قازاقستان كليماتتىڭ سىن-قاتەرلەرىمەن قالاي كۇرەسىپ جاتىر دەگەن سۇراق قازىر ارامىزدا ءجيى قويىلاتىن بولدى. جۋىردا استانا ەكونوميكالىق فورۋمىندا دا جاھاندىق كليماتتىڭ جىلىنۋى جانە قازاقستاننىڭ وسى باعىتتاعى ماسەلەلەردى شەشۋدەگى ۇسىناتىن باستامالارى تالقىعا سالىنباق.

وسى رەتتە ءبىز حالىقارالىق جاسىل تەحنولوگيالار جانە ينۆەستيتسيالىق جوبالار ورتالىعىنىڭ  باسقارماسىنىڭ توراعاسى قالقامانوۆ ساكەندى سوزگە تارتتىق.   

– قازىرگى ۋاقىتتا الەمدە كليمات وزگەرىستەرى انىق بايقالىپ وتىر. قازاقستان وعان قاتىستى قانداي شارالار قابىلداپ جاتىر؟

– كليماتتىڭ وزگەرىسى — ەكولوگيالىق قانا ەمەس، جاھاندىق اۋقىمداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلە. مۇنىڭ سالدارىن قازاقستان ەكوجۇيەسى سەزىمتال ەل رەتىندە قازىردىڭ وزىندە سەزىپ وتىر — قۇرعاقشىلىقتان باستاپ سۋ تاسقىنى، جەرلەردىڭ شولەيتتەنۋى ورىن الىپ جاتىر.

وسى سىن-قاتەرلەرگە جاۋاپ رەتىندە ەلىمىز ۇلتتىق جانە حالىقارالىق دەڭگەيدەگى كەشەندى شارالاردى قابىلدادى.

بىرىنشىدەن، قازاقستان 2016 جىلى كليمات جونىندەگى پاريج كەلىسىمىنە قوسىلدى. وسى كەلىسىمنىڭ شەڭبەرىندە ۇلتتىق ايقىندالاتىن سالىم (ۇاس), پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارىن 2030 جىلعا قاراي 1990 جىلعى دەڭگەيدەن كەمىندە 15%-عا قىسقارتۋ جونىندەگى ەرىكتى مىندەتتەمە قابىلداندى، حالىقارالىق قولداۋ كورسەتىلگەن جاعدايدا بۇل كورسەتكىشتى 25%-عا دەيىن ۇلعايتۋعا بولادى. 2023 جىلى ەلىمىز 2060 جىلعا قاراي، ونىڭ ىشىندە ەنەرگەتيكانى، ونەركاسىپتى جانە اگروسەكتوردى قۇرىلىمدىق ترانسفورماتسيالاۋ ەسەبىنەن كومىرتەگى بەيتاراپتىعىنا قول جەتكىزۋ سياقتى بۇدان دا ءورشىل ماقساتتى كوزدەر وتىرعانى تۋرالى مالىمدەدى. مۇنىڭ ءوزى قازاقستان قازبا وتىننان تۇراقتى ەنەرگيا كوزدەرىنە بىرتىندەپ كوشە وتىرىپ، ءوزىنىڭ وندىرىستىك جانە تۇتىنۋشىلىق مودەلدەرىن قايتا ويلاستىراتىنىن بىلدىرەدى.

ەكىنشىدەن، 2013 جىلدان باستاپ قازاقستاندا «جاسىل ەكونوميكاعا» كوشۋ تۇجىرىمداماسى ىسكە اسىرىلىپ جاتىر. ەو-دا كومىرتەكتى رەتتەۋدى ەنگىزۋ قازاقستاننىڭ ەكونوميكانى ەكولوگيالىق ترانسفورماتسيالاۋ باعىتىن دەر كەزىندە قولعا الىپ جاتقانىن ءارى ونىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزدىلىعىن راستايتىن كاتاليزاتورعا اينالدى.  2024 جىلى قازاقستان ۇكىمەتى 2024-2030 جىلدارعا ارنالعان «جاسىل ەكونوميكاعا» كوشۋ جونىندەگى تۇجىرىمدامانى ىسكە اسىرۋ جونىندەگى جاڭارتىلعان ءىس-شارالار جوسپارىن بەكىتتى. بۇل جوسپاردا: سۋ رەسۋرستارىن، ەنەرگيا تيىمدىلىگىن، قالدىقتاردى باسقارۋ مەن تۇراقتى اۋىل شارۋاشىلىعىن قوسا العاندا، ەكونوميكانىڭ 9 سەكتورىنداعى 21 ينديكاتور قامتىلدى.

