Álemdik әdebiyettanuda «dayyn obraz» termiyni bar. Osy dayyn obraz qaydan shyqty, qay órkeniyet san ghasyrlyq mәdeniy-ruhany damuda qanday ýles qosty degen basy ashyq saual aldymyzdan shyghady.

Bәrin býldirgen tuyndy Milorad Pavichting «Hazar sózdigi» postmoderndik tuyndysyndaghy Hazar qaghanyna óz dinin tyqpalaytyn molda, ravvin jәne sopy dayyn obrazdary. Jәne solardyng arasyndaghy diny pkirtalas. Ýsh kózqaras, ýsh týrli konsepsiyalar qaqtyghysy. Osynday konsepsiyalar qaqtyghysy bar «Qas Saq anqymasy» jәne «Qasqyr Qúday bolghan kez» syndy qos tuyndy ómirge keldi. Bir ókinishtisi әdebiyettanushylar mýldem kerek etpeytin tuyndylargha ainalyp ýlgerdi. Endi osy dayyn obrazdy janasha qoldanudyng tamasha bir ýlgisine Dәuren Quattyng «Qyzyr әulie men Músa ghalayassalam» tuyndysynda kuә boldyq.

Bir әttegen-ay dýnie – qalamgerlik strategiya men avtorlyq ghylymy konsepsiyalar qazaq gumanitarlyq ghylymynda zerttelmey jatqany. Biz búghan eshkimdi de kinәlamaymyz. Tek uaqytyn kýtip jatqan әzirshe óz zertteushisine jolyqpaghan ghylymy qazyna dep short kese salamyz.
Songhy kezderdegi әdeby proseste «Dayyn» poetikalyq obrazdardy qoldanu ýrdisi kóbine T.Ábdikәkimúly, Á.Balqybek jәne D.Quat shygharmashylyqtaryna tәn.

Dayyn poetikalyq obrazdardyng baghyn asyryp jýrgen qalamgerlerimizding biri Dәuren Quattyng kólemi 20 betten túratyn «Qyzyr әulie men Músa ghalayassalam» minihikayatynyng (Quat.D. Bórisoqpaq: әngimeler jinaghy/Dәuren Quat – Almaty: Atamúra, 2018. – 268 bet) 184-189 betteri Qyzyr әulie men Músa ghalayassalam arasyndaghy oryn alghan oqighalyq epizodtan túrady. Avtor Jaratqannan ayan alyp, payghambarlyq qonghan Bәny Ysyrayyl júrtynyng nәsili Músanyng mýminderi arasynan «Myna jaryq dýniyede sizden asqan bilimdi jan iyesi bar ma?» dep ózine qoyylghan saualgha «Men – múrsal payghambarmyn, Alladan qysylghanda múghjiza kóremin, osydan asqan abyroy, ataq bar ma? Soghan qaraghanda, jer betindegi kemel bilimning iyesi men shygharmyn»,- dep jauap beredi [B.184-185].

«...Sóitkende, Jaratushydan uahy jetip: “Áy, Músa, sening әlgi sózing ne? Saghan ólsheusiz bilim men qisapsyz qabilet darytqanda mening mýmkindigime kýmәn soghatynday oigha beril dep pe edim? Búl dýniyede bilimi senen asqan, hayyr-shapaghatyma bólengen taghy bireu bar”, - deydi qúdiretin kezekti ret әigilep. “Rabbym, sonday ghúlama jan iyesimen jolyqtyrshy” deydi Músa ghalayassalam jalynyp. “Kezedesesin, - deydi Raby, - uaghdaly kýni kezdesesin”...» [B. 185].

Oqigha odan ary Rabbymyzdyng kýnderding bir kýni jóiit payghambaryna Qazireti Qyzyrgha jolyghuy ýshin balyq salynghan sebet berip, búryn kórmegen bilmegen elge sapargha shyghuyna jón silteuimen bastalyp, sol sebettegi balyq ailardan ai, jyldardan jyl ótkende jerge týsip qalghanda Tәniri mәngilik ómir syilaghan týrik (orys mәnerindegi – «týrki» varvarizminen arylugha tiyispiz – qúrastyrushydan) payghambarymen jolyghysuyna úlasady.
Odan ary Qyzyr Iliyas Músagha «...Ey, Músa, men seni ilestirip jýrer edim, biraq sening kórgenine oray sóilemeuge, bilmegenindi tyqaqtap súraumaugha taghatyng jetpeydi ghoy» degen shart qoyady. Músa bolsa: «Joq men dәtime berik bolayyn. Kórgenime de, bilmegenime de maqúlmyn. Tek ilestire kóriniz әulem», - dep jalynady. Qyzyr Iliyas onysyn qúp alady.

Jolda Músa kemening býlinuine, balanyng ólimine jәne ýige tireu qoyyluyna qatysty aitqanda túrmay súraq qoyyp ýsh ret uәde búzady.

Qyzyr payghambardyng jóiit payghambaryngha tәlim bergen kemeni býldirgeni – onyng el jaulamaq jauyz patshadan izilikti jandardy qútqaryp qalghanym, balany aldap úiyqtatyp óltirgeni – bolashaq jauyzdan el-júrtty aman saqtap qalghany, elge kereksiz qos jetimek túryp jatqan qújyrany tireu qoyyp jóndegeni – olardyng bolashaqta ondaghy kómilgen qazyany tauyp múratyna jetui ekendigin aityp beredi.

Avtorlyq Qyzyr payghambar birinshi rasul degen jasyryn ghylymy konsepsiyasyna qúrylghan tuyndydaghy kiristirme әngime Qyzyr Iliyastyng Músagha bergen «...Mine, men osynyng bәrine aqyl-parasattyng arqasynda jettim. Aqyl-parasatty Rabbymyz bәrimizge syilaghan. Aqyl-parasatpen ne nәrsening de aqyryna deyin den qoyyp, is jasauda ghana kemdik qylamyz, - dedi Qyzyr әulie Músa payghambermen qoshtasyp túryp» [B.188-189] degen avtorlyq-personajdyq úlaghatty sózben ayaqtalady.

Tek Qúran Kәrim ghana Tәnirshildik dinining bolghanyn ózining sodan bastau alghanyn ashyq aitty. Jәne arab tilinen ózge tilde qúlshylyq etuge barsha músylmandargha tyiym saldy. Sebebi týrik dininin, hristian aghymdarynyng kebin hah islam kiymeu ýshin, óitkeni, búl – tarih taghylymy. Odan sabaq alu kerek.

Týrik nәbii Purushta ýndi mifologiyasynda jasampaz qaharman atymen saqtalyp qaldy. Oghan ergender alauyzdyghy ýndilerdi kastagha bóluge әkep soqty. Purushta ózine-ózi qol júmsap, ýndiler ol әkelgen Pradjapaty dinin qabyldamaghan qauymnyng kóz aldynda dýniyeden ótedi.

Pradjapaty – kóne ýndi mifologiyasyndaghy jalghyz jaratushy. Ol – tórt ayaqtylardy jәne eki ayaqtylardyng әmirshisi. Mifopoetikalyq dýniyetanym daghdarysyn keyin, Purushta basqa qyrynan sipattaldy: auzynan –Brahmandar; qolynan – Radjaniiy//Kshatriy(kisi atty); belinen – Vayshii; ayaghynan – Shudralar jaratylyp, әleumettik reforma basty diny kitap kanondaryn búrmalap, kóp qúdaygha tabynu beleng aldy.

Týrik dinining bir kezdegi ýstemdigine qarsylyq kórinisteri: Pushan qúdaydyng arbasyna at emes, eshki jegui; qúrbandyqqa jylqy shalu t.b. oryn aldy. Diny kitaptar endigi jerde ýndi tilinde (sanskritte) jazyla bastady. Sonyng biri «Regveda» Tәnir sipatyn jan-jaqty ashady, biraq adamdardy kóp qúdaygha senuge úryndyrady.

Týrikterding diny ortalyghy IYershamun (Shamun nәby jeri) qalasyn qalanyng ne ekenin bilmegen kóshpeli jóiitter men arabtar ózimizdiki dep qúdaydyng qútty kýni atysyp-shabysyp jatyr. Audarma Qyzyr payghambargha týsken Tәnirlik dinning basynan baghynan ketirip, keyingi dinderge Islam men Hristiandyqqa oryn bosatty. Tәnir tekti týrikter kýrt ózgerip, jauynger taypagha ainala bastady. Álemdi sózben emes, kýshpen jaulau ómir saltyna ainaldy. Ózining jeke payghambary bar Tәnirlik din ghylymda pútqa tabynushylyq, shamanizm dep atalyp týrik dýniyesin adastyryp jýr. Tek din ghana emes, barsha payghambarlar jóiit últynan shyqqan degen sana berik ornyqty. Jóiitterge deyin bolghan týrik payghambarlarynan tek Qazireti Qyzyr ghana saqtalyp qaldy.

Avtor týrik payghambarynyng dәregeyin jóiit payghambarynan asyryp jibergen. Oghan últ qalamgeri retinde Dәurenning qúqyghy bar.

Týrik tilining Ivritke audaryluy, adam, jer-su ataularynyng búrmalanuy kóz kórip, qúlaq estimegen súmdyq oqigha edi. Mysyrdyng Tottyng atymen baylanystyrylatyn Ptahy tilindegi qasiyetti ilimning audarmasyn jasaushy halyq qúldyqqa týskenimen qasiyetti kitaptyng birinshiligin iyelenip ketti. Biraq eshbir halyq olardyng dinin qabyldamauy osy dinning týbining osynday shiykiliginen.

Osyny jete angharghan, Ispan inkvizisiyasy men fashistik Almaniya olargha kәrin tógip, jankeshti halyq 1948 jylgha deyin qughyn-sýrginge týsti. Qaiyetti Ariy atyna kýie jaghyp, qasiyetti simvolymyz Kereyt tamghasyn (svastika) Hitler jauyzdyq tanbasyna ainaldyrdy. Sóitip týrik ruhyn sinirmekshi bolghan nasister ózderi kótere almaytyn shoqpardy belderine baylady.
Mine, osy ózgeler joymaq bolghan ruhty Dәuren Quat qalam qúdiretimen tirilitip, dayyn obraz arqyly kesek tuyndysyn ómirge әkelip otyr.

Dayyn poetikalyq obrazdar turasynda sóz etkende әr qúrlyqtyng óz mәdeny dәstýri, túrmys-salty, óneri men dildik әm dindik ereksheliginen tuyndaghan "simbioz" (gr. symbiosis – sózbe-sóz: birge túrushylyq, búl aradaghy termindik maghynasy san ghasyrlyq mәdeny aralas-qúralastyqtan tuyndaytyn selbesu) belgili bir etnostyng derbes últtyq tól әdebiyet qalyptasqan kezde belgili bir әdeby serkelerding shygharmashylyghyndaghy rasionalizm men subektivizmning qospasynan túrady.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz