الەمدىك ادەبيەتتانۋدا «دايىن وبراز» تەرمينى بار. وسى دايىن وبراز قايدان شىقتى، قاي وركەنيەت سان عاسىرلىق مادەني-رۋحاني دامۋدا قانداي ۇلەس قوستى دەگەن باسى اشىق ساۋال الدىمىزدان شىعادى.

ءبارىن بۇلدىرگەن تۋىندى ميلوراد ءپاۆيچتىڭ «حازار سوزدىگى» پوستمودەرندىك تۋىندىسىنداعى حازار قاعانىنا ءوز ءدىنىن تىقپالايتىن مولدا، راۆۆين جانە سوپى دايىن وبرازدارى. جانە سولاردىڭ اراسىنداعى ءدىني پكىرتالاس. ءۇش كوزقاراس، ءۇش ءتۇرلى كونتسەپتسيالار قاقتىعىسى. وسىنداي كونتسەپتسيالار قاقتىعىسى بار «قاس ساق اڭقىماسى» جانە «قاسقىر قۇداي بولعان كەز» سىندى قوس تۋىندى ومىرگە كەلدى. ءبىر وكىنىشتىسى ادەبيەتتانۋشىلار مۇلدەم كەرەك ەتپەيتىن تۋىندىلارعا اينالىپ ۇلگەردى. ەندى وسى دايىن وبرازدى جاڭاشا قولدانۋدىڭ تاماشا ءبىر ۇلگىسىنە داۋرەن قۋاتتىڭ «قىزىر اۋليە مەن مۇسا عالاياسسالام» تۋىندىسىندا كۋا بولدىق.

ءبىر اتتەگەن-اي دۇنيە – قالامگەرلىك ستراتەگيا مەن اۆتورلىق عىلىمي كونتسەپتسيالار قازاق گۋمانيتارلىق عىلىمىندا زەرتتەلمەي جاتقانى. ءبىز بۇعان ەشكىمدى دە كىنالامايمىز. تەك ۋاقىتىن كۇتىپ جاتقان ازىرشە ءوز زەرتتەۋشىسىنە جولىقپاعان عىلىمي قازىنا دەپ شورت كەسە سالامىز.
سوڭعى كەزدەردەگى ادەبي پروتسەستە «دايىن» پوەتيكالىق وبرازداردى قولدانۋ ءۇردىسى كوبىنە ت.ابدىكاكىمۇلى، ءا.بالقىبەك جانە د.قۋات شىعارماشىلىقتارىنا ءتان.

دايىن پوەتيكالىق وبرازداردىڭ باعىن اسىرىپ جۇرگەن قالامگەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى داۋرەن قۋاتتىڭ كولەمى 20 بەتتەن تۇراتىن «قىزىر اۋليە مەن مۇسا عالاياسسالام» مينيحيكاياتىنىڭ (قۋات.د. بورىسوقپاق: اڭگىمەلەر جيناعى/داۋرەن قۋات – الماتى: اتامۇرا، 2018. – 268 بەت) 184-189 بەتتەرى قىزىر اۋليە مەن مۇسا عالاياسسالام اراسىنداعى ورىن العان وقيعالىق ەپيزودتان تۇرادى. اۆتور جاراتقاننان ايان الىپ، پايعامبارلىق قونعان ءباني ىسىرايىل جۇرتىنىڭ ءناسىلى مۇسانىڭ مۇمىندەرى اراسىنان «مىنا جارىق دۇنيەدە سىزدەن اسقان ءبىلىمدى جان يەسى بار ما؟» دەپ وزىنە قويىلعان ساۋالعا «مەن – مۇرسال پايعامبارمىن، اللادان قىسىلعاندا مۇعجيزا كورەمىن، وسىدان اسقان ابىروي، اتاق بار ما؟ سوعان قاراعاندا، جەر بەتىندەگى كەمەل ءبىلىمنىڭ يەسى مەن شىعارمىن»،- دەپ جاۋاپ بەرەدى [ب.184-185].

«...سويتكەندە، جاراتۋشىدان ۋاھي جەتىپ: ء“اي، مۇسا، سەنىڭ الگى ءسوزىڭ نە؟ ساعان ولشەۋسىز ءبىلىم مەن قيساپسىز قابىلەت دارىتقاندا مەنىڭ مۇمكىندىگىمە كۇمان سوعاتىنداي ويعا بەرىل دەپ پە ەدىم؟ بۇل دۇنيەدە ءبىلىمى سەنەن اسقان، حايىر-شاپاعاتىما بولەنگەن تاعى بىرەۋ بار”، - دەيدى قۇدىرەتىن كەزەكتى رەت ايگىلەپ. “راببىم، سونداي عۇلاما جان يەسىمەن جولىقتىرشى” دەيدى مۇسا عالاياسسالام جالىنىپ. “كەزەدەسەسىڭ، - دەيدى رابى، - ۋاعدالى كۇنى كەزدەسەسىڭ”...» [ب. 185].

وقيعا ودان ارى راببىمىزدىڭ كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى ءجويىت پايعامبارىنا قازىرەتى قىزىرعا جولىعۋى ءۇشىن بالىق سالىنعان سەبەت بەرىپ، بۇرىن كورمەگەن بىلمەگەن ەلگە ساپارعا شىعۋىنا ءجون سىلتەۋىمەن باستالىپ، سول سەبەتتەگى بالىق ايلاردان اي، جىلداردان جىل وتكەندە جەرگە ءتۇسىپ قالعاندا ءتاڭىرى ماڭگىلىك ءومىر سىيلاعان تۇرىك (ورىس مانەرىندەگى – «تۇركى» ۆارۆاريزمىنەن ارىلۋعا ءتيىسپىز – قۇراستىرۋشىدان) پايعامبارىمەن جولىعىسۋىنا ۇلاسادى.
ودان ارى قىزىر ءىلياس مۇساعا «...ەي، مۇسا، مەن سەنى ىلەستىرىپ جۇرەر ەدىم، بىراق سەنىڭ كورگەنىڭە وراي سويلەمەۋگە، بىلمەگەنىڭدى تىقاقتاپ سۇراۋماۋعا تاعاتىڭ جەتپەيدى عوي» دەگەن شارت قويادى. مۇسا بولسا: «جوق مەن داتىمە بەرىك بولايىن. كورگەنىمە دە، بىلمەگەنىمە دە ماقۇلمىن. تەك ىلەستىرە كورىڭىز اۋلەم»، - دەپ جالىنادى. قىزىر ءىلياس ونىسىن قۇپ الادى.

جولدا مۇسا كەمەنىڭ بۇلىنۋىنە، بالانىڭ ولىمىنە جانە ۇيگە تىرەۋ قويىلۋىنا قاتىستى ايتقاندا تۇرماي سۇراق قويىپ ءۇش رەت ۋادە بۇزادى.

قىزىر پايعامباردىڭ ءجويىت پايعامبارىنعا ءتالىم بەرگەن كەمەنى بۇلدىرگەنى – ونىڭ ەل جاۋلاماق جاۋىز پاتشادان ىزىلىكتى جانداردى قۇتقارىپ قالعانىم، بالانى الداپ ۇيىقتاتىپ ولتىرگەنى – بولاشاق جاۋىزدان ەل-جۇرتتى امان ساقتاپ قالعانى، ەلگە كەرەكسىز قوس جەتىمەك تۇرىپ جاتقان قۇجىرانى تىرەۋ قويىپ جوندەگەنى – ولاردىڭ بولاشاقتا ونداعى كومىلگەن قازىانى تاۋىپ مۇراتىنا جەتۋى ەكەندىگىن ايتىپ بەرەدى.

اۆتورلىق قىزىر پايعامبار ءبىرىنشى راسۋل دەگەن جاسىرىن عىلىمي كونتسەپتسياسىنا قۇرىلعان تۋىندىداعى كىرىستىرمە اڭگىمە قىزىر ءىلياستىڭ مۇساعا بەرگەن «...مىنە، مەن وسىنىڭ بارىنە اقىل-پاراساتتىڭ ارقاسىندا جەتتىم. اقىل-پاراساتتى راببىمىز بارىمىزگە سىيلاعان. اقىل-پاراساتپەن نە نارسەنىڭ دە اقىرىنا دەيىن دەن قويىپ، ءىس جاساۋدا عانا كەمدىك قىلامىز، - دەدى قىزىر اۋليە مۇسا پايعامبەرمەن قوشتاسىپ تۇرىپ» [ب.188-189] دەگەن اۆتورلىق-پەرسوناجدىق ۇلاعاتتى سوزبەن اياقتالادى.

تەك قۇران كارىم عانا تاڭىرشىلدىك ءدىنىنىڭ بولعانىن ءوزىنىڭ سودان باستاۋ العانىن اشىق ايتتى. جانە اراب تىلىنەن وزگە تىلدە قۇلشىلىق ەتۋگە بارشا مۇسىلماندارعا تىيىم سالدى. سەبەبى تۇرىك ءدىنىنىڭ، حريستيان اعىمدارىنىڭ كەبىن حاھ يسلام كيمەۋ ءۇشىن، ويتكەنى، بۇل – تاريح تاعىلىمى. ودان ساباق الۋ كەرەك.

تۇرىك ءنابيى پۋرۋشتا ءۇندى ميفولوگياسىندا جاسامپاز قاھارمان اتىمەن ساقتالىپ قالدى. وعان ەرگەندەر الاۋىزدىعى ۇندىلەردى كاستاعا بولۋگە اكەپ سوقتى. پۋرۋشتا وزىنە-ءوزى قول جۇمساپ، ۇندىلەر ول اكەلگەن پرادجاپاتي ءدىنىن قابىلداماعان قاۋىمنىڭ كوز الدىندا دۇنيەدەن وتەدى.

پرادجاپاتي – كونە ءۇندى ميفولوگياسىنداعى جالعىز جاراتۋشى. ول – ءتورت اياقتىلاردى جانە ەكى اياقتىلاردىڭ ءامىرشىسى. ميفوپوەتيكالىق دۇنيەتانىم داعدارىسىن كەيىن، پۋرۋشتا باسقا قىرىنان سيپاتتالدى: اۋزىنان –براحماندار; قولىنان – رادجاني//كشاتري(كىسى اتتى); بەلىنەن – ۆايشي; اياعىنان – شۋدرالار جاراتىلىپ، الەۋمەتتىك رەفورما باستى ءدىني كىتاپ كانوندارىن بۇرمالاپ، كوپ قۇدايعا تابىنۋ بەلەڭ الدى.

تۇرىك ءدىنىنىڭ ءبىر كەزدەگى ۇستەمدىگىنە قارسىلىق كورىنىستەرى: پۋشان قۇدايدىڭ ارباسىنا ات ەمەس، ەشكى جەگۋى; قۇرباندىققا جىلقى شالۋ ت.ب. ورىن الدى. ءدىني كىتاپتار ەندىگى جەردە ءۇندى تىلىندە (سانسكريتتە) جازىلا باستادى. سونىڭ ءبىرى «رەگۆەدا» ءتاڭىر سيپاتىن جان-جاقتى اشادى، بىراق ادامداردى كوپ قۇدايعا سەنۋگە ۇرىندىرادى.