بۇل – ءىس جۇزىندە ناتيجە كورسەتىپ وتىر. 2024 جىلعا قاراي ەلدىڭ جالپى ەنەرگيا تەڭگەرىمىندەگى جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكانىڭ ۇلەسى شامامەن 5%-عا جەتتى. جامبىل وبلىسىندا، قاپشاعاي مەن شىمكەنتتە جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ ءىرى نىساندارى سالىندى.

ۇشىنشىدەن، قازاقستان حالىقارالىق سەرىكتەستەرمەن بەلسەندى ىنتىماقتاستىق ورناتىپ جاتىر:

• جاھاندىق ەكولوگيالىق قور (جەق) تابيعاتتى قورعاۋ، بيوالۋانتۇرلىلىك جانە جەردى تۇراقتى پايدالانۋ سالاسىنداعى جوبالارعا قولداۋ جاسايدى;
• جاسىل كليمات قورى اۋىلدىق جانە وسال ايماقتارداعى كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بەيىمدەلۋ جوبالارىن قارجىلاندىرادى;
• بۇۇدب مەن بۇۇ ۇلتتىق كليماتتىق ستراتەگيالار مەن مونيتورينگ جۇيەلەرىن ازىرلەۋدە ساراپتامالىق جانە تەحنيكالىق كومەك كورسەتەدى.

تورتىنشىدەن، ەكولوگيالىق مونيتورينگتى تسيفرلاندىرۋعا جانە ەكولوگيالىق اعارتۋعا باسا نازار اۋدارىلىپ وتىر. ءىرى قالالاردا اۋانى اۆتوماتتى تۇردە مونيتورينگىلەۋ جۇيەسى ەنگىزىلدى، سونداي-اق ءبىلىم بەرۋ جوبالارى مەن «جاسىل» حابتار ىسكە قوسىلدى.

2021 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ 2 ميلليارد اعاش وتىرعىزۋ بويىنشا اۋقىمدى ەكولوگيالىق اكتسيا وتكىزۋگە باستاما كوتەردى. 1,2 ميللياردقا جۋىق اعاش تىگىلدى، باسىم كوپشىلىگى - ماڭعىستاۋ، قىزىلوردا، تۇركىستان جانە باسقا وبلىستاردا وتىرعىزىلدى. بۇل جاي عانا كوگالداندىرۋ ەمەس: اعاشتار ەروزيامەن كۇرەسۋگە كومەكتەسەدى، توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعىن قالپىنا كەلتىرەدى، ىلعالدىڭ جينالۋىنا ىقپال ەتەدى جانە وڭىرلەردەگى كليماتتىق جاعدايلاردى تۇراقتاندىرادى.

تاعى دا ءبىر ماڭىزدى باعىت — ەكولوگيالىق مونيتورينگتى تسيفرلاندىرۋ جانە ەكولوگيالىق اعارتۋ. الماتى، استانا جانە قاراعاندى سياقتى قالالاردا جانە باسقا دا وبلىس ورتالىقتارىندا اۋا ساپاسىنىڭ داتچيكتەرى جۇمىس ىستەيدى، ولاردىڭ دەرەكتەرىن ونلاين، مىسالى، AirKaz پلاتفورماسى ارقىلى قاراۋعا بولادى. بۇل تۇرعىندار مەن بيلىككە ەكولوگيانى ناقتى ۋاقىتتا باقىلاۋعا كومەكتەسەدى. ال ونەركاسىپ تازا تەحنولوگيالارعا كوشۋى ءۇشىن ءبىز ەڭ ۇزدىك قولجەتىمدى تەحنيكالار بويىنشا انىقتامالىقتاردى جان-جاقتى ەنگىزىپ جاتىرمىز، ۇكىمەت بەكىتكەن وسىنداي 16 انىقتامالىق ازىرلەندى. حالىقارالىق ستاندارتتارعا نەگىزدەلگەن بۇل انىقتامالىقتار كاسىپورىندارعا شىعارىندىلار مەن قالدىقتاردى مۇمكىندىگىنشە شىعىندى تومەندەتە وتىرىپ ازايتۋ جونىندە ناقتى ۇسىنىستار بەرەدى.

وسىلايشا، قازاقستان ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە جانە جاسىل ەكونوميكانى دامىتۋعا جۇيەلى تاسىلدەردى قولدانىپ وتىر، ول ءۇشىن  حالىقارالىق كەلiسiمدەرگە قاتىسۋدان باستاپ جەرگiلiكتi جەرلەردە تازا تەحنولوگيالار مەن ەكولوگيالىق بiلiم بەرۋگە قولداۋ كورسەتىلىپ جاتىر.

