Qazaqstan klimattyng syn-qaterlerimen qalay kýresip jatyr degen súraq qazir aramyzda jii qoyylatyn boldy. Juyrda Astana ekonomikalyq forumynda da jahandyq klimattyng jylynuy jәne Qazaqstannyng osy baghyttaghy mәselelerdi sheshudegi úsynatyn bastamalary talqygha salynbaq.

Osy rette biz Halyqaralyq jasyl tehnologiyalar jәne investisiyalyq jobalar ortalyghynyn  basqarmasynyng tóraghasy Qalqamanov Sakendi sózge tarttyq.   

– Qazirgi uaqytta әlemde klimat ózgeristeri anyq bayqalyp otyr. Qazaqstan oghan qatysty qanday sharalar qabyldap jatyr?

– Klimattyng ózgerisi — ekologiyalyq qana emes, jahandyq auqymdaghy әleumettik-ekonomikalyq mәsele. Múnyng saldaryn Qazaqstan ekojýiesi sezimtal el retinde qazirding ózinde sezip otyr — qúrghaqshylyqtan bastap su tasqyny, jerlerding shóleyttenui oryn alyp jatyr.

Osy syn-qaterlerge jauap retinde elimiz últtyq jәne halyqaralyq dengeydegi keshendi sharalardy qabyldady.

Birinshiden, Qazaqstan 2016 jyly Klimat jónindegi Parij kelisimine qosyldy. Osy kelisimning shenberinde Últtyq aiqyndalatyn salym (ÚAS), parniktik gazdar shygharyndylaryn 2030 jylgha qaray 1990 jylghy dengeyden keminde 15%-gha qysqartu jónindegi erikti mindetteme qabyldandy, halyqaralyq qoldau kórsetilgen jaghdayda búl kórsetkishti 25%-gha deyin úlghaytugha bolady. 2023 jyly elimiz 2060 jylgha qaray, onyng ishinde energetikany, ónerkәsipti jәne agrosektordy qúrylymdyq transformasiyalau esebinen kómirtegi beytaraptyghyna qol jetkizu siyaqty búdan da órshil maqsatty kózder otyrghany turaly mәlimdedi. Múnyng ózi Qazaqstan qazba otynnan túraqty energiya kózderine birtindep kóshe otyryp, ózining óndiristik jәne tútynushylyq modeliderin qayta oilastyratynyn bildiredi.

Ekinshiden, 2013 jyldan bastap Qazaqstanda «Jasyl ekonomikagha» kóshu tújyrymdamasy iske asyrylyp jatyr. EO-da kómirtekti retteudi engizu Qazaqstannyng ekonomikany ekologiyalyq transformasiyalau baghytyn der kezinde qolgha alyp jatqanyn әri onyng strategiyalyq manyzdylyghyn rastaytyn katalizatorgha ainaldy.  2024 jyly Qazaqstan Ýkimeti 2024-2030 jyldargha arnalghan «jasyl ekonomikagha» kóshu jónindegi tújyrymdamany iske asyru jónindegi janartylghan is-sharalar josparyn bekitti. Búl josparda: su resurstaryn, energiya tiyimdiligin, qaldyqtardy basqaru men túraqty auyl sharuashylyghyn qosa alghanda, ekonomikanyng 9 sektoryndaghy 21 indikator qamtyldy.

Búl – is jýzinde nәtiyje kórsetip otyr. 2024 jylgha qaray elding jalpy energiya tengerimindegi janartylatyn energetikanyng ýlesi shamamen 5%-gha jetti. Jambyl oblysynda, Qapshaghay men Shymkentte janartylatyn energiya kózderining iri nysandary salyndy.

Ýshinshiden, Qazaqstan halyqaralyq seriktestermen belsendi yntymaqtastyq ornatyp jatyr:

• Jahandyq ekologiyalyq qor (JEQ) tabighatty qorghau, bioaluantýrlilik jәne jerdi túraqty paydalanu salasyndaghy jobalargha qoldau jasaydy;
• Jasyl klimat qory auyldyq jәne osal aimaqtardaghy klimattyng ózgeruine beyimdelu jobalaryn qarjylandyrady;
• BÚÚDB men BÚÚ últtyq klimattyq strategiyalar men monitoring jýielerin әzirleude saraptamalyq jәne tehnikalyq kómek kórsetedi.

Tórtinshiden, ekologiyalyq monitoringti sifrlandyrugha jәne ekologiyalyq aghartugha basa nazar audarylyp otyr. Iri qalalarda auany avtomatty týrde monitoringileu jýiesi engizildi, sonday-aq bilim beru jobalary men «jasyl» habtar iske qosyldy.