تۇرىكتەردىڭ ءدىني ورتالىعى يەرشامۋن (شامۋن ءنابي جەرى) قالاسىن قالانىڭ نە ەكەنىن بىلمەگەن كوشپەلى جويىتتەر مەن ارابتار وزىمىزدىكى دەپ قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى اتىسىپ-شابىسىپ جاتىر. اۋدارما قىزىر پايعامبارعا تۇسكەن تاڭىرلىك ءدىننىڭ باسىنان باعىنان كەتىرىپ، كەيىنگى دىندەرگە يسلام مەن حريستياندىققا ورىن بوساتتى. ءتاڭىر تەكتى تۇرىكتەر كۇرت وزگەرىپ، جاۋىنگەر تايپاعا اينالا باستادى. الەمدى سوزبەن ەمەس، كۇشپەن جاۋلاۋ ءومىر سالتىنا اينالدى. ءوزىنىڭ جەكە پايعامبارى بار تاڭىرلىك ءدىن عىلىمدا پۇتقا تابىنۋشىلىق، شامانيزم دەپ اتالىپ تۇرىك دۇنيەسىن اداستىرىپ ءجۇر. تەك ءدىن عانا ەمەس، بارشا پايعامبارلار ءجويىت ۇلتىنان شىققان دەگەن سانا بەرىك ورنىقتى. جويىتتەرگە دەيىن بولعان تۇرىك پايعامبارلارىنان تەك قازىرەتى قىزىر عانا ساقتالىپ قالدى.

اۆتور تۇرىك پايعامبارىنىڭ دارەگەيىن ءجويىت پايعامبارىنان اسىرىپ جىبەرگەن. وعان ۇلت قالامگەرى رەتىندە داۋرەننىڭ قۇقىعى بار.

تۇرىك ءتىلىنىڭ يۆريتكە اۋدارىلۋى، ادام، جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ بۇرمالانۋى كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن سۇمدىق وقيعا ەدى. مىسىردىڭ توتتىڭ اتىمەن بايلانىستىرىلاتىن پتاحي تىلىندەگى قاسيەتتى ءىلىمنىڭ اۋدارماسىن جاساۋشى حالىق قۇلدىققا تۇسكەنىمەن قاسيەتتى كىتاپتىڭ بىرىنشىلىگىن يەلەنىپ كەتتى. بىراق ەشبىر حالىق ولاردىڭ ءدىنىن قابىلداماۋى وسى ءدىننىڭ ءتۇبىنىڭ وسىنداي شيكىلىگىنەن.

وسىنى جەتە اڭعارعان، يسپان ينكۆيزيتسياسى مەن فاشيستىك المانيا ولارعا كارىن توگىپ، جانكەشتى حالىق 1948 جىلعا دەيىن قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇستى. قايەتتى اري اتىنا كۇيە جاعىپ، قاسيەتتى سيمۆولىمىز كەرەيت تامعاسىن (سۆاستيكا) حيتلەر جاۋىزدىق تاڭباسىنا اينالدىردى. ءسويتىپ تۇرىك رۋحىن سىڭىرمەكشى بولعان ناتسيستەر وزدەرى كوتەرە المايتىن شوقپاردى بەلدەرىنە بايلادى.
مىنە، وسى وزگەلەر جويماق بولعان رۋحتى داۋرەن قۋات قالام قۇدىرەتىمەن ءتىرىلىتىپ، دايىن وبراز ارقىلى كەسەك تۋىندىسىن ومىرگە اكەلىپ وتىر.

دايىن پوەتيكالىق وبرازدار تۋراسىندا ءسوز ەتكەندە ءار قۇرلىقتىڭ ءوز مادەني ءداستۇرى، تۇرمىس-سالتى، ونەرى مەن دىلدىك ءام دىندىك ەرەكشەلىگىنەن تۋىنداعان "سيمبيوز" (گر. symbiosis – سوزبە-ءسوز: بىرگە تۇرۋشىلىق، بۇل اراداعى تەرمىندىك ماعىناسى سان عاسىرلىق مادەني ارالاس-قۇرالاستىقتان تۋىندايتىن سەلبەسۋ) بەلگىلى ءبىر ەتنوستىڭ دەربەس ۇلتتىق ءتول ادەبيەت قالىپتاسقان كەزدە بەلگىلى ءبىر ادەبي سەركەلەردىڭ شىعارماشىلىعىنداعى راتسيوناليزم مەن سۋبەكتيۆيزمنىڭ قوسپاسىنان تۇرادى.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz