مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ تۋعانىنا 140 جىل

العاشقى رومان جەلىسىمەن جازىلعان 3 اكتىلى پەسا.

ءى اكت. «جاۋقازىن جامال»
ءىى اكت. «بويجەتكەن جامال»
ءىىى اكت. «تاۋقىمەت»

كەيىپكەرلەر:

• جامال – عاليدىڭ سۇيگەن قىزى، ساۋاتسىزدىق قۇربانى
• عالي – جامالدىڭ جىگىتى، عىلىمنىڭ قۇربانى
• سارسەنباي – جامالدىڭ اكەسى، داستۇرگە بەرىك ادام
• شولپان – جامالدىڭ اناسى،  مولدانىڭ قىزى
• قالامپىر – سارسەنبايدىڭ بايبىشەسى، دولى مىنەزدى
• مولدا – سارسەنبايدىڭ ۇيىنە كەلگەن قوناق
• مۇعالىم – مىرجاقىپ دۋلاتۇلى
• جۇمان – جامالدىڭ اتاستىرىلعان كۇيەۋى
• بەكجان – اۋىلناي
• بالالار، اۋىل ادامدارى – قوسىمشا كەيىپكەرلەر

ءى اكت

• كورىنىس.

اسپانداعى اققۋعا ءۇن قوسقانداي جىرشىنىڭ داۋىسى اۋەلەي تۇسەدى. “ال، جىگىتتەر، سال قۇلاق” جىرىمەن ساحنا شىمىلدىعى اشىلادى. كول جاعاسىندا كوك مايساعا تىگىلگەن التى قانات اق بوز ءۇي كورىنەدى. ادامدار جينالا باستايدى. ولار اق بوز ءۇيدى بەتكە الىپ اقىرىن عانا سويلەپ تۇر:

•  - اق سۇڭقارداي ساڭقىلداعان داۋىسىڭنان اينالايىن-اي!
•  - ساۋمالكولدىڭ سۋىنداي تۇپ-تۇنىق، تاپ-تازا داۋىس قوي.
•  - كوكشەتاۋداي اسقاقتاعان ءۇنىن ايتساڭشى!
•  - سارىارقاداي كەڭ تىنىسىن نەگە ايتپاسقا!

كەنەتتەن تىڭدارمان قۇلاعىنا تۇرپىدەي تيگەن داۋرىققان داۋىستار ەستىلەدى.

•  - ايدا، داۆاي!
•  - مولودەتس!،  براۆو! براۆو!
•  - اپلوديسمەنتى!

توسىن داۋىسقا ەلىككەن اقساقال ۇيگە ەنتەلەي جاقىنداپ:

•  - ۋاۋ، جىرشىم بارەكەلدى، شاپ، شاپ، شاپ! -دەپ ايقايلاي باستاعاندا ەكىنشىسى شاپاننىڭ شالعايىنان تارتقىلايدى. اقساقال (اشۋلانىپ):
•  - ءوي، كورگەنسىز نەمە سول. ساقالىمدى سىيلاساڭ قايتەدى؟

-   اقساقال، اشۋلانباڭىز. اۋىلنايدىڭ بۇيرىعى بۇل. ۇندەرى شىقپاسىن، قوناقتىڭ مازاسىن الماسىن دەگەن.

-   سەندەر اۋىلناي ايتتى دەپ اۋىز جابۋدى قويىڭدار. مال ەكەش، مالدىڭ ءوزى ماڭىراپ بار ەكەنىن بىلدىرەدى عوي. ءبىز نە مال عۇرلى جوقپىز با؟

-  ءجا، بوسقا داۋرىقپايىق. سونىمەن، كرەستيانسكي ناچالنيك نە جۇمىسپەن كەلدى ەكەن ؟ سارسەنبايدىڭ ۇستىنەن جازىلعان ارىز شىعىپ قالدى ما ەكەن ا؟

- ءتايىرى-اي، كرەستيانسكي ناچالنيك سارسەنبايدى نە عىلسىن؟ جايىلىم جەر تارىلىپ كەتتى. قازاققا جەر بەرەمىن دەپ كەلگەن شىعار.

- جەر تارىلماي قايتسىن-اي، وسى وتىرعان ءبارىمىزدىڭ ءۇيىرلى جىلقىمىز بار. قىلقۇيرىققا كەڭ جايلاۋ كەرەك. انە، كول جاعالاي قونىس تەپكەن قاراشەكپەندىلەر. جەرىمە تۇسسەڭ مالىندى تارتىپ الامىن دەپ ىقتىرمامەن وتىر. جوق جەردى، ناچالنيك تۇرماق قۇدايىن دا تاۋىپ بەرە الماس ەندى بىزگە..

- استاعفيرۋللاح! شىراعىم-اي، قۇدايمەن الىسىپ كەتتىڭ اۋ، قۇدايدىڭ نە جازىعى بار ەدى. قازاققا جەردى قۇداي بەردى، ورىس الدى. پاتشا قۇداي بيلەگەن زامان بوپ تۇر عوي… (سارسەنبايدىڭ داۋسى دىرىلدەپ)

ءبىر-ءبىرىن تىڭداماي ءوزارا داۋرىعىپ وتىرعاندا، كيىز ۇيدەن تەرگە مالشىنعان، بىلەگىن سىبانعان، ەتەكتەي سۋلىقپەن ءسۇرتىنىپ، القام-سالقامى شىققان بەكجان اۋىلناي شىعادى.

اۋىل ادامدارى: - انە، اۋىلنايدىڭ ءوزى دە شىقتى. جاقىنداپ، بارايىق.

•  - قالاي، اۋىلناي؟ تѳرە قىزمەتىمىزگە رازى ما، نە جۇمىسپەن كەلگەن ەكەن؟

بەكجان اۋىلناي: - ءالحامدۇليللا، ءѳزىمدى بەك ماقتاپ، قولىمنان قايتا- قايتا «سپاسيبو» دەپ ۇستادى. ءѲزى بەك راقىمدى كىسى كѳرىنەدى: «شارۋا قالاي، ەل اراسى تىنىش پا؟» - دەپ ءھامماسىن سۇرادى. بىلتىر سارسەنبايدىڭ مەنى بوقتاعانىن ايتقانىم جوق. ەستەرىڭدە مە، «سونشا مالدى ايداپ ءجۇرىپ، دۇرىستاپ زەكەت بەرمەيسىڭ، قاجىعا بارمايسىڭ،  كىم  ءۇشىن  جيناپ  ءجۇرسىڭ؟ - دەگەن ءسوزىم ءۇشىن نە ايتقانىڭ. ونى ايتقاندا بالەمە بولاتىن ەدى، نە قىلايىن...

اۋىل ادامدارى:

•  - “قۋباس” -دەگەنگە كىم شىدار.. (شەتكى ادام كۇڭكىلدەپ).
•  - اينالايىن، بەكجان! سەنىڭ سول سارسەنبايدىڭ نامىسىنا ءتيىپ ايتقانىڭ

دۇرىس تا بولدى. سودان سارسەنباي توسەك جاڭعىرتىپ، توقال العان. كەلىننىڭ ايى-كۇنى جەتىپ وتىر دەپ ەستىدىك. ۇلكەن ءۇمىتتىڭ ۇستىندە وتىرمىز شىراعىم!

-ۋاۋ، سارسەكە، جارايسىڭ!

-شاڭىراعىندا شىلدەحانا توي بولسىن!

-ەر ەلۋگە جەتسە دە ايىبى جوق، جارادىڭ سارسەكە!

بەكجان اۋىلناي: - جانە دە تѳرەنىڭ تاعى ءبىر حابارى سول: -قازاقتان سولدات الىنبايدى، بىراق مۇجىقتار سەكىلدى قالا بولام دەسەڭ، 15 دەسياتينا جەر بەرىلەدى - دەدى.

اۋىل ادامدارى:-   15 دەسياتينا دەگەنى تۋلاقتاي عانا جەر ەمەس پە! قاي مالىمىزدى جايامىز. اق پاتشانىڭ اتا-بابامىزدان ميراسقا قالعان جەرىمىزگە كىرىپتار قىلىپ قويعانى اي!

بەكجان اۋىلناي: - ەگىن سالىڭدار، شكول اشىڭدار، ۇلىقتارىڭدى سىيلاپ، بۇيرىقتارىن ورنىنا كەلتىرىڭدەر -دەدى.

اۋىل ادامدارى:

- ءوي مۇنداي ۇلىقتىڭ تاپ اكەسىنىڭ اۋزى ....

- زورلىقشىلاردىڭ ءبارى زورلىقشىل. قارا يت، سارى يت- ءبارى ءبىر يت.

- ويباي، ۇندەمە ءۇيىندى تاپپاي قالاسىڭ..

- يتجەككەنگە ايداتىپ جىبەرمەسىڭ سەنى...

بەكجان ناچالنيكتەن ەستىگەنىن تاعى ايتا باستاعاندا، ءبىر جىگىت سۇيىنشىلەيدى:

- ءسۇيىنشى، سارسەكە! شولپان جەڭگە امان-ەسەن بوسانىپ، تاقيا تىگەر تاپتى!

اۋىل ادامدارى: -سارسەنباي، قۋانىش قايىرلى بولسىن، اللا ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن، ايەل بالا دەمەڭىز!

سارسەنباي: -جوق، ولاي دەمەڭىزدەر، مەن قايبىر ۇل-قىز تاڭدايىن دەپ جۇرگەن كىسى. (ساحنادان شىعىپ كەتەدى).

2-كورىنىس.

شىلدەحانا تويى. ساحنادا ءسابي كوتەرگەن شولپان مەن سارسەنباي.

شولپان: - وتاعاسى، كەستە تىگەردىڭ اتىن كىم دەپ قوياسىز؟

سارسەنباي: -جامال بولسىن!

شولپان: -جامال- ادەمى ەسىم. ماعان ۇنايدى!

(ازان شاقىرىپ ات قويادى)

 

3 -كورىنىس.

جاز. جايلاۋ. كيىز ءۇي. مولدا، سارسەنباي، شولپان، قالامپىر. ءۇيدىڭ ارتىندا بالالار ويناپ ءجۇر. شىبىق مىنگەن بالالار شاپقىلايدى.

جامال: - الاقاي، مەنىڭ تۇلپارىم ءبىرىنشى كەلدى، الاقاي!

(شىبىقتارىن تاستاي سالىپ كۇرەسەدى. جامال قارسى كەلگەنىن جىعادى. ەندى بىردە بالالار داۋلاسا كەتەدى).

- كىم كۇشتى؟

- جامال

- كىم جۇيرىك؟

- جامال.

- جامال، جامال! كەل ەندەشە «بەس اسىق» وينايىق. كىم ەپتى ەكەنىن كورەيىك.

(بالالار شەڭبەر قۇرىپ وتىرا قالىپ «بەس اسىق» ويناي باستايدى)

شولپاننىڭ داۋسى شىعادى:

-جامال، ءاي، جامال، جامالجان قايداسىڭ؟ تەز ۇيگە كەل. قوناق كەلدى. قولىنا سۋ قۇي. باتاسىن ال!

- قازىر اپا، قازىر!

جامال جۇگىرە باسىپ شىعىپ كەتەدى. بالالار دا شىعىپ كەتەدى. توردە مولدا وتىر. داستارحانعا باتا بەرىلىپ، تاباق الىنادى. سول ساتتە قولىنا قۇمعان، لەگەن كوتەرگەن جامال ۇيگە ەنتەلەي كىرەدى.

- اسسالاۋماگالەيكۋم!