2021 jyly Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev 2 milliard aghash otyrghyzu boyynsha auqymdy ekologiyalyq aksiya ótkizuge bastama kóterdi. 1,2 milliardqa juyq aghash tigildi, basym kópshiligi - Manghystau, Qyzylorda, Týrkistan jәne basqa oblystarda otyrghyzyldy. Búl jay ghana kógaldandyru emes: aghashtar eroziyamen kýresuge kómektesedi, topyraqtyng qúnarlylyghyn qalpyna keltiredi, ylghaldyng jinaluyna yqpal etedi jәne ónirlerdegi klimattyq jaghdaylardy túraqtandyrady.

Taghy da bir manyzdy baghyt — ekologiyalyq monitoringti sifrlandyru jәne ekologiyalyq aghartu. Almaty, Astana jәne Qaraghandy siyaqty qalalarda jәne basqa da oblys ortalyqtarynda aua sapasynyng datchikteri júmys isteydi, olardyng derekterin onlayn, mysaly, AirKaz platformasy arqyly qaraugha bolady. Búl túrghyndar men biylikke ekologiyany naqty uaqytta baqylaugha kómektesedi. Al ónerkәsip taza tehnologiyalargha kóshui ýshin biz eng ýzdik qoljetimdi tehnikalar boyynsha anyqtamalyqtardy jan-jaqty engizip jatyrmyz, Ýkimet bekitken osynday 16 anyqtamalyq әzirlendi. Halyqaralyq standarttargha negizdelgen búl anyqtamalyqtar kәsiporyndargha shygharyndylar men qaldyqtardy mýmkindiginshe shyghyndy tómendete otyryp azaytu jóninde naqty úsynystar beredi.

Osylaysha, Qazaqstan ekologiyalyq mәselelerdi sheshuge jәne jasyl ekonomikany damytugha jýieli tәsilderdi qoldanyp otyr, ol ýshin  halyqaralyq kelisimderge qatysudan bastap jergilikti jerlerde taza tehnologiyalar men ekologiyalyq bilim beruge qoldau kórsetilip jatyr.

– Klimat ózgeristerining jiyileui elimizdegi aua rayyna qalay әser etip jatyr?

– Qazaqstanda qazirding ózinde klimat ózgeristerining tikeley әseri bayqalyp otyr jәne búl úzaq merzimdi trendterde ghana emes, kýndelikti aua rayynan da bilinedi. Klimat ózgeristerining jiyileui men qarqyndylyghy anomalidy tabighy qúbylystardy kóbeytedi әri klimatty boljaugha mýmkindik bermeydi.

Ekstremalidy temperatura. Aua rayy kýn ótken sayyn túraqsyz bolyp barady: qysta — temperatura kýrt auytqidy, jazda — aptap ystyqtar bolady.

Múnday jaghdaylar auyl sharuashylyghyna ziyan keltiredi, energiya jelilerine jýktemeni arttyrady jәne halyqtyng densaulyghyna qauip tóndiredi.

Qúrghaqshylyq pen su tapshylyghy. Býginde qatty bayqalyp otyrghan zardaptardyng biri – qúrghaqshylyqtyng jayyluy — әsirese ontýstik jәne batys ónirlerinde oryn alyp otyr. Manghystauda jәne Qyzylorda oblystarynda ylghal jetispeydi, búl mal sharuashylyghy men auyl sharuashylyghyna keri әserin tiygizip otyr.

Su tasqyny men sel jýrui. Kóktemde soltýstik jәne shyghys ónirlerde (mysaly, Soltýstik Qazaqstan jәne Aqmola oblystarynda) alapat su tasqyny jii bolyp jatyr. Olar qardyng kýrt erip ketuine jәne jauyn-shashynnyng shamadan tys jaughanyna baylanysty. 2023 jyly su tasqynynan ondaghan eldi meken zardap shekti, jýzdegen otbasy evakuasiyalandy.

Jerlerding shóleyttenui jәne shandy dauyl. Elding ontýstigi men batysynda jiyi-jii shandy dauyldar soghatyn boldy. Búl topyraqtyng tozghanyn, ósimdikterdi shamadan tys oryp alynghanyn jәne temperaturanyng kóterilgenin bildiredi. Ásirese Aral óniri kóp zardap shegip otyr, onda Aral tenizining qúrghauy jana klimattyq faktorlargha qosa jaghdaydy qiyndata týsti.

Qar jamylghysynyng júqaruy. Shyghysta jәne tau bókterindegi audandarda qar mausymynyng úzaqtyghy qysqarghan. Búl kóktemgi kezende túshy su qorlaryna әser etedi, sonday-aq su elektr stansiyalary men suaru jýiesining júmysyna әser etedi.

Osylaysha, klimat ózgeristeri qazirding ózinde ekonomikagha, azyq-týlik qauipsizdigine, halyqtyng densaulyghy men ómir sýru sapasyna әser etip jatyr. Qazaqstan ýshin búl jan-jaqty klimattyq beyimdeludi - infraqúrylymdy janghyrtu, ornyqty auyl sharuashylyghyn damytu jәne tabighy tәuekelderding túraqty monitoringi qajet ekenin bildiredi.

Erghaly Berik

Abai.kz