– كليمات وزگەرىستەرىنىڭ جيىلەۋى ەلىمىزدەگى اۋا رايىنا قالاي اسەر ەتىپ جاتىر؟

– قازاقستاندا قازىردىڭ وزىندە كليمات وزگەرىستەرىنىڭ تىكەلەي اسەرى بايقالىپ وتىر جانە بۇل ۇزاق مەرزىمدى ترەندتەردە عانا ەمەس، كۇندەلىكتى اۋا رايىنان دا بىلىنەدى. كليمات وزگەرىستەرىنىڭ جيىلەۋى مەن قارقىندىلىعى انومالدى تابيعي قۇبىلىستاردى كوبەيتەدى ءارى كليماتتى بولجاۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى.

ەكسترەمالدى تەمپەراتۋرا. اۋا رايى كۇن وتكەن سايىن تۇراقسىز بولىپ بارادى: قىستا — تەمپەراتۋرا كۇرت اۋىتقيدى، جازدا — اپتاپ ىستىقتار بولادى.

مۇنداي جاعدايلار اۋىل شارۋاشىلىعىنا زيان كەلتىرەدى، ەنەرگيا جەلىلەرىنە جۇكتەمەنى ارتتىرادى جانە حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا قاۋىپ توندىرەدى.

قۇرعاقشىلىق پەن سۋ تاپشىلىعى. بۇگىندە قاتتى بايقالىپ وتىرعان زارداپتاردىڭ ءبىرى – قۇرعاقشىلىقتىڭ جايىلۋى — اسىرەسە وڭتۇستىك جانە باتىس وڭىرلەرىندە ورىن الىپ وتىر. ماڭعىستاۋدا جانە قىزىلوردا وبلىستارىندا ىلعال جەتىسپەيدى، بۇل مال شارۋاشىلىعى مەن اۋىل شارۋاشىلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىر.

سۋ تاسقىنى مەن سەل ءجۇرۋى. كوكتەمدە سولتۇستىك جانە شىعىس وڭىرلەردە (مىسالى، سولتۇستىك قازاقستان جانە اقمولا وبلىستارىندا) الاپات سۋ تاسقىنى ءجيى بولىپ جاتىر. ولار قاردىڭ كۇرت ەرىپ كەتۋىنە جانە جاۋىن-شاشىننىڭ شامادان تىس جاۋعانىنا بايلانىستى. 2023 جىلى سۋ تاسقىنىنان ونداعان ەلدى مەكەن زارداپ شەكتى، جۇزدەگەن وتباسى ەۆاكۋاتسيالاندى.

جەرلەردىڭ شولەيتتەنۋى جانە شاڭدى داۋىل. ەلدىڭ وڭتۇستىگى مەن باتىسىندا ءجيى-ءجيى شاڭدى داۋىلدار سوعاتىن بولدى. بۇل توپىراقتىڭ توزعانىن، وسىمدىكتەردى شامادان تىس ورىپ الىنعانىن جانە تەمپەراتۋرانىڭ كوتەرىلگەنىن بىلدىرەدى. اسىرەسە ارال ءوڭىرى كوپ زارداپ شەگىپ وتىر، وندا ارال تەڭىزىنىڭ قۇرعاۋى جاڭا كليماتتىق فاكتورلارعا قوسا جاعدايدى قيىنداتا ءتۇستى.

قار جامىلعىسىنىڭ جۇقارۋى. شىعىستا جانە تاۋ بوكتەرىندەگى اۋدانداردا قار ماۋسىمىنىڭ ۇزاقتىعى قىسقارعان. بۇل كوكتەمگى كەزەڭدە تۇششى سۋ قورلارىنا اسەر ەتەدى، سونداي-اق سۋ ەلەكتر ستانتسيالارى مەن سۋارۋ جۇيەسىنىڭ جۇمىسىنا اسەر ەتەدى.

وسىلايشا، كليمات وزگەرىستەرى قازىردىڭ وزىندە ەكونوميكاعا، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە، حالىقتىڭ دەنساۋلىعى مەن ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنا اسەر ەتىپ جاتىر. قازاقستان ءۇشىن بۇل جان-جاقتى كليماتتىق بەيىمدەلۋدى - ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتۋ، ورنىقتى اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جانە تابيعي تاۋەكەلدەردىڭ تۇراقتى مونيتورينگى قاجەت ەكەنىن بىلدىرەدى.

ەرعالي بەرىك

Abai.kz