- ۋاعالەيكۋماسسالام، بار بول شىراعىم!

مولدانىڭ قولىنا سۋ قۇيادى.

-ۇلكەەن، ءداۋ جىگىت بول بالام!-  مولدا باتاسىن بەرەدى.

سارسەنباي: -مولدەكە، وسى زاماننىڭ بەتالىسى قالاي بولىپ بارادى. بالامىزدى قالاي وقىتقانىمىز دۇرىس؟

مولدا: - بالاڭدى وقىتقانىن دۇرىس. بىراق وقىتقاندا حات جازىپ كەتەرلىكتەي دە وقىتپاڭىز، حۇسۋسا ءجاديد مولدالاردان وقىتپاڭىز، نە ءۇشىن دەسەڭىز، ولار اۋەلى ءدىن، يمان بىلگىزىپ، ناماز وقىتپاي، «يمان شارت»، «ءبادۋام»، «اپتيەك»، «ايجىكتەردى» بىلاي قويىپ، ورىستارشا «ا.ب.ۆ» دەپ ورىستىڭ ءىسىن قۋاتتاپ، بالاڭدى بۇزادى.

سارسەنباي: - استاعفيرۋللاح! قۇداي ساقتاسىن، قۇداي ساقتاسىن، دۇنيەنىڭ كىلتى بولسا دا - ورىسشا وقىتىپ بالامدى كاپىر قىلاتىن جايىم جوق، مولدەكە! – دەپ شوشىنا تۇسەدى.

مولدا دالاعا شىقپاق بولعاندا سارسەنباي شولپانعا قاراپ:

- الگى جامالجان قايدا ۇشىپ كەتتى. شاقىر تەزىرەك. مولدانىڭ كەبىسىن سالسىن، دارەت قۇمانىن دايىنداسىن. ( شولپان شىعىپ كەتەدى)

مولدا (ەلەڭ ەتىپ):  -باي، وسى ءسىزدىڭ مىرزاڭىزدىڭ ەسىمى قالاي؟ قىزدىڭ اتىن قويعانسىز با؟

سارسەنباي (كۇلىمسىرەپ): - «تاقسىر، مۇنىڭ ءمانىسى بار، ءبىز باستان كەم كىسىمىز. ايىمىز دا، كۇنىمىز دە وسى جامال بولعان سوڭ، ءѳزىمىزدى-ءѳزىمىز الداپ جۇرگەن جايىمىز بار.

مولدا  ء(بىراز ويلانىپ): -ممم، سارسەكە! كѳڭىلگە سولاي ەكەنى دۇرىس تا عوي، لاكيىندە شاريعاتتا بالاعا تۇلىم قويۋ دۇرىس ەمەس.  جانە دە باي قىزى توعىز جاستا باليعاتقا تولادى. سونىڭ ءۇشىن ناماز ۇيرەتىپ، وقىتىپ، شاش قويىڭىز. ءسىزدىڭ مۇنىڭىز اللا تاعالانىڭ بۇيرىعىنا كѳنبەگەن سەكىلدى بولادى. ولاي بولعاندا، زور كۇنا تاباسىز.

قالامپىر: - ويباي،مولدەكە، ول نە دەگەنىڭىز. جامال قاراعىم تىم بولماسا ون بەسكە كەلسىن، سوندا شاش قويارمىز.

سارسەنباي: - بايبىشەم بەتالدى سويلەپ وتىر، مولدەكە! قايتەسىز. ەستىمەگەن بولىڭىز. ءسىزدىڭ دەگەنىڭىز بولادى. اللا قالاسا، بيىل جاز مۇعالىم جالدايمىن. ءجۇرىڭىز، ءسىزدى ءوزىم اپارايىن! - دەپ جىك- جاپار بولىپ، مولدانى جەتەكتەپ ساحنادان  شىعىپ كەتەدى.

4 -كورىنىس.

مەكتەپ. مۇعالىم مەن بالالار.

-بالالار، ەندى بىزدە ەسەپ ساباعى. ءومىردىڭ ءوزى – ەسەپ. ەسەپ بىلمەيتىن ەسەك-دەيدى. ەگەر ءبىز ەسەپتەي بىلمەسەك، وسكەندە ەسەك سياقتى قارا جۇمىسقا جەگىلەمىز. ءتىپتى نان تابا الماي اشتان ءولىپ قالۋىڭدا مۇمكىن. سوندىقتان بالالار، جاقسى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ەسەپ ساباعىن جاقسى وقۋىمىز كەرەك. ال، قانەكي، نۇرماش پەن دۇيسەن تۋرالى ەسەپتى شىعارايىق.

“نۇرماش دۇيسەنگە ايتتى - ءبىزدىڭ ۇيگە بالا بول. سوندا ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ادامدارى سىزدىكىنەن ەكى ەسە ارتىق بولادى. دۇيسەن ويلاپ تۇردى دا: “جوق، نۇرماش! سەن ءبىزدىڭ ۇيگە بالا بول. سوندا ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ دە، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ دە ادامدارى بىردەي بولادى؟” -دەدى. ال، بالالار، سوندا نۇرماشتىڭ ۇيىندە نەشە، دۇيسەننىڭ ۇيىندە نەشە ادام بار ەكەنىن كىم ايتىپ بەرە الادى؟

بالالار جارىسا جاۋاپ قاتادى.  مەكتەپكە شولپان كىرەدى.

مۇعالىم: - ال، بالالار بۇگىنشە وسى العان بىلىممەن ۇيىمىزگە قايتامىز.

شاكىرت بالالار ساحنادان شىعا باستايدى.

شولپان: -ەسەنسىز بە، مۇعالىم. جامالجاننىڭ ساباعى قالاي بولىپ جاتىر؟

مۇعالىم شولپانعا جاقىن كەلىپ: -سالەمەتسىز بە، شولپان حانىم! جامال - ايتقانىندى لەزدە قاعىپ الاتىن زەيىندى قىز.  عۇسىل-جاديتشە وقىتا باستادىم كۇزگە دەيىن حات تانىپ كەتەر. ءاي، بىراق سارسەكەڭ جالعىز قىزىنىڭ جاعدايىن بىلسە مەنى وڭدىرمايدى -اۋ...

شولپان: -  و، نە دەگەنىڭىز مۇعالىم!. جامالجان ەندى جالعىز ەمەس. ءسىز كەلگەن سوڭ ۇلدى بولدىق. وتاعاسى سىزگە بەك رازى. «اياعى قۇتتى» بولدى دەپ ەڭبەك اقىڭىزدى ەسەلەپ بەرمەكشى. سوندىقتان،  ەش الاڭ بولماي جامالجانعا وڭاشادا حات جازدىرىپ ۇيرەتە بەرىڭىز. ءوزىڭىز وسى كۇز بوقىراۋعا دەيىن وقىتاسىز عوي.

•  - ءيا، ءيا، الداعى كۇز قالاعا قايتامىن. سارسەكەڭە اللانىڭ نۇرى جاۋسىن!

قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان دومبىرانى قولىنا الادى.

- ونەر-ءبىلىم ءبارى دە وقۋمەنەن تابىلعان. جالعىز ءبىلىم ۇيرەتۋگە ەمەس، بىلىممەن بىرگە جاقسى تاربيەنى قوسا بەرۋ كەرەك. جامالعا دومبىرا ۇيرەتسەم دەگەن دە ويىم بار.  «مال جۇتايدى، ونەر جۇتامايدى». ءوزىم وسى دومبىرانى جامالدىڭ جاسىندا ۇيرەندىم. ول كەزدە تورعايداعى ىبىراي مەكتەبىنىڭ شاكىرتى ەدىم.  دومبىرانىڭ  قۇدىرەتىمەن سوناااۋ پەتەربۋرگ قالاسىندا بارىپ كