Mirjaqyp Dulatúlynyng tughanyna 140 jyl

Alghashqy roman jelisimen jazylghan 3 aktili piesa.

I akt. «Jauqazyn Jamal»
II akt. «Boyjetken Jamal»
III akt. «Tauqymet»

Keyipkerler:

• Jamal – Ghalidyng sýigen qyzy, sauatsyzdyq qúrbany
• Ghaliy – Jamaldyng jigiti, ghylymnyng qúrbany
• Sәrsenbay – Jamaldyng әkesi, dәstýrge berik adam
• Sholpan – Jamaldyng anasy,  moldanyng qyzy
• Qalampyr – Sәrsenbaydyng bәibishesi, doly minezdi
• Molda – Sәrsenbaydyng ýiine kelgen qonaq
• Múghalim – Mirjaqyp Dulatúly
• Júman – Jamaldyng atastyrylghan kýieui
• Bekjan – auylnay
• Balalar, auyl adamdary – qosymsha keyipkerler

I AKT

• kórinis.

Aspandaghy aqqugha ýn qosqanday jyrshynyng dauysy әueley týsedi. “Al, jigitter, sal qúlaq” jyrymen sahna shymyldyghy ashylady. Kól jaghasynda kók maysagha tigilgen alty qanat aq boz ýy kórinedi. Adamdar jinala bastaydy. Olar aq boz ýidi betke alyp aqyryn ghana sóilep túr:

•  - Aq súnqarday sanqyldaghan dauysynnan ainalayyn-ay!
•  - Saumalkólding suynday túp-túnyq, tap-taza dauys qoy.
•  - Kókshetauday asqaqtaghan ýnin aitsanshy!
•  - Saryarqaday keng tynysyn nege aitpasqa!

Kenetten tyndarman qúlaghyna týrpidey tiygen dauryqqan dauystar estiledi.

•  - Aida, davay!
•  - Molodes!,  Bravo! Bravo!
•  - Aplodismenty!

Tosyn dauysqa elikken aqsaqal ýige enteley jaqyndap:

•  - Uau, jyrshym bәrekeldi, shap, shap, shap! -dep aiqaylay bastaghanda ekinshisi shapannyng shalghayynan tartqylaydy. Aqsaqal (ashulanyp):
•  - Ói, kórgensiz neme sol. Saqalymdy syilasang qaytedi?

-   Aqsaqal, ashulanbanyz. Auylnaydyng búiryghy búl. Ýnderi shyqpasyn, qonaqtyng mazasyn almasyn degen.

-   Sender auylnay aitty dep auyz jabudy qoyyndar. Mal ekesh, maldyng ózi manyrap bar ekenin bildiredi ghoy. Biz ne mal ghúrly joqpyz ba?

-  Jә, bosqa dauryqpayyq. Sonymen, krestyanskiy nachalinik ne júmyspen keldi eken ? Sәrsenbaydyng ýstinen jazylghan aryz shyghyp qaldy ma eken a?

- Tәiiri-ay, krestyanskiy nachalinik Sәrsenbaydy ne ghylsyn? Jayylym jer tarylyp ketti. Qazaqqa jer beremin dep kelgen shyghar.

- Jer tarylmay qaytsyn-ay, osy otyrghan bәrimizding ýiirli jylqymyz bar. Qylqúiryqqa keng jaylau kerek. Áne, kól jaghalay qonys tepken qarashekpendiler. Jerime týsseng malyndy tartyp alamyn dep yqtyrmamen otyr. Joq jerdi, nachalinik túrmaq qúdayyn da tauyp bere almas endi bizge..

- AstaghfiruLlah! Shyraghym-ay, qúdaymen alysyp ketting au, qúdaydyng ne jazyghy bar edi. Qazaqqa jerdi qúday berdi, orys aldy. Patsha qúday biylegen zaman bop túr ghoy… (Sәrsenbaydyng dausy dirildep)

Bir-birin tyndamay ózara dauryghyp otyrghanda, kiyiz ýiden terge malshynghan, bilegin sybanghan, etektey sulyqpen sýrtinip, alqam-salqamy shyqqan Bekjan auylnay shyghady.

Auyl adamdary: - Áne, auylnaydyng ózi de shyqty. Jaqyndap, barayyq.

•  - Qalay, auylnay? Tѳre qyzmetimizge razy ma, ne júmyspen kelgen eken?

Bekjan auylnay: - Álhәmdýlillә, ѳzimdi bek maqtap, qolymnan qayta- qayta «spasibo» dep ústady. Ѳzi bek raqymdy kisi kѳrinedi: «Sharua qalay, el arasy tynysh pa?» - dep hәmmasin súrady. Byltyr Sәrsenbaydyng meni boqtaghanyn aitqanym joq. Esterinde me, «Sonsha maldy aidap jýrip, dúrystap zeket bermeysin, qajygha barmaysyn,  kim  ýshin  jinap  jýrsin? - degen sózim ýshin ne aitqanyn. Ony aitqanda bәleme bolatyn edi, ne qylayyn...

Auyl adamdary:

•  - “Qubas” -degenge kim shydar.. (shetki adam kýnkildep).
•  - Aynalayyn, Bekjan! Sening sol Sәrsenbaydyng namysyna tiyip aitqanyn

dúrys ta boldy. Sodan Sәrsenbay tósek janghyrtyp, toqal alghan. Kelinning aiy-kýni jetip otyr dep estidik. Ýlken ýmitting ýstinde otyrmyz shyraghym!

-Uau, Sәrseke, jaraysyn!

-Shanyraghynda shildehana toy bolsyn!

-Er eluge jetse de aiyby joq, jaradyng Sәrseke!

Bekjan auylnay: - Jәne de tѳrening taghy bir habary sol: -Qazaqtan soldat alynbaydy, biraq mújyqtar sekildi qala bolam desen, 15 desyatina jer beriledi - dedi.

Auyl adamdary:-   15 desyatina degeni tulaqtay ghana jer emes pe! Qay malymyzdy jayamyz. Aq patshanyng ata-babamyzdan mirasqa qalghan jerimizge kiriptar qylyp qoyghany ai!

