدى، ونان ارى بۇكىل تارىم ويپاتىن شارپىپ،  قاشقاردا «شىعىس تۇركىستان» رەسپۋبليكاسى اتتى مەملەكەت قۇردى، مەملەكەت تەك 90 كۇندەي عانا ءومىر ءسۇردى دە، دۇڭعان اسكەرلەرى جاعىنان جويىلدى.

1934 جىلى كەڭەستەر وداعىنىڭ كومەگىمەن بيلىككە كەلگەن شىڭ شىساي ءبىر جاعىنان كەڭەستەر وداعىنان ەكونوميكالىق، اسكەري كومەك الىپ، شىڭجاڭ پروۆيتسياسىندا بۇرىن بولماعان جاڭا دامۋ ۇدەرىستەرىن بارلىققا كەلتىرەدى. مەكتەپتەردىڭ جاپپاي اشىلۋى، جولداردىڭ سالىنۋى، قالا-قالاشىقتاردىڭ بوي كوتەرۋى، كەندەردىڭ اشىلىپ، زاۆودتاردىڭ سالىنۋى شىڭجاڭ تاريحىندا بۇرىن بولماعان العاباسارلىق ەدى. دەسە دە 1937-1938 جىلدارى كەڭەستەر وداعىندا جۇرگىزىلگەن جاپپاي قۋدالاۋ ساياساتىن كوشىرىپ قولدانىپ، 4 ميلليونعا جەتپەيتىن ولكە حالقىنىڭ 250-300 مىڭىن قولعا الىپ، تۇرمەلەرگە جابادى.  70-80 مىڭ ادام ءتۇرلى جولدارمەن ءولىم قۇشادى. ارينە بۇل جاپپاي جازالاۋعا كەڭەستەر وداعىنىڭ ماماندانعان جەندەتتەرى دە ۇلكەن ۇلەس قوسادى. اشىعىن ايتقاندا، 1933-1939 جىلدار ارالىعىندا شىڭجاڭ كەڭەستەر وداعىنىڭ مەڭگەرۋىندەگى رايونعا اينالادى. وسى ساياسي قۋدالاۋ ەڭ اۋىر تيگەن جەرلەر: باركول اۋدانى مەن التايدىڭ شىعىس ەكى اۋدانى بولادى. باركولدە 1935-1938 جىلدارى 25 مىڭنان اسا قازاق ءتۇپ قوتارىلا كورشىلەس تسينحاي، گانسۋ پروۆينتسياسىنا كوشىپ، ونان ارى ءبىر ءبولىمى تيبەتكە، پاكىستانعا كەتەدى.

وسى كوشتەن سوڭ شىڭ شىساي قازاق حالقىن وزىنە قاۋىپ توندىرەتىن ەڭ باستى كۇش دەپ قاراپ، جاپپاي جانىشتاۋ جۇرگىزەدى. سەبەبى اۋىپ كەتكەن قازاق دۇڭعاندارمەن بىرىگىپ، شىڭجاڭعا باسىپ كىرۋى مۇمكىن دەپ الاڭدادى دا، «موڭعول، قازاق، قىرعىز قۇرىلتايى» دەگەندى شاقىرىپ، كوشپەندى ۇلتتاردىڭ كوپ ساندى رۋباسىلارىن قولعا الادى. التايدان الەن ۋاڭ، بۇقات بەيسى، تابىن بەيسى، شولتىم لاما، جامليقا ءمۇپتي، جانىمقان، قابىل، داۋلەتشە، قابىل، كوكەناي، دالەلقان، كاكەن، ءنازىر سياقتى تايجىلەر، قاجىنابي، زەينەل، قاليبەك (جاربولدى) قاتارلى ۇكىردايلاردى قامتىعان 40-50 ادامدى قولعا الادى (10), (11). ەل ىشىندە ءتىنتۋ جيىلەپ، قىسىم كۇشەيدى. نەشە ءتۇرلى جاساندى جالعان دەلولاردى قولدان جاساپ، كوپتەگەن جازىقسىز ادامداردى قولعا الىپ، تۇرمەگە جابادى (12). سونىمەن قاتار حالىق قولىنداعى قارۋ-جاراق اتاۋلىنى ءتىنتىپ، جيناي باستايدى. ونىمەن قويماي، يسلام ءدىنىن قورلاپ، ءور التايداعى ءدىن باسى اقىت قاجىنى قولعا الادى، وسىدان سوڭ قارۋلى كوتەرىلىستەر شىعا باستايدى (13), (14).

ءبىرىنشى ءبولىم: التايداعى قازاق قارۋلى كۇشتەرى

التاي قارۋلى كۇشتەرى 1940 جىلى ەسىمقان يمانبايۇلى، ىرىسحان نوعايبايۇلى باستاعان كوكتوعاي-شىڭگىلدە قارۋلى كوتەرىلىس باستالىپ، قارۋلى قازاقتاردىڭ سانى ەكى مىڭنان اسىپ كەتكەن. ولار شىڭ شىسايدىڭ 7000 ادامدىق ارمياسىمەن جەتى ايدان اسا ۋاقىت سوعىسىپ، جيىنى 11 رەت شايقاس بولعان. جاۋدىڭ نەشە مىڭ اسكەرىن جويادى (پاتىقاننىڭ دەرەگى بويىنشا جيىنى 1200-دەن اسا ادامدى جويعان، كوتەرىلىسشى قوسىننان دا 50-60 ادام قازا تاپقان، 200-دەن اسا ءجاي حالىق قازا تاپقان). اقىرى باسىمدىقپەن جاۋدى كەلىسسوزگە كەلتىرگەن (15), (16).

كوتەرىلىس باسشىسى - ىرىسحان نوعايبايۇلى (شاقاباي شەجىرەسىنەن).

1941 جىلى التايداعى ەكىنشى رەتكى كوتەرىلىس باستالدى دا، قاتىسقان ادام سانى، ياعني، قارۋلى قازاق سانى 2000-عا بارعان. ولاردى باستىقتىرۋعا 7000-نان اسا اۋىر قارۋلانعان اسكەر جىبەرىلگەن (كوبى كەن قازاتىن جۇمىسشىلار دەپ جاسىرىن اكەلىنگەن) (17), (18). ءبىر ايدان اسا سوعىستا جاۋدىڭ  ەكى مىڭنان اسا ادامى جويىلعان. اقىرى ساتسىزدىكتەن كەيىن قارۋىن تاپسىرماعان وسپان باتىر باستاعان توپتىڭ نەگىزىندە دامىدى. ولار 1942 جىلى 80 ادامنان اسسا، 1943 جىلى جازدا 400 ادامعا جەتىپ، ولارعا وسپان باتىر جەتەكشىلىك ەتكەن. 1943 جىلى جەلتوقساندا ولار شىڭگىلدىڭ بۇلعىن وزەنى بويىندا «التاي قازاقتارىن كوركەيتۋ كوميتەتى» اتتى ۇيىم قۇرعان، وسپان باتىر توراعا ، سۇلۋباي باتىر قارۋلى كۇشتەردىڭ جەتەكشىسى بولعان (19), (20), (21), (22).

وسپان باتىر.

1944 جىلى 4-ءشى ايدا جالپى سانى 2500 ادامنان اسىپ، التايداعى 10 مىڭنان اسا قىتاي قارۋلى كۇشتەرىمەن تىرەسكەن (23). پاتىقان 1945 جىلى كۇزگە قاراي التايداعى قازاق قارۋلى  5000 ادامنان استى دەيدى (24). بۇلار بەس ۇلكەن وتريادتان قۇرالدى:

التاي قارۋلى كۇشتەرى.

1. قۋانىشباي، نۇرعوجاي باستاعان توپ (جانتەكەي قوسى، جانتەكەي-شاقاباي جاساعى دەپتە اتالادى).

نۇرعوجاي باتىر مولداجانۇلى.

2. ءابدىراسىل، نوعاي توبى ء(ار رۋدان قۇرالعان).

3. قابي، مۇقان باستاعان توپ، قاراقاس رۋىن نەگىز ەتكەن. 1944 جىلى قابا مەن بۋىرشىنعا بارىپ، ەلگە ۇگىت ايتۋ، ەلدى كوشىرۋمەن اينالىسقان.

4. جىلقايدار، قاپاس، كەلەس، تەسكەنبايلار باستاعان توپ، (مولقى رۋىن نەگىز ەتكەن).

5. زۇڭعىرۋپ باستاعان قوبىقتاعى موڭعول-قازاقتاردان قۇرالعان (25).

6. جەمەنەي پارتيزاندارى، رامازان ءبولىمۇلى باستىق، موللا يسلام ورىنباسارى بولىپ، 1945 جىلدىڭ كۇزىندە 500 ادامعا جەتكەن (26).

جىلقايدار شىلدەبايۇلى (قۇل مولقى شەجىرەسىنەن).

وسى جەمەنەي پارتيزاندارى تۋرالى قاتە تۇسىنىك قالىپتاسقان. ول بولسا - رامازاندى اتاماي، ونىڭ ورىنباسارى موللا يسلام سمايىلوۆ دەگەن ۇيعىر ازاماتتى بۇكىل جەمەنەي پارتيزان باسشىسى رەتىندە كورسەتۋ. 1946 جىلعى مالىمەتتەر بويىنشا، جەمەنەيدە 7500-دەن ارتىق قازاق بولعان، اۋدان قالاشىعىندا 100-دەن اسا قازاق وتباسى، 100 وتباسىداي قىتاي، 50-60 ءۇي ۇيعىر، 40-50 ءۇي دۇڭعان جانە وزگە ۇلتتار تۇرعان ەكەن.

ال موللا يسلامعا ەرگەن قارۋلى ۇيعىر تەك 17 ادام ەدى، كەيىن كەڭەستەن كەلگەندەر قوسىلىپ 50 ۇيعىر بولادى. جالپى جەمەنەي پارتيزاندارى سانى 1945 جىلى 500-گە جۋىقتاعان (27), (28). كەڭەستەر وداعىنىڭ ازاماتى ءارىپباي ءابىلماجىنۇلى (الماتى وبلىسى كەگەن اۋدانىنان) وسى قوزعالىستا اقىلشى رەتىندە جۇمىس ىستەگەن، قوبىقتىق موڭعول، قازاقتان دا 200-دەي ادام قوسىلعان. سوندا جەمەنەيدە قالاي موللا يسلام باستاعان ۇيعىر پارتيزاندارى بولۋى مۇمكىن؟ بۇنى ۋاڭ حى مىرزا دا قاتە تۇسىنگەن. ال ول جەمەنەي پارتيزاندارىندا قازاق كوپ، بىراق باسشى ۇيعىر دەپتى. ەڭ ماڭىزدىسى جەمەنەيدىڭ باتىس-وڭتۇستىك جاعىندا رامازانوۆ، ريپوۆ باستاعان كەڭەستەر وداعىنىڭ باقىلاۋ شتابى بولعان. موللا يسلام، ونىڭ اعاسى كەيىن شاۋەشەك اكىمى بولعان ءوماراحۇن بارلىعى وسى شتابپەن بايلانىستا بولعان، ونىڭ جەمەنەي پارتيزاندارىندا ورىنباسار بولۋى وسىعان تىكە قاتىستى ەكەنىندە داۋ جوق.

1941 جىلى سوۆەت-گەرمان سوعىسى باستالدى، باستاپقى جىلدارى كەڭەستەر وداعى اۋىر جەڭىلىستەرگە ۇشىرادى. گەرماندىقتار 45% ونەركاسىپ رايوندارى مەن 40% حالقى بار تەريتورياسىن باسىپ الدى. وسى كەزدە كەڭەستەر وداعىنىڭ شيپاسى ءبىتتى دەپ قاراعان شىڭ شىساي كەڭەستەر وداعىنان بەت بۇرىپ، مىڭداعان كەڭەس ازاماتتارىن قۋىپ شىقتى. وسىلايشا شىڭ شىساي ءستاليننىڭ شامىنا قاتتى ءتيدى. ول ەندىگى جەردە سوعىس بەتالىسى جاقسارعان 1943 جىلى شىڭ شىسايعا قارسى وسپانعا كومەك بەرە باستادى.

ەكىنشى: التاي قازاقتارىنىڭ توڭكەرىستىك ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى

1944 جىلى كوكتەمدە شىڭگىل تولىق ازات بولدى. قوزعالىس التايدىڭ اۋداندارىنا كەڭەيدى، كوكتوعايدىڭ دا كوپ جەرى ازات ەتىلدى. وسى جىلى كۇزدە بۋرىلتوعاي، سارسۇمبە قازاعىنىڭ دەنى، بۋىرشىن قازاعىنىڭ جارىمى موڭعوليا ارقىلى ءور التايعا كوشىرىلدى. جەمەنەي، قابا اۋدانىنىڭ حالقى كەڭەستەر وداعىنا ءوتىپ، قىستايتىن بولدى. موڭعوليا ۇكىمەتىمەن بايلانىس قويۋلاپ، جيىنى 1000-نان ارتىق قارۋ اكەلىندى جانە 300-دەن اسا موڭعول ەلى قازاقتارىنان قۇرالعان قارۋلى قوسىن كومەككە كەلىپ سوعىسقا قاتىناستى.

1944 جىلى كوكتەم. التاي قارۋلى كۇشتەرى موڭعوليادان قارۋ الۋدا.

التاي قارۋلى كۇشتەرى.

ولاردىڭ باسىندا گەنەرال دورجى، موڭعوليا ىشكى ىستەرىنىڭ اگەنتى قالقاباي ورىنۇلى قاتارلىلار بولدى. كەڭەستەر وداعىنىڭ اقىلشىلارىنان ءارىپباي پولكوۆنيك باستاعان بىرقانشا ادام بولدى. موڭعوليادان قاسەن دەگەن ادام ارناۋلى كەلىپ «كوك ءۇيدىڭ ادامدارى» دەپ اتالعان (29).

قالقاباي ورىنۇلى (شەرۋشى. تولەك شەجىرەسىنەن).

1944 جىلى كوكتەمدە1941جىلى جوعالىپ كەتكەن دالەلقان سۇگىرباەۆ التايعا موڭعوليا ارقىلى كەلەدى. بىراق ول كەڭەستەر وداعىندا ەكى جىل وقىپ كەلگەنىن جاسىرىپ، شىڭ شىساي تۇرمەسىنەن قاشىپ شىقتىم دەگەن.

1944 جىلى قازان ايىنىڭ ورتاسىندا شىڭگىلدىڭ بۇلعىن دەگەن جەرىندە «التاي قازاقتارىنىڭ توڭكەرىستىك ۋاقىتتىق ۇكىمەتى» قۇرىلدى. ۇكىمەتكە وسپان توراعا، دالەلقان ورىنباسارى ءارى اسكەري قولباسشى بولدى. ۇكىمەتتىڭ 12 جوراسى بولدى. ولار توراعا وسپان باتىر يسلامۇلى، اسكەري قولباسشى دالەلقان سۇگىربايۇلى، سوت ىستەر باستىعى كوكسەگەن ۇكىرداي، قازىنا مەڭگەرمە باستىعى ءلاتىپ مۇستاپاۇلى، قاۋىپسىزدىك ىستەرى مەڭگەرمە باستىعى كارىپ، ونان وزگە مومىنباي بي، ادىلقان بي، كەلەس، ۋاتقان، اسحات ماڭكەي، كامال، جەمەنەي پارتيزان باستىعى رامازان ءبولىمۇلى، ونىڭ ورىنباسارى ۇيعىر موللا ءسىلام ۇكىمەت مۇشەلەرى بولدى (30), (31), (32), (33).

1944 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي قۇرىلعان ۇكىمەت قوزعالىستى التايدىڭ وزگە اۋداندارىنا كەڭەيتىپ، 1945 جىلى تامىز ايىندا التايدىڭ شىڭگىل، كوكتوعاي، بۋرىلتوعاي، قابا، جەمەنەي اۋداندارىن باسىپ الدى. قىتاي ارمياسىنان 10 مىڭعا جۋىق اسكەردى جويدى (دابۋسۇن سوعىسىندا 1500 جاۋدى جويعان). تەك سارسۇمبە قالاسىندا 2500, بۋىرشىندا 500-دەي اسكەر قالاشىقتاردا قورعانىستا قالدى.

بۇرىننان قالىپتاسقان تاريحي لوگيكا بويىنشا، وسى التايداعى قازاق قارۋلى كۇشتەرى مەن قازاقتار قۇرعان ۋاقىتتىق ۇكىمەتتى بارىنشا تومەندەتىپ كورسەتۋ. باسى 1940 جىلى باستالعان توڭكەرىستى تومەندەتۋدىڭ ارى جاعىندادا ۇيعىردى جوعارىلاتۋ، 1944 جىلى ىلەدە قازاقتار الدىمەن باستاپ، ونى از ساندى ۇيعىر قوستاعانىن داليتىپ كورسەتۋ، توڭكەرىسكە ەش ۇلەس قوسپاعان ادامداردىڭ اياق استىنان مينيستر بولىپ شىعا كەلۋى - كەڭەستەر وداعىنىڭ ىقپالى ەدى. 1944 جىلدىڭ سوڭىندا كەڭەستەر وداعى وزدەرى تىكە اسكەر شىعارىپ قۇرعان قۇلجاداعى ۇكىمەتتىڭ جۇمىسىن 1-ءشى ورىنعا قويىپ، وزگەسىن تومەندەتۋدە سايقال ساياسات جاتقانى انىق.

التاي پارتيزاندارى ايماقتىڭ دەنىن وزدەرى ازات ەتكەن، ولارعا 300 موڭعوليالىق قازاق ساربازى كومەككە كەلگەنى، موڭعوليادان قارۋ العانى، ونىڭ كەڭەستەر وداعىنىڭ قارۋى ەكەنى انىق اقپارات. بىراق التايداعى ۋاقىتتىق ۇكىمەتتى قازاقتار وزدەرى قۇردى، قارۋلى كۇشتەرگە دە كەڭەستىك جۇيە قولدانىلعان جوق. قايتا كونە دالالىق ءداستۇر بويىنشا بولدى، تۋلارى «شىعىس تۇركىستان» تۋى ەمەس، ەر جانىبەك باتىردىڭ اق تۋى بولدى. زەڭبىرەك، برونيكتى قوسىن، موتوتسيكيل زۆودى، اسكەري دوقتىرحانا بولمادى، اسكەري كيىمدەرى دە بولمادى، اسكەري قامداۋى مەن تاماعى دا بولەك بولدى. بىلايشا ايتقاندا، كەڭەستەر وداعىنىڭ كومەگى مەن ىقپالى وتە از بولدى. ال قۇلجاداعى ۇكىمەتتە بۇل وتە باسىم بولدى.  كەڭساي اتتى پولكتى لەسكين باستاپ كەلىپ، بۋىرشىندى كوپ شىعىنسىز التاي پارتيزاندارىمەن بىرىگىپ الدى، ال سارسۇمبەنى التاي قارۋلى كۇشتەرىمەن بىرىگىپ، سوعىسسىز الدى. دەمەك التاي ازاتتىعىنا شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ قوسقان ۇلەسى تومەن بولدى.

ءۇشىنشى: نىلقى پارتيزاندارى

ىلە - شىڭجاڭ پروۆيتسياسىنداعى ەڭ شۇرايلى ايماق، ەكى جاعىن ءتاڭىرتاۋى قورشاپ جاتادى. ۇرىمجىدەن اسكەر كەلۋ ءۇشىن قارلى تاۋلاردان اسادى، ال باتىس جاعى جازىق، الماتى وبلىسىمەن شەگارالاسادى.  كەڭەستەر وداعىنىڭ اسكەرى ەش كەدەرگىسىز كەلە الادى. ىلەنىڭ شىعىسىندا نىلقى اتالاتىن تاۋلى اۋدان بار. جەر ءتۇزىلىسى كۇردەلى، پارتيزاندىق سوعىسقا قولايلى. ونان ونداعى قازاقتاردىڭ اقسۇيەك اۋلەتتەرى، ماقسۇت اقالاقشى سياقتى اسكەر ۇستاعان ادامدار بولعاندىقتان، قارۋلى كوتەرىلىسكە كوپ جاقتى نەگىزى بولدى. التايداعى قوزعالىسپەن سالىستىرعاندا بۇل ايماقتاعى قوزعالىستىڭ ەرەكشەلىگى: قوزعالىسقا تەك قازاق عانا ەمەس، ۇيعىر، ورىس، موڭعول، تاتارلاردا كوبىرەك قاتىستى.

1944 جىلى تامىز ايىندا نىلقىنىڭ لاستاي (ۇلاستاي) دەگەن جەرىندە قارۋلى  پارتيزاندار بارلىققا كەلىپ، اشىق كوتەرىلىس باستايدى. ولاردىڭ باستاۋشىلارى «التى ۇرى» اتانعان اكبار ەسبوسىنۇلى، سەيت كورپەبايقلى، ءپاتيح ءمۇسىليموۆ (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان), ناۋان ەسبوسىنۇلى، قاينام ءابدۋللا (ۇيعىر، لاقابى عيني باتىر), بايچۋرين (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان) باستاعان 35 ادام ەدى (24 قازاق، 4 ۇيعىر، 3 تاتار، 2 ورىس، 2 موڭعول) بولعان.  اكبار دا، ونىڭ ماڭىنداعى سەرىكتەرى دە ەرجۇرەك ازاماتتار بولدى، كەيىن قاتارى كوبەيىپ، 500 ادامعا جەتىپ، ءۇش ۇلكەن توپقا ءبولىندى:

1. قازاق توبى. اكبار مەن سەيت جەتەكشىلىك ەتتى. ولار 200 ادامنان 250 ادامعا كوبەيدى.

2. ۇيعىر توبى. قاينام جەتەكشىلىك ەتتى، سانى 180 ادام.

3. ورىس توبى. يۆان باسقارعان 120 ادام (34), (35), (36), (37).

1945 جىلى بۇراتالا سوعىسىندا جارالانىپ، ەمدەلگەننەن كەيىن قۇلجادا بولعان، 40-تان اسا ايەلى بولعان، ءجاي بۇقاراعا ءزابىرى كوپ تيگەندىكتەن، 1951 جىلى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ «كەرى توڭكەرىسشىلەرمەن زۇمىگەرلەردى جانىشتاۋ» قوزعالىسىندا ۇستىنەن قالىڭ ارىزدار تۇسكەندىكتەن كەڭەستەر وداعىنا قاشىپ كەتەدىدە الماتىدا قايتىس بولادى).

وسى ءۇش توپتاعى قارۋلى كۇشتەر كەيىن 800 ادامنان استى (38), اكبار قولباسشى، ءفاتيح ءىشاپ باستىعى بولدى.

1944 جىلى قازان ايىنىڭ باسىندا ىسقاقبەك مۋنونوۆ پەن كەڭەس وداعىندا نىلقى پارتيزاندارىنىڭ جەتەكشىسى فاتيحپەن كەزدەسىپ، ەكەۋى نىلقىدا كوتەرىلىس باستاۋعا شەشىم قابىلدادى (39).

قاراشا ايىنىڭ باسىندا لاستاي پارتيزاندارى ءۇش باعىتتا نىلقى قالاشىعىنا شابۋىل جاساپ، باسىپ الادى. كوپ وتپەي، قۇلجادان كوپ اسكەر اتتانىپ، نىلقىعا بەتتەيدى دە نىلقىنى كۇشپەن قايتا باسىپ الادى. وسى جاۋمەن سوعىستا اكبارعا ارتىنان وق تيەدى. وسى ساتتە قۇلجادان حابار كەلەدى، قۇلجادا تەك 800 اسكەر قالىپتى. ەندى جاۋدى شىرعالاۋعا از ادام قالدىرىپ، نەگىزگى كۇشپەن قۇلجاعا اتتانۋعا شەشىم قابىلدانادى. سەيت، قاينام، يۆان باستاعان پاپتيزاندار جاسىرىن جولدارمەن تۇندەلەتىپ قۇلجاعا اتتانادى.

جوعارىداعى دەرەكتەردەن بايقايتىنىمىز، ىلە وڭىرىندەگى قوزعالىستا ۇيعىرلار باستاعان قوزعالىس ەمەس، عاني باتىر بۇكىل ىلەدەگى قوزعالىستىڭ باستاۋشىسى ەمەس، قايتا پارتيزاندارعا كەيىن كەلىپ قوسىلعان ادام ءارى قوسىننىڭ ءبىر بولىگى بولعان ۇيعىر وتريادىن باسقارعان.

تەرىس نيەتتى ادامدار وسى ءبىر ادامنىڭ اتاعىن اسقاقتاتىپ ءجۇر. بىراق ول سول كەزدەگى جەتى دە سەگىز توپ پارتيزاننىڭ ءبىرىنىڭ عانا باسشىسى، ءارى سول ءبىر توپتىڭ ىشىندەگى ءبىر ءبولىمدى باسقارعان. بۇراتالا سوعىسىندا جارالانىپ، ونان قايتىپ سوعىسقا قاتىسپاعان. سوعىسقا قاتىسۋ تاريحى 5-6 اي عانا، ال 1940-1951-گە دەيىن سوعىسقان، بۇكىل ايماقتاعى قوزعالىستى باسقارعان وسپان باتىردى كوپ دەرەكتەر اسىرەسە، ۇشقارى ۇلتشىلدار وسى تۇلعادان تومەندەتۋگە تىرىسادى. ءامالياتتا عاني اكباردان قورىققان ءارى سىيلاعان، بىراق اكباردىڭ ءولىمى دە وسى اداممەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. وسپاننىڭ وكىلى ءلاتىپ قۇلجادا ءتورت اي تۇرىپ، بارىنە كوزى جەتىپ قايتادى. كورگەن، ەستىگەنىنىڭ ءبارىن وسپانعا ايتقان. وسپان نۇرعوجايمەن وڭاشا اڭگىمەسىندە:« اعاش قۇمان بولماس، الاش تۋعان بولماس» دەگەن راس ەكەن. ىلەلە اكبار قوزعالىس باستاعان ەكەن، ونى سارتتار كورە الماي، جاسىرىن اتىپ تاستاپتى»(40) دەپ كەلتىرەدى.

ىلە وڭىرىندەگى وزگە پارتيزاندار:

بايچۋرين (تاتار) توبى 65 ادام بولدى، تاتارلار.

فاتەي يۆانوۆيچ لەسكين باستاعان كەڭساي پارتيزاندارى 1944 جىلى 11-ءشى ايدا 300 ادامنان استى (41). لەسكەن – قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن قۇلجاعا كوشىپ كەلگەن ورىس. 1940 جىلدارى شىڭجاڭ تاس جول بيۋروسىنىڭ ىلە بولىمشەسىندە جۇمىس ىستەپ، گۋوزيگۋداعى كەڭساي تاس جولى ۋچاسكەسىنىڭ ءبولىم باستىعى قىزمەتىن اتقارعان. 1944 جىلى ىلەدە رەۆوليۋتسيا باستالعاندا، ياعني 1944 جىلدىڭ قاراشا ايىندا كەڭسايدا وننان استام ورىس، قازاق جاستارىن بىرىكتىرىپ، ەرتاي پارتيزان جاساعىن قۇرىپ، پارتيزان وتريادىنىڭ ءبىر بولىگىن باسقارىپ، گۋوزيگوۋ، كەڭساي جانە باسقا جەرلەردى باسىپ الدى. 1944 جىلى جەلتوقساندا تاس جول بويىمەن ينگە كەلە جاتقان ۇلتشىل اسكەرلەرگە تويتارىس بەردى. 1945 جىلى اقپاندا ول ەرتاي پارتيزان جاساعىن سانتايداعى ۇلتشىل قورعاۋشىلاردى قورشاۋعا باسقاردى جانە ىلە اتتى پارتيزاندىق بريگادامەن بىرگە سانتايدان ۋتايعا دەيىنگى لەنيانىى باقىلاۋ ءۇشىن شايقاستى (42), (43).

ول ورىس تىلىنەن باسقا قازاق، ۇيعىر، تاتار، سىبە، قىتاي، اراب تىلدەرىن بىلگەن. بۇدان ونىڭ تەگىن ادام ەمەس ەكەنىن كورۋگە بولادى.

بۇل ەكى توپتاعى پارتيزاندار كەڭەستەر وداعىنان كەلگەن اگەنتتەردى نەگىز ەتكەندەر ءارى 1920-جىلدارى كەلگەن اق ورىستاردا ولارعا قوسىلعان.

ءتورتىنشى: قۇلجانىڭ الىنۋى جانە شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋى

1944 جىلى كەڭەستەر وداعى ۇلكەن جەڭىستەرگە جەتىپ، شىڭ شىسايدى جياڭ جيەشىمەن بىرگە قىسپاققا الىپ، شىڭجاڭنان كەتىردى.

قۇلجا قالاسىنىڭ الىنۋىنا نىلقى پارتيزاندارنان تىس كوپتەگەن كەڭەستەر وداعىنىڭ اسكەرلەرى مەن بۇقاراشا جاسانعان جانسىزدار ات سالىستى. نىلقىدان 800-دەن اسا ادام قاتىستى، جالپى ىلە ايماعىندا ول كەزدە 2500-دەن اسا قىتاي اسكەرى تۇرعان، ولار قۇلجا  قالاسى مەن وعان ىرگەلەس قورعاس، ءسۇيدىڭ، كۇرە سياقتى قالاشىقتارعا كوپ شوعىرلاندى. نىلقىدان پارتيزاندار كەلۋدەن بۇرىن، قالاعا كەڭەستەر وداعىنىڭ كوپتەگەن جانسىزدارى جاسىرىن كىردى، قارۋلاردى جەتكىزدى. وكتيابر رەۆوليۋتسياسىن ەسكە الۋ كۇنى ياعني، 11-ءشى ايدىڭ 7-ءسى كۇنى قۇلجا شايقاسىن باستادى. ول تۋرالى:

«13 قاراشادا ۇكىمەت اسكەرىنىڭ باسشىسى تسزيان سيۋانتسيۋان ۇكىمەت اسكەرىن نىلقىدان قۇلجاعا قايتاردى. ولار كەنەتتەن كەڭەستىك كونسۋلدىقتىڭ ارتىندا كەڭەستىك كيىم كيگەن 100-دەن استام ادامدى كەزدەستىرىپ، ەكى جاق كەسكىلەسكەن شايقاسقا تۇسەدى. وسىنى نەگىزگە الا وتىرىپ، تسزيان سيۋانتسيۋان باستىقتارعا جولداعان جەدەلحاتىندا: «بۇل بانديتتىك ماسەلە ەمەس، كەڭەس وداعى مەن ءبىزدىڭ ارميا اراسىنداعى رەسمي قاقتىعىستىڭ باسى»، - دەدى. ءدال وسى كۇنى قۇلجاداعى ۇكىمەت اسكەرىنىڭ جوعارعى قولباسشىسى تساو ريلين جۋ شاوليانعا جولداعان جەدەلحاتىندا: «بۇل اتى قاراقشىلاردى باسىپ-جانشۋ بولعانىمەن، بىراق بۇل شىن مانىندە حالىقارالىق سوعىس»; «قالاداعى بانديتتەردىڭ بارلىعى ورىستار مەن تاتارلار, ولار كونسۋلدىق ماڭىن وزدەرىنىڭ بازاسى رەتىندە پايدالانادى جانە ولار العان قارۋ-جاراقتاردىڭ ءبارى كەڭەس وداعىندا جاسالعان». سوندىقتان ول ىمىراعا كەلۋ جانە دوستىق كومەك سۇراۋ ءۇشىن ديپلوماتيالىق قۇرالداردى پايدالانۋدى ۇسىندى، بىراق كەڭەس وداعىنا اسكەر جىبەرۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى (44).

بۇعان ۇقساس دەرەك:

«9 قاراشادا قۇلجا گارنيزونىنىڭ باستىعى تساو ريلينگ چجۋ شاوليانعا تەلەفون ارقىلى «سوعىستى «بانديتيزمگە قارسى» دەپ اتاعانىمەن، شىن مانىندە بۇل حالىقارالىق سوعىس»، «قالاداعى قاراقشىلاردىڭ بارلىعى ورىستار مەن تاتارلار، ولار كونسۋلدىقتى وزدەرىنىڭ بازاسى رەتىندە پايدالانادى، ال ولار العان قارۋ-جاراق تۇگەلداي كەڭەس وداعىندا جاسالعان» - دەلىنگەن (45).

بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان سۇراپىل سوعىس ارقىلى اقىرى قۇلجاداعى قىتاي ارمياسى مەن  بۇقاراسىنان 8 مىڭداي ادام قالا ماڭىنداعى ايرامباققا شەگىندى. سۇراپىل سوعىستا سەيت اۋىر جارالانىپ، قايتىس بولادى. قوجاي دوقاسۇلى «سوعىسقا قالاداعى ۇيعىرلار مەن دۇڭعاندار دا كومەكتەستى» - دەيدى. بۇل انىق ءىس، بۇلاردى ءاليحان تورە باستاعان «قۇلجا ازاتتىق ۇيىمى» بايتوللا مەشىتىندەگى ۋاعىزدار ارقىلى ۇيىستىرعان بولسا كەرەك.

قۇلجا قالاسى الىنا سالا، 12.11.1944 قۇلجا قالاسىن نەگىز ەتكەن بۇقارالىق جيىن اشىلىپ، «شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ۋاقىتتىق ۇكىمەتى» قۇرىلعانىن جاريالادى. بۇل كەيىنگى التاي، تارباعاتاي، ىلە ءۇش ايماق حالقى سايلاعان ءارى بىرىگىپ قۇرعان ۇكىمەت ەمەس ەدى! تەك قۇلجا قالاسىمەن شەكتەلدى. ۇكىمەتتى قۇرۋ، باسشىلارىن سايلاۋعا ءتىپتى، ىلەدەگى 450 مىڭ حالىقتىڭ دا دەنى ۋاكىل جىبەرىپ قاتىسا العان جوق. سوندىقتان بۇل تۇتاس ءۇش ايماققا ۋاكىلدىك ەتەتىن زاڭدى ۇكىمەت ەمەس ەدى. تەك كەڭەستەر وداعىنىڭ ساياسي مۇددەلەرىنە جەتۋ جولىنداعى ءبىر مايدان ساياسي ويىن، اسكەري وپەراتسيا بولدى، بىراق بۇعان قاتىسقان حالىق الدانعانىن كەش ءبىلدى.

دەمەك قۇلجانى العان نىلقى پاتريزاندارى مەن كەڭەستەر وداعىنىڭ اسكەرلەرى، ونى ۇيعىرلار الدى دەگەن نەگىزسىز، دەسە دە ۇيعىرلاردىڭ دا ات سالىسقانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

بەسىنشى: شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ قۇرلىمى

1944 جىلى قۇلجا قالاسى ازات بولعاننان كەيىن قالاداعى حالىقتى نەگىز ەتىپ، بۇقارالىق جيىن اشىلىپ، «شىعىس تۇركىستان ۋاقىتتىق ۇكىمەتى» قۇرىلعانى جاريالاندى. ۇكىمەتتىڭ 16 مۇشەسى بولدى، ولار: اليقان تورە (وزبەك), اكىمبەك قوجا (ۇيعىر), ابىلقايىر تورە (قازاق), ابدىكارىم ابباسوۆ (ۇيعىر), پەتر رومانوۆيچ الەكساندروۆ (ورىس), ءابدىراۋىپ ماحسۋم (ۇيعىر),  سالجانباي باباجان (وزبەك), مۇحامەدجان ماحسۋم (ۇيعىر), حابيپ يۋنۇشەۆ (تاتار), راحىمجان سابىرقاجى (ۇيعىر), پاۋەل پاۆلوۆيچ موسكالوۆ (ورىس), ءانۋار مۇساباەۆ (ۇيعىر),  بۋكا ءامبال (موڭعول), عاني يولداش (ۇيعىر), ءابىليمىت اليحالپە (ۇيعىر), قاينام ءابدۋللا (ۇيعىر).

پرەزيدەنت ءاليحان تورە، ورىنباسارى حاكىمبەك قوجا، ۇكىمەتتىڭ باس حاتشىسى ءابدىراۋىپ ماحسۋم بەلگىلەندى.

ءاليحان تورە (كەڭەستەر وداعىنىڭ قىرعىزستان توقماق قالاسىنان).

كەڭەستەر وداعىنان، قىرعىزستان توقماق قالاسىنان، وزبەك، شاعاتاي اۋلەتىنەن دەگەن ءسوز بار. بۇل ادامدا كەڭەستەر وداعىنىڭ ميسسياسىن ورىنداعان ادام بولۋى مۇمكىن. دەسە دە 1946 جىلى شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىن تاراتۋعا قارسى بولعاندىقتان كگب جانسىزدارى جاعىنان ۇستالىپ، تاشكەنتكە اپارىلعان.

ورتادا ەكى قولىن ءتيىستىرىپ تۇرعان ءابدىراۋىپ ماحسۋم.

ابىلقايىر تورە مال شارۋاشىلىق ءمينسترى، ءانۋار مۇساباەۆ قازىنا ءمينسترى، حابيپ ءيۋنۇش وقۋ-اعارتۋ ءمينستىرى، ءابىليمىت اليحالپە ءدىني ىستەر ءمينسترى، سالجانباي باباجان (ازاماتتىعى بەلگىسىز، كەڭەستىك وزبەكستان ادامى بولۋى دا مۇمكىن) (46) اۋىلشارۋاشىلىق ءمينسترى، مۇحامەدجان ماحسۋم (كەڭەستىك قازاقستاننىڭ جاركەنت اۋدانىنىڭ ۇيعىرى) (47) جوعارى سوتتىڭ باستىعى، ابدىكارىم ابباسوۆ ىشكى ىستەر ءمينسترى (قوسىمشا ۇگىت ءبولىمىنىڭ باستىعى),  قاينام ءابدۋللا اسكەري سوت باستىعى بولىپ تاعايىندالدى. الەكساندروۆ قارۋلى كۇشتەردىڭ قولباسشىسى بولدى.

وڭدا ابىلقايىر تورە راباتۇلى. ىلە ايماعىنداعى قىزاي رۋىنىڭ تورەسى.

ءسايپيدين ءازيزي وقۋ-اعارتۋ مينسترىنە ورىنباسار ەتىلسە، وعان تاعى ۋاقاش اجى مەرسانوۆ (تاتار) قوسىلدى ءارى 16 ۇكىمەت مۇشەسىنىڭ ءبىرى بولدى (حابيپ ءيۇنۇش 1945 جىلدىڭ باسىندا جۇقپالى اۋرۋدان قايتىس بولىپ  ونىڭ ورىنىنا بەلگىلەندى), ءزۇنۋن تەيىپ اسكەري ىستەر مەڭگەرمە باستىعى بولدى.

زارىپقالى قاجى (ۇلتى انىق ەمەس) ءدىني سوت باستىعى، قاسىمجان قامباري (اتۇشتىق، بىراق بالا كەزىندە اكەسىنە ەرىپ كەڭەستەر وداعىنا كوشىپ كەتكەن. ول الدىمەن ياركانتتا، كەيىن تاشكەنت ۇلتتىق اكادەمياسىندا وقىدى. 1919 جىلدىڭ باسىندا تاشكەنتتە «ۇيعىر ليگاسى» قۇرىلدى. ۇيىم كەڭەس وداعىندا ۇيعىرلارعا سوتسياليستىك جانە جاڭا مادەني ءبىلىم بەرۋدى جۇزەگە اسىردى، ول دا سول كەزدە ءبىلىم العان. 1930-1931 جىلدارى ورتا ازياداعى ۇيعىرلار اراسىندا مادەني اعارتۋ، ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزدى. 1932 جىلى شىڭجاڭنىڭ قۇلجا قالاسىنا ورالدى) (49) دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينسترى بولدى. قۇسايىن تارانوۆ (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان) مەملەكەت بانك باستىعى، ءپاتيح اللاجار (تاتار، كەڭەستەر وداعىنان)قازىنا ءمينسترىنىڭ ورىنباسارى، مەملەكەتتىك باقىلاۋ مەكەمەسىنىڭ باستىعى عاني يولداش (عاني يولداش (1908-1971) كەڭەستەر وداعىنان، ۇلتى انىق ەمەس) (50) بولسا، راحىمجان سابىرقاجى قورعانىس ءمينسترىنىڭ ورىنباسارى بولدى. ۇسەن باسىروۆ (ۇيعىر بولۋى مۇمكىن) «ازات تۇركىستان» گازەتىن باسقاردى. سوۆەتتىك مۇقىسىن (تاتار) ۇكىمەتتىڭ باس اقىلشىسى، ءالي ىشكى ىستەر اقىلشىسى سۇلەيمەن روزيەۆ (وزبەك؟ ۇيعىر؟) حالىق سوتىنىڭ اقىلشىسى، ابدۋللاەۆ وقۋ-اعارتۋ مينسترىنە اقىلشى، جاپپار داموللا (وزبەك نە ۇيعىر) ءدىن ىستەر اقىلشىسى، ۆلاديمير ستەپاونۆيچ ەگناروۆ باس اسكەري اقىلشى بولدى. كەڭەستەر وداعىنىڭ اقىلشىلار ۇيىرمەسى 1-, 2- نومەرلى ۇيدەگىلەر اتالىپ ماڭىزدى ساياسي، اسكەري ىستەردە شەشىم قابىلداپ باسقارىپ وتىردى.

جوعارىداعى ادامدارعا قاتىستى دەرەكتەردەن وسى رەسپۋبليكا بيلىگىندە باسشى بولعانداردىڭ دەنى كەڭەس ازاماتتارى ەكەنىن، ونان قالسا كەڭەسپەن بايلانىستى، سوندا ەرجەتكەن نەمەسە سوندا وقىعان كەڭەستەر وداعىنا ادال ادامدار ەكەنىن كورۋگە بولادى. سول ءۇشىن وسى ادامداردى پايدالاندى، ماقساتىنا جەتىپ رەسپۋبليكانى تاراتقاندادا وسى ادامدار قارسى بولمادى.

ىلە تولىق ازات بولعان سوڭ ءار اۋدانعا اكىمدەر بەلگىلەندى، جايىربەك ساسانۇلى(قازاق) كۇنەس اۋدانىنىڭ اكىمى ءارى قۇلجاداعى ۇكىمەت مۇشەسى ، وسپان سىبانۇلى(قازاق) نىلقى اۋدانىنىڭ اكىمى(كەيىن ءپاتيح ءمۇسىليموۆ اكىم بولدى), توققوجا تەكەس اۋدانىنىڭ اكىمى(قازاق), جانبولات سورتىۇلى(قازاق) توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ اكىمى بولدى. ءابدۋللا اجى (ۇيعىر)سۇيدىڭ اۋدانىنىڭ اكىمى، مامەت اجى(ۇيعىر) قورعاس اۋدانىنىڭ اكىمى، ىچىر امبال (موڭعول) موڭعولكۇرە اۋدانىنىڭ اكىمى، ءاشىم وسپان(ۇلتى بەلگىسىز) بۇراتالانىڭ اكىمى،  بۋدجاپ بۇحا(موڭعول) اراسان اۋدانىنىڭ اكىمى ، چياڭ زۋدى جۇلدىز اۋدانىنىڭ اكىمى، ءابدۋللا ءۋالي جىڭ اۋدانىنىڭ اكىمى بولدى (51).

جوعارىداعى مالىمەتتەرگە قاراپ وتىرساق ىلەنىڭ قاق جارىمىن ۇستاپ وتىرعان قازاق حالقىنان ۇكىمەت مۇشەسى بولعان جالعىز ابىلقايىر تورە راباتۇلى. بۇل تاڭعالارلىق جاعىداي، نە ءۇشىن بۇلاي بولدى؟ ال ۇكىمەت باسىنا كەلگەندەر ءتىپتى نىلقىدا قوزعالىس باستاعان نە وعان قاتىسقانداردا ەمەس، نىلقىدان قوزعالىسقا قاتىسقان ابىلقايىر تورە مەن ءابدۋللا قاينام عانا، بىراق ولاردا نەگىزى باسشىلىقتا ەمەس ەدى. كەي دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەندە بۇل ۇكىمەت الماتى قالاسىندا الدىنالا دايىندالعان. نۇرعوجاي باتىر ول تۋرالى:«توڭكەرىسكە ۇلەس قوسپاعان، ءبىر تال وق اتپاعان جانسىزدار ۇقىقتاردى يەلەپ كەتتى!...» (52) دەپ وكىنىشپەن باعا بەرەدى.

جالعاسى بار...

ەرزات كارىباي

Abai.kz