Bekjan auylnay: - Egin salyndar, shkol ashyndar, úlyqtaryndy syilap, búiryqtaryn ornyna keltirinder -dedi.

Auyl adamdary:

- Óy múnday úlyqtyng tap әkesining auzy ....

- Zorlyqshylardyng bәri zorlyqshyl. Qara iyt, sary iyt- bәri bir iyt.

- Oibay, ýndeme ýiindi tappay qalasyn..

- Itjekkenge aidatyp jibermesing seni...

Bekjan nachalinikten estigenin taghy aita bastaghanda, bir jigit sýiinshileydi:

- Sýiinshi, Sәrseke! Sholpan jenge aman-esen bosanyp, taqiya tiger tapty!

Auyl adamdary: -Sәrsenbay, quanysh qayyrly bolsyn, alla úzaghynan sýiindirsin, әiel bala demeniz!

Sәrsenbay: -Joq, olay demenizder, men qaybir úl-qyz tandayyn dep jýrgen kisi. (Sahnadan shyghyp ketedi).

2-kórinis.

Shildehana toyy. Sahnada sәby kótergen Sholpan men Sәrsenbay.

Sholpan: - Otaghasy, keste tigerding atyn kim dep qoyasyz?

Sәrsenbay: -Jamal bolsyn!

Sholpan: -Jamal- әdemi esim. Maghan únaydy!

(Azan shaqyryp at qoyady)

 

3 -kórinis.

Jaz. Jaylau. Kiyiz ýi. Molda, Sәrsenbay, Sholpan, Qalampyr. Ýiding artynda balalar oinap jýr. Shybyq mingen balalar shapqylaydy.

Jamal: - Alaqay, mening túlparym birinshi keldi, Alaqay!

(Shybyqtaryn tastay salyp kýresedi. Jamal qarsy kelgenin jyghady. Endi birde balalar daulasa ketedi).

- Kim kýshti?

- Jamal

- Kim jýirik?

- Jamal.

- Jamal, Jamal! Kel endeshe «bes asyq» oinayyq. Kim epti ekenin kóreyik.

(Balalar shenber qúryp otyra qalyp «bes asyq» oinay bastaydy)

Sholpannyng dausy shyghady:

-Jamal, әi, Jamal, Jamaljan qaydasyn? Tez ýige kel. Qonaq keldi. Qolyna su qúi. Batasyn al!

- Qazir apa, qazir!

Jamal jýgire basyp shyghyp ketedi. Balalar da shyghyp ketedi. Tórde molda otyr. Dastarhangha bata berilip, tabaq alynady. Sol sәtte qolyna qúmghan, legen kótergen Jamal ýige enteley kiredi.

- Assalaumagaleykum!

- Uaghaleykumassalam, bar bol shyraghym!

Moldanyng qolyna su qúyady.

-Ýlkeen, dәu jigit bol balam!-  molda batasyn beredi.

Sәrsenbay: -Moldeke, osy zamannyng betalysy qalay bolyp barady. Balamyzdy qalay oqytqanymyz dúrys?

Molda: - Balandy oqytqanyn dúrys. Biraq oqytqanda hat jazyp keterliktey de oqytpanyz, húsusa jәdid moldalardan oqytpanyz, ne ýshin deseniz, olar әueli din, iman bilgizip, namaz oqytpay, «Iman shart», «bәduәm», «әptiyek», «әijikterdi» bylay qoyyp, orystarsha «a.b.v» dep orystyng isin quattap, balandy búzady.

Sәrsenbay: - AstaghfiruLlah! Qúday saqtasyn, qúday saqtasyn, dýniyening kilti bolsa da - oryssha oqytyp balamdy kәpir qylatyn jayym joq, moldeke! – dep shoshyna týsedi.

Molda dalagha shyqpaq bolghanda Sәrsenbay Sholpangha qarap:

- Álgi Jamaljan qayda úshyp ketti. Shaqyr tezirek. Moldanyng kebisin salsyn, dәret qúmanyn dayyndasyn. ( Sholpan shyghyp ketedi)

Molda (eleng etip):  -Bay, osy sizding myrzanyzdyng esimi qalay? Qyzdyng atyn qoyghansyz ba?

Sәrsenbay (kýlimsirep): - «Taqsyr, múnyng mәnisi bar, biz bastan kem kisimiz. Ayymyz da, kýnimiz de osy Jamal bolghan son, ѳzimizdi-ѳzimiz aldap jýrgen jayymyz bar.

Molda  (biraz oilanyp): -Mmm, Sәrseke! Kѳnilge solay ekeni dúrys ta ghoy, lәkiyinde sharighatta balagha túlym qoi dúrys emes.  Jәne de bay qyzy toghyz jasta balighatqa tolady. Sonyng ýshin namaz ýiretip, oqytyp, shash qoyynyz. Sizding múnynyz Alla taghalanyng búiryghyna kѳnbegen sekildi bolady. Olay bolghanda, zor kýnә tabasyz.

Qalampyr: - Oibay,moldeke, ol ne degeniniz. Jamal qaraghym tym bolmasa on beske kelsin, sonda shash qoyarmyz.

Sәrsenbay: - Bәibishem betaldy sóilep otyr, moldeke! Qaytesiz. Estimegen bolynyz. Sizding degeniniz bolady. Alla qalasa, biyl jaz múghalim jaldaymyn. Jýriniz, Sizdi ózim aparayyn! - dep jik- japar bolyp, moldany jetektep sahnadan  shyghyp ketedi.

4 -kórinis.

Mektep. Múghalim men balalar.

-Balalar, endi bizde esep sabaghy. Ómirding ózi – esep. Esep bilmeytin esek-deydi. Eger biz eseptey bilmesek, óskende esek siyaqty qara júmysqa jegilemiz. Tipti nan taba almay ashtan ólip qaluynda mýmkin. Sondyqtan balalar, jaqsy ómir sýru ýshin esep sabaghyn jaqsy oquymyz kerek. Al, qaneki, Núrmash pen Dýisen turaly esepti shygharayyq.

“Núrmash Dýisenge aitty - bizding ýige bala bol. Sonda bizding ýiding adamdary sizdikinen eki ese artyq bolady. Dýisen oilap túrdy da: “Joq, Núrmash! Sen bizding ýige bala bol. Sonda sizding ýiding de, bizding ýiding de adamdary birdey bolady?” -dedi. Al, balalar, sonda Núrmashtyng ýiinde neshe, Dýisenning ýiinde neshe adam bar ekenin kim aityp bere alady?

Balalar jarysa jauap qatady.  Mektepke Sholpan kiredi.

Múghalim: - Al, balalar býginshe osy alghan bilimmen ýiimizge qaytamyz.

Shәkirt balalar sahnadan shygha bastaydy.

Sholpan: -Esensiz be, múghalim. Jamaljannyng sabaghy qalay bolyp jatyr?

Múghalim Sholpangha jaqyn kelip: -Sәlemetsiz be, Sholpan hanym! Jamal - aitqanyndy lezde qaghyp alatyn zeyindi qyz.  Ghúsyl-jәditshe oqyta bastadym kýzge deyin hat tanyp keter. Áy, biraq Sәrsekeng jalghyz qyzynyng jaghdayyn bilse meni ondyrmaydy -au...

Sholpan: -  O, ne degeniniz Múghalim!. Jamaljan endi jalghyz emes. Siz kelgen song úldy boldyq. Otaghasy sizge bek razy. «Ayaghy qútty» boldy dep enbek aqynyzdy eselep bermekshi. Sondyqtan,  esh alang bolmay Jamaljangha onashada hat jazdyryp ýirete beriniz. Óziniz osy kýz boqyraugha deyin oqytasyz ghoy.

•  - IYә, iyә, aldaghy kýz qalagha qaytamyn. Sәrsekene Allanyng núry jausyn!

Qabyrghada iluli túrghan dombyrany qolyna alady.

- Óner-bilim bәri de oqumenen tabylghan. Jalghyz bilim ýiretuge emes, bilimmen birge jaqsy tәrbiyeni qosa beru kerek. Jamalgha dombyra ýiretsem degen de oiym bar.  «Mal jútaydy, óner jútamaydy». Ózim osy dombyrany Jamaldyng jasynda ýirendim. Ol kezde Torghaydaghy Ybyray mektebining shәkirti edim.  Dombyranyn  qúdiretimen sonaaau Peterburg qalasynda baryp kýy tarttym. Bertinde ózim de kýy shygharghan jәiim bar. Shygharghan kýiim “Áuez” dep atalady. Sizge oryndap bereyin.

Múghalim «Áuez» kýy tarta bastaydy. Jaryq sónedi.

II AKT

5- kórinis.

Týn ishi. Sahnada eki jigit. Ghaly men dosy. Itting ýrgen dausy.

•  - Qapp, myna itting dauysyn-ay, auyldy basyna kóterip.
•  - Qyzdy auyldyng iyti ýregen degen osy ghoy Ghaliy!
•  - Álgi jiyening keshikti.. Qaranghy týsip ketti. Auylgha qaytayyq.
•  - Shyday týs. Jamaldy jaqsy kórgenin shyn bolsa, qynq demey kónesing endi.
•  - Jamaldyng ýii mynau ma? -dýrbi salyp qaray bastaydy.
•  - IYә, bolashaq qayyn atannyng ýii osy.
•  - O,o tal shybyqtay mayysyp kitap oqyghan bir qyzdy kórip túrmyn.
•  - Qane, qane! әkel beri! (dýrbini alyp qaray bastaydy). Jamaldyng ózi mynau. Kitap oqyp, óleng jazady dep estushi edim. Ras eken ghoy. Pay, pay!
•  - Qane, dýrbimdi bershi!
•  - Toqtay, túrshy, jaqsylap qarap alayyn.

Ekeui dýrbige talasyp, daulasyp otyrghanda sap etip jiyen keledi. Ekeui shoshyp, shorshyp týsedi.

•  - Áp, bәlem týstinder me qolgha!
•  - Áy, jiyen amansyng ba? Jәy kelseng bolmay ma. Jýregimizdi úshyrdyng ghoy.
•  - Úrynyng arty quys bolghan son, ýreyi úshady ghoy naghashy.
•  - Eshqanday da úry emespiz. Apam ýii aq jaylau dep kelip qaldyq. Jalghyz emespin. Kórmeysing be?
•  - Búl kim? (aulaqta Jamal jaqqa dýrbi salyp túrghan Ghalidy kórsetip)
•  - Búl Ghaly degen bizding auyldyng jigiti. Jas kýninde oqu izdep, qalagha ketken edi. Tayauda ýilenemin dep elge oraldy. Biraq auyldan ózine layyqty bir qyz tappady.
•  - Bәse, túrysy bólek qoy. Qolyndaghysy ne?
•  - Dýrbi. Alysty jaqyndatyp kórsetin qúral.
•  - Mal izdegenge kýshti eken, iyә!?
•  - Qaljyndy qoya túr. Qymyzdy kim ishpeydi, qyzdy kim aittyrmaydy. Qysqasy, biz qyz kóruge keldik, jiyenjan.
•  - Kimge ... ?
•  - Sәrsenbay ýiinde bir jaqsy bala bar degendi estip..
•  - Jamalgha ma?
•  - IYә,iyә, «anasyn kѳrip qyzyn al, ayaghyn kѳrip asyn ish» degen Jamaldyng anasy Sholpan aqyldy, kѳrkem әiel dep estip jatyrmyz.
•  - Taghy ne bildinder?
•  - Jamal - ózi aqyn, ózi jyrshy, dombyrashy deydi. Kelgen qonaqqa «Sal- sal», «Qyz Jibek» jyrlaryn jatqa aityp beredi deydi.
•  - E,e, sheshesi moldanyng qyzy, әkesi - dindar demedi me, Ay, osy sender qúr qaldyndar-au!
•  - Ne deyt, ne deyt! (ekeui entelep).
•  - Apam ýii - aqjaylau degening ótirik boldy ghoy. Bir shyndyqty aitayyn. Qúlaqtaryndy salyndar. Biyl Bayjan bay Sәrsenbaygha qúda týsken. Sonymen, Jamal «syrghalym» atanyp otyr. Úzynqúlaqtan estigenim  taz Júman tayauda «úryn» kelemin depti.
•  - Ne deyt, ne deyt! (ekeui shoshynyp).
•  - Sәrsenbay jalghyz qyzyn qalay ghana qidy eken?
•  - E,e, naghashy kedey bay bolsam, bay qúday bolsam degen zaman ghoy! Byltyr by saylauy bolghanda pysyqay aghayyndary kelip, - Sәrseke, búl zamannyng ѳzi qoryqqandy syilaytúghyn zaman boldy. Alla taghala sizge bireuden artyq, bireuden kem dәulet berdi. Búl zaman eki ainalyp kelmes. Siz maqúl kѳrseniz, biz ѳzimizge qaraghan Qúrman bolyp biylikke saylaghymyz keledi. Endi tәuekel dep, atynyzdy bir shygharyp qalsanyz qayter eken? -degen eken. Múnday tәtti sózge aldanyp Sәrsenbay saylaugha týsuge bel buypty.
•  - Sodan...?
•  - Sodan ne bolushy edi. Shar salarda Bayjan bay halyqty ýgittep Sәrsenbaydyng qarsylasyna saldyrypty.
•  - Sodan ...?
•  - Sodan Sәrsenbay saylauda jenilip, qyp-qyzyl shyghyngha batypty. Úl jep jayyna, qyz jep bayyna ketti dep – jer toqpaqtap qalghan jayy bar.
•  - Sodan...?
•  - Bayjan bay Jamalgha qúda týskende «Endi kelesi saylauda by bolamyn» dep bórkin aspangha atqan kórinedi.
•  - E,e Alashtyng kósemi Mirjaqyptyng «Jaqsy bolu ýshin deputat bolu shart emes, deputat bolu ýshin jaqsy bolu shart» degen sózi bar edi. Áy, biraq ony týsinetin Sәrsenbayda qaydaghy danyshpandyq!.. .
•  - Sheshingen sudan tayynbas, Ghali! Ádeyi bas tirep kelgen son, Jamaldy bir kórip tildespey ketkenin dúrys bolmas.
•  - Dúrys aitasyn! Jamalmen bet-bet kezdesip, tildesip kórsem deymin. Sonyng reti qalay bolar eken?
•  - Jiyenjan, sen jaghdaydy týsinip túrsyn ghoy. Ózing osy auylda aitary bar azamattyng birisin. Naghashynyng bir qolqasyn kótere gór. Asabalyq ónerindi ortagha salyp Ghalidy Jamalmen tanystyrshy.
•  - Lәbbay, naghashy! erteng keshke auyl jastaryn jinap «Bastanghy» jasayyn. Dosyndy tura Jamaldyng janyna jayghastyramyn. Arghy jaghyn óz talanynan kórsin. Búghan qalay qaraysyn?
•  - Mine, tabylghan aqyl! Ákel qoldy.

(Olar qol alysyp, uaghda qylyp shyghyp ketedi).

6- kórinis.

«Bastanghy» jasaghan jastar. «Alaqan soqpaq» oiyny oinalyp jatyr. Sol arada sәlem berip, Ghali  dosymen kirip keledi.

Asaba jigit  «Lashyngha layyq sen bәiterek, bútaghyna jýrmesing qargha úyalap» dep Ghalidy qoltyqtap әkelip Jamaldyng janyna otyrghyzady. «Bet bitkenning ajarlysy osy qyz, airylma endi» dep qoyady.  Ekeui tanysady.

Ghali: - Sizding atynyzdy kóp estidim, býgin tanysqanyma quanyshtymyn!

Jamal: - Rahmet, Ghali. Men de siz turaly jaqsy pikirdemin.

Asaba: - Al, endi, ѳleng aitamyz, aitpaysyndar, aitpaghandaryna minekey!

Asaba jigit qolyndaghy esilgen toqpaqtay belbeuin kѳrsetip qorqytyp aralap jýre bastaydy. Jamal men Ghaly qyz-jigit bolyp aitysady.

Jamal:

Al sѳyle, keldi kezek endi, Ghaliy,

Kerilmey ústa qolgha dombyrany!

Ruh bergen mәjiliske, qyzmet kѳrset,

Sayratyp til men jaqty bolsa hali

Ѳnering bolsa ishinde shyghar syrtqa,

Búl jerde jasyrudyng bolmas mәni

Janghyrtyp Saumalkóldi jibersenshi.

Jaraydy, mine, jigit, desin pәli.

Ghaliy:

Jigitke abyroydyng tabylghany.

Arada mahabbat oty jaghylghany

Emes pe eki jýrek birdey kelse,

Aspanda ay menen kýn qosylghany.

Mineki, dombyranyz, qolyna alyp

Sѳylesin súlu Jamal janymdaghy!

Osy jerde Jamal aitysty dogharyp, dombyrany qasyndaghy qyzgha syrghytyp, ózi syrtqa shyghyp ketedi.

- Jamal jayshylyq pa, qayda kettin? (Asaba jigit sonynan erip ketedi)

Ghali: - Apyrau, men artyq kettim be? Jamalgha ne boldy?

Boyjetken qyz: - Qyz qúpiyasy terende ghoy, terende jigitim!

Ghali: - Qaydaghy qúpiya?!!!

Qolyna aqsýiek ústaghan asaba jigit qaytyp keledi. Qolyndaghy sýiekti joghary kóterip;

•  - Kýtken sәt te kelip jetti. Ay jaryghymen «Aqsýiek» oinaymyz. Al, kettik. (Bәri shyghyp ketedi).

7- kórinis.

Aydyng núry su betinde jarqyraydy. Alystan Kókshetau qarauytady. Aqsýiek izdegen jastar. Aqsýiek izdegen jastar. Dәret qysqan bir jigit bezektep jýr. Dauys:

•  - Aygha qarap dәret alugha bolmaydy.
•  - Sugha da bolmaydy.
•  - Túryp dәret alugha bolmaydy.
•  - Áy, qyztalaq! Óltirdin-au meni. Men toghaygha kettim endeshe (Yshqyryn kótergen qalpy shyghyp ketedi).
•  - Shap januarym, shap! (qarqylday kýlgen ekinshi jigit sonynan ketedi).

Sahnagha eki qyz shyghady.

- Jamaldyng jigiti kim?

- Bayjan baydyng úly Júman.

- Taz Júman ba? Masqara-ay! Anqau, aqymaq dep estigen edim.

- Ata jolymen atastyrylghan. Qaytemiz endi. Kónemiz de.

- Baylyghyna mastanghan jeksúryn Júman. Jamaldy qay qylyghymen qatyn qylmaqshy.

- Qoy, olay deme. Júrt estip qalmasyn. Úyat bolar.

- Qonaq jigitting Jamalda kónili bar siyaqty. Bayqadyng ba?

- IYә, iyә, men de sony anghardym. Orys siyaqty ma qalay ózi..

- iyә,iyә, ózi bir úrghashygha sýikimdi jigit eken.

(Qyzdar kýlip shyghyp ketip, kónildi eki jigit qayta keledi).

- Júman ózi «eki qoyyng bir som» deytin, sipyr bilmeytin sauatsyz jigit qoy. Ana jyly ýii qant-shay, ghayyry nәrseler әkeluge qalagha júmsap jibergende, jolda terilerin alypsatargha satyp, on tenge altyn ornyna aldanyp, bir tiyn jana baqyr alyp kelipti. Jyltyraghanyng bәri altyn emes ekenin qaydan bilsin!

- Oy nesin aitasyn. Júmannyng jyndylyghy jetip artylady. Men de birin aitayyn. Bayaghyda bozbalalyq qylmaqshy bolyp bir qyzy bar ýige barmay ma? Qyzdy kýtip otyryp ýiding bosaghasynda úiyqtap qalypty.  Qyzdyng әkesi tanerten: «Túr balam, úiqyng qanghan shyghar»,- dep ýiine qaytaryp jiberipti.

- Jәә, Júmandy da, sýiekti de qoya túryp, әlgi qalqataylardy tauyp alayyq.  Ózderi qayda jýr eken... (Ándetip әri ketedi)

             Sahnada dýrbi salyp aqsýiekti izdegen Ghaly men Jamal. Dýrbige tang qalghan Jamaldyng sózderi jarqyn shyghady. Ol dýrbini siqyr sanaydy.

-  Eshqanday siqyr emes, búnyng aty- dýrbi, oqyghan adamdar oilap tapqan.

-  Dýrbi.

- IYә, dýrbi. Dýrbining atasy - teleskop. Teleskoppen aspandaghy ai-júldyzdardy zertteydi.

- Uau, ay jaryqtyq qanday jap-jaryq,  betindegi bederi de alaqandaghyday kórinip túr. (Jamal dýrbimen aspangha qarap)

- Qalay, qalay?

- Alaqandaghyday!

Jamal aspandy tamashalap túrady. Ghaly «Óner bilim bar -júrttar» ólenin

oqidy. Jamal qiyal qúshaghynda.

- Shirkin-ay, aidyng arjaghyn kórsetetin dýrbi bolsa ghoy. Seni kýn úzaq qarap otyrushy edim.

-  Oqyghan adamdar onday dýrbini de oilap tabady, Jamal!

- Biraq, mylqau adamsha kýn úzaq qarap otyrghan  qyzyqsyz ghoy. Birauyz amandyq súrap tildespegen son.

- Ol zamanda keler,  Jamal. Áli-aq ekeumiz bir-birimizge dýrbi salyp aishylyq alys jerlerden sóilesetin bolamyz.

- IYә, saghan aidyng ar jaghynda otyrghan adamnyng dausy qalay estiledi.  Tym qiyalshyl ekensiz. (Syqylyqtap shyghyp ketedi).

- Jamal, Jamal! Men shyn aitamyn. Toqtashy, toqtay túrshy! Biz ekeumiz.  Qaaaap..! Mening saghan aitarym basqa edi ghoooy!

- Ua, darigha, jigit qayda óner tapqan! (Aygha qarap)

- Sender de senbeysinder me? (Sahnagha qarap)

8- kórinis.

Sәrsenbaydyng ýii. Jamal óleng oqyp múnayyp otyr.

Bir alla, jalghyz ѳzing jәrdemshi bol

Kez boldy men sorlygha qúrylghan tor

Kѳl bolyp kѳzding jasy ѳtkenim ghoy,

Bolmasa arylmaghan mandayda cop.

Jaylaghan aqqu edim shalqar kѳldi,

Búl kýni kѳrinip túr jaman da zor.

Oraldyng iler deushi em aqiyghy.

Shynymen japalaqqa bolam ba qor?!

Men qayran atam malgha satqanyna,

Bir tazdy jalpaq elden tapqanyna.

Aty ѳship tumay ketkir Júman degen!

Mal berip, meni ѳzimsip jatqanyna.

Atanyp bay balasy qara basqyr

- Júmannyng ne berersing maqtanyna?

Qazaqtyng kýlli ghayyp ghadetinde

Týskenim bar qasqyrdyng qaqpanyna.

Atama men ne jazdym qor qylghanday,

Bolmasa bir minezben jaqpadym ba?

Jasymnan tәrbiyeli han qyzynday,

Qasiret aqyrynda tartqanym ba?

Álpeshtep úldan artyq qyz basymdy

Ѳsirgen atama obal artqanym ba?

Syrttan Qalampyrdyng dauysy estiledi. Jamal jalma-jan kóz jasyn sýrtip, qolyndaghy qaghazyn kitap salatyn sandyqshasyna sala qoyady.

•  - Oibay, oibay, otaghasy, endi qayttik. El-júrtqa masqara boldyq qoy.

Keshe kýieu bala «úryn keldi». Jer kókke syighyzbay maqtaghan qyzymyz bet jýzin bir kórsetuge jaramapty. Bayghús kýieu bala jerding ýstimen kelip, astymen ketipti.  El-júrtqa kýlki bolyp. Masqara-ay, masqara!

Qalampyr qara aspandy tóndire sóilep kiredi. Oghan ilese kirgen  Sәrsenbay ashuly keyippen Jamalgha qaraydy.

- Áke, men Júmandy sýimeymin. Ghaliymen baqytty bolar edim.

- Dәstýrge qarsy shyqpa, qyzym. Bayjanmen uәdem bar.

Jamal jylap sahnadan shyghyp ketedi.

- Osynyng bәri oqyghannyng kesiri. Bәrine Sholpan kinaly. Bayjannyng balasyn jamandap Jamaljannyng basyn qatyrdy.  Oibay -au qyzdy jaugha da beredi. Júmangha tiyse jaman bolmaydy. Auylymyz aralas, qoyymyz qoralas otyrghan elmiz. Kóz aldymyzda jýredi ghoy. Ári beriden son, qyz balagha әkening aq batasynan artyq ne bar... .

Qalampyr aityp bolghansha, Sholpan kiredi. Sәrsenbaygha qarata;

- Qúdanyng qúdireti, әuelde sen til almay, balany múnsha qayghy-qasiretke saldyn, mine, kѳrmeymising aqyrynda Jamaldyng kѳz jasyna qalyp otyrmyz. Osy qalpymen qor bolyp ketse, eki dýniyede bizge razy bolar ma, bizding ata-analyq haqymyz moynymyzda emes pe?

Sәrsenbay eki qolyn artyna ústap ersili-qarsyly ýidi kezip jýr. Sholpan toqtamay sóilep túr.

- Jamaldy ѳzining tenine beremiz. Bayjannyng balasy jaman deydi, atasynyng baylyghy ne kerek...

- Osy it ne bylshyldap otyr? Qúdaydyng jazghanynan artyq ne qylamyz, ekinshi kisige beremiz desen, Bayjan bolystarmen qosylyp, bizding janymyzdy qoya ma? Malymyzdan  qúryq,  basymyzdan  syryq  týsire  me? «Qatyn - dúshpan» degen osy, bolmasa búl sѳzdi aitarma edin...

Sәrsenbay ashulanyp, ýiden shyghyp ketedi.

9- kórinis.

Sahnanyng eki shetinde teris qaraghan Sәrsenbay men Jamal.

Jamal: - Ákem meni jaqsy kórmeydi. (Múnayyp)

Sәrsenbay:- Men qyzymdy janymnan artyq jaqsy kóremin ghoy. Tabanyna kirgen shógir, mandayyma qadalsyn dep jýrgen joqpyn ba?

Jamal:- Ákem meni jaqsy kórse, men sýimegen jigitke bermeushi edi.

Sәrsenbay:-  Jamaljan Bayjannyng balasy Júmangha tiyse, jamanshylyq kórmeydi. Ne ishem, ne kiyem demeydi. Oibay -au, eng dýniyening ortasyna kýmp etip týspeydi me?!.

Jamal:- Ákeme mal ghúrly qadirim joq. Ákeme keregi mal men ataq boldy.

Sәrsenbay (shirenip):-  Bayjanmen qúda bolsam bolys atanyp, jer iyesi de, mal iyesi de ózim bolmaymyn ba? Jaylauyn mine, qystauyn әne dep shelpek taratqanday jerdi ýlestirip otyrsam qane. Búdan asqan baq bar ma ózi? Jamaljandy barghan jeri bolystyng qyzy dep tóbesine kótermey me?  Jamal: -   Áke qarghysy -oq. Álde, әkemdi tyndap batasyn alsam ba eken? Biraq Júmandy sýimeymin ghoy. Al, Ghaligha ghashyqpyn. Oqyghan, bolashaghy zor jigit. Túrmysqa shyqsam qor bolmaymyn. E, Jaratqan iyem jar bolshy!

Sәrsenbay: - Jә, Sәrsenbay jeter endi. Bir sheshimge kel. Qatyndy tyndasang kómusiz qalasyn.  Jamaljandy Júmangha qosamyn. Osy oiym dúrys. Boldy.

10- kórinis.

Sәrsenbay ýii. Tang bozaryp atyp keledi. Úiyqtap jatqan adamdar. Qalampyr bәibishe esinep, kerilip oyanady. Kenet qasynda jatqan Jamaldyng joq ekenin bayqap qalady. Keregi basyna ilingen kiyimderi de, etigi de joq ekenin angharady da «Oybaygha» basady.

Qalampyr: - Oibay, Sәrsenbay, sorly Sәrsenbay túr, túr (Júlqylap). Bizdi qara basty Oiebay!

Sәrsenbay: - Ne boldy, ne boldy? (kózi - basyn uqalap)

Qalampyr: - Áy ne bolghanyn ne senin, qyzyn qashyp ketipti. Qarasayshy kerege basyna.  Bir kiyimi de joq. Endi qaytting sorly au! Bayjangha adam shaptyr.

Sahnada dabyl qaghylyp, qym-quyt bastalady. Ashuly Júman, dauryqqan adamdar, auylnay,  Ghalidyng dosyn tútqyngha alghan әskeriyler  t.b.

III AKT

11- kórinis.

Qaladaghy Fatiholla baydyng ýii.  Jamal ýide otyr.

Noghaysha kiyingen Ghaly jol dorbasyn asynyp, kýrkildep jótelip kiredi.

- Biz jendik, tendikke jetting Jamal, Sýiinshi.. !

- O,o,o! qane oqyshy dauystap, búl ne qaghaz?

-Búl qaladaghy krestyanskiy nachalinikting búiryghy Jamal, tyndashy!

«Jamal Sәrsenbayqyzyna eshkim qiyanat, jәbir qylmasyn! Sýigen kýieuine barugha ѳzine erik berildi. Qalynmal haqynda dau bolsa, volostnoy sezd jauapty».

Ghaly qolyndaghy qaghazdy zorgha oqyp shyghady. Ekeui qatty quanady.

Kenet Jamaldyng týsi búzylyp múnayyp qalady.

- Ne oilap ketting Jamaljan! ne boldy?

- Bәri de jaqsy ghoy, Ghali, biraq..!

- Ne biraq…?

- Biz ata-anamyzdyng aq batasyn almadyq. At atandyryp, sýiek syndyrdyq. Sol aghattyq kónilimnen ketpey jýr.

- O, tәiiri-ay! Jamal, oqyghan adamdar eshqashan yrym-senimge senbeydi. Bolashaqqa senedi.  Mine, men saghan qanday keremet syilyq әkeldim. Kózindi júm. Qazir keremettin kuәsi bolasyn!

Ghaly qaltasynan kaleydoskop alyp shyghady. Jamaldyng kózine tosady.

- Al, endi kózindi asha ghoy.

- O,o ghajap! Gýl jaynaghan әlem. Dalada qys, múnda jaz. Búl ne siqyr ?

- Búl siqyr emes. Búl - kaleydoskop. Kәdimgi shynydan jasalady eken. Men bәrin bilip aldym. Saghan óz qolymmen jasap beremin, Jamal. Mening aspangha ghashyq adam ekenimdi bilesing ghoy. Shirkin-ay, aidyng ar jaghynan sóilesetin symsyz telefondy oilap shygharsam ghoy.

Ghaly dorbasynan shynylardyn  synyghyn shyghara bastaydy.

•  - Búl shynylardy qaydan taptyn? Qanday әdemi shynylar!
•  - Qalanyng syrtyndaghy shyny zauytyna baryp, shashylghan synyqtaryn

terip aldym. Býgingi kýnning suyghyn-ay! Jinap bitkenshe tis-tisime tiymey, sýiekterim syrqyrap ketti. Dәrining kýshin sezbey túrmyn.

Sholpan dastarhangha shәy әkelip, Ghaligha qyzmetin jasaydy.

•  - Ghalijan, kýnning suyghyn bile túra, jenil kiyinip shyqqanyng qalay, bas

kiyimde kiymepsin! Anam ayaghyndy jyly ústa, aurudyng bәri tabannan ótken suyqtan bastalady - deushi edi.

•  - Adam suyqtan ólmeydi. Úly jazushy Lev Tolstoydyng bir keyipkeri

baqshasynda borbayyna japyraq baylap, jalanayaq jýredi eken. Qara jer adamgha kýsh quat beredi. Biz qúdaygha emes ghylymgha, tabighatqa jaqyn boluymyz kerek.

Dastarhanda Ghaly shayyna shashalyp, kýrkildep jóteledi.

•  - Jaratushy bir Alla. Allanyng qalauy bolady. Oqudyng týbine jete

almassyn. Bir sәt ózindi oilap, densaulyghyndy dúrystashy Ghaliy.

•  - Ghylym ýshin janym sadagha! Tendikke jetsek te, júrttyghymyzdy

saqtasaq ta, dýniyede sybaghaly ornymyzdy alsaq ta, bir ghana oqudyng arqasynda alamyz. Eger men olay-búlay bop ketsem, osy qalada oqu oqy, júmys iste.

• Qaydaghyny aitpashy, jamandyqty shaqyrmashy Ghalijan! Ólsek birge ólemiz ....

Sahnany qaranghy týnek basady. Azaly muzyka oinaydy.

12- kórinis.

Sahnada qara jamylghan Jamal men Sholpan.

Jamal:- Dýniyede birge raqat ghúmyr ѳtkeremin, Ghaly túrghanda esh jamangha qor bolmaymyn degenim tәkapparlyq eken. Alla qabyl etpedi, ýmitim kesildi, Apa!

Sholpan:- On segiz myng ghalamdy Jaratushy Allanyn  ózi adamdy púlsyz berip,

qúnsyz alady qúlynym Mine, qyryq kýn ótti. Kýndiz -týni jylauda, kózing búlauda jýr janym. Endi jasyndy sýrt, basyndy kóter qyzym. Ólmek artynan ólmek joq.

Jamal:- Men sorly opasyz dýniyede qonaqtay almay adasyp qaldym. Molasynday baqsynyn, jalghyz qaldym tap shynym, apaaaa!

Sholpan:- Janynda men barmyn ghoy. Ómiring alda, basyng jas. Keleshegindi oila endi qyzym. Men seni ýige alyp qaytamyn. Ishke syighan balam, syrtqa da syyady.

Jamal:- Ákem qayter eken,búl qorlyqqa kónbeytin shyghar. Qalampyr sheshem she?

Sholpan:- Ákendi ózim kóndiremin. Qoryqpa qyzym. Ákeng eskilikting adamy bolsa da, orystan ólerdey qorqady. Sening әlgi qaghazyng bar ghoy.. kim әlgi nashandik bergen ..

Jamal:- Krestyanskiy nachalinikting búiryghy ma?

Sholpan:- IYә, sol qaghazyng túrghanda eshkimnen de qoryqpa qyzym..

Jamal:- Jooq apa, men qalada qalamyn. Bireuding aulasyn sypyrsamda tamaghymdy tauyp jermin. Elge barugha bet joq...

Sholpan:- Qoy qyzym, Qalanyng salty da basqa ghoy. Mandayynnan sipaytyn janashyr jan joq. Onyng ýstine oqyp tauysqan bilimin de, mengergen kәsibing de joq. Qaytip kýn kórmeksin!

Jamal onasha shyghyp oilanady.

-IYә, ras aitasyng apa. Tendik, Azattyq, Bostandyq- bәri óz basymda.

Biraq, baqyttymyn dep aita almaymyn. Dýniyening kendiginen ne payda? Túrmystyng kiltin taba almasam .....  Qalanyng tili de bólek.. Parahod, paravoz, poyyz, vagon, telefon, teatr, teleskop, kaleydoskop, telegraf, poshta  ne  ol?  Birin de bilmeymin ghoy. Shynymen de qalada ashtan ólermin...

Endi qayttim? Apamnyng aitqan aqylyna kóneyin be?.. IYә, sóiteyin.... Áke-sheshe perzentine búl fәniyde-pana, baqida - shyraq emes pe?  «Ata-ananyng aqyly - qazuly qara jolmen ten» degen. Ata-ananyng razylyghy-Allanyng razylyghy. Allanyng razylyghy ýshin anama erip keteyin....

13- kórinis.

Sahnada Sәrsenbay men ashuly Qalampyr.

Qalampyr:- Sholpan Jamaldy alyp kelemin dep qalagha ketti. Qyzymnan kelinim soraqy degen osy otaghasy! Qay betimen keledi eken a. Qaytyp kelgen qyz jaman emes pe...?

Sәrsenbay:- Óiyy, sende bir... eki kýn boyy zarlap shaqshaday basymdy sharaday qyldyng ghoy. Neghyl deysing maghan?

Qalampyr:- «Neghyl deysin» degenine jol bolsyn otaghasy. Olar sening abyroyyndy tiytimdey de oilap otyrghan joq, oilaghan da emes. Keltirme ýige. Jiber Júmangha...

Sәrsenbay:- Bәibishe, sen meni sottalsyn dep túrghannan saumysyn! Jamaldyng óz yqtiyary bolmasa qalay ýstinen biylik aitamyn. Krestyanskiy nachalinikting búiryghy Jamaldyng qolynda emes pe..?

Qalampyr:- Otaghasy au, qaydaghy qaghazdy qaydan aityp túrsyn... abyroyyn

ayranday tógilip jatqanda.. el-júrt sening qaghazyndy qaytsin. Eki betin shymshyp, artyn ashyp kýlgeli túrghan joq pa?

Sәrsenbay:- Jәәә, jeter endi. Sen jendin, men kóndim. Jalghyz qyzdyng jaghdayyn oilaymyn dep el-júrtqa «Áy, kәpir!» bolar jayym joq. Men Bayjangha adam jiberemin. Júman kelip Jamaldy alyp ketsin! ...

14- kórinis.

Sahnada ashuly Júman qamshysyn bilep Jamalgha kijinip túr.

Júman: - Oqyghannyng etegin ústap ketip edin, shyqqan mýiizin qane? Áke -shesheng óz qolymen bosaghama әkep tastady. Kók tiyn qadiring qalmady.  Kózine kók shybyn ýimeletemin әli saghan!

Jamal: - Meni әkem de,  sheshem de qughan joq. Ata joly dep ózim keldim. Bir qatemdi betime basa bermeshi Júman qúday ýshin!.

Júman: - Birinshiden sen meni búdan búlay Júman dep aitushy bolma. Ekinshiden, ata jolyn oilasang qara bet bop  qashar ma eding qalagha. Bile bilsen, oryssha oqyghan adam dәstýr týgili, ózining kim ekenin bilmeydi. Sen sonday kәpirmen qosylyp, erkektik ar-namysymdy taptadyng saldaqy neme!

Jamal: - Men saghan kelgeli kózimnen jas, tóbemnen toqpaq ketpedi. Otyrsam opaq, túrsam sopaq boldym. Jýreging tas bolmasa jibiytin kezi boldy ghoy. Osy ýiding otymen kirip, kýlimen shyghamyn dep keldim ghoy ... .!

Júman : - Qap, mynanyng arsyzdyghyn-ay! Kimdi aqymaq qylmaqsyng sen -ey. Beri qara. Sen, iә sen! Qolynnan týk kelmey, qalada kýnindi kóre almaytyn bolghan song amalsyz kelip otyrsyn. Áytpese, qúiryghyn ústatpay ketetinning biri sensin. Seni, myna seni attyng qúiryghyna baylasam da obal joq!

Jamal: - Meni ѳltiretin bolsang birjola ѳltir, әitpese ѳzi kýiip jýrgen janymdy kýidirme?

Júman: - Ya, sening sýiip bolghan bayynnyng kýiigi basylmay jýr eken ghoy, men sening kýiigindi basayyn – dep  Jamaldy qualap sogha bastaydy.

Jamal sahnadan qashyp ketip, jalghyz  qayta oralady. Kiyimi jyrtylghan.

Jamal (sandyraqtap): - Búl ómirden esh mәn qalmady. Ghalisyz ómir sýre almaymyn. Qaydasyng janym Ghaliy!? Shamshyraq, Ghaly jaqqan ghylymnyng shamshyraghy meni shaqyryp túr. (Qaranghy týn. Doly boran dauysy).

15- kórinis.

Múghalim sahnagha shyghady.

• Jamal aidalada adasyp, ýsip óldi. Ómiri alda edi. Ol - Júmannan qorlyq

kóretinin jaqsy bilse de, túrmysqa shyqty. Barmaymyn dese de óz erki edi. Qaladaghy krestyanskiy nachalinikting “Jamaldyng basyna erkindik berilsin!” degen búiryghy qolynda bolatyn. Biraq, Jamal ózine berilgen tendikti tәrk etti.

Nege? Sebebi, Jamal jana ómirge dayyn emes edi. Qala túrmysynan qatty qoryqty. Eger Jamal janarghan zamannyng syryn úghyp, tehnikanyng tilin bilgende Júmangha qúday kýnin qaratpaushy edi ghoy. Bir kisining tizgini bireude bolyp, erki bolmau qanday kemshilik bolsa, bir taypa júrttyng óz erki ózinde bolmauy ózinde bolmauy  onan myng ese jaman.

Sonymen, Jamal eskilikting de, tensizdikting de qúrbany emes. Jamal - funsionaldyq sauatsyzdyqtyng qúrbany boldy. El bolam deseng balandy oqyt qazaq. Ayanba! («Oyan qazaq» ólenin oqidy).

Piesanyng sony.

Bolat Bayqas

Abai.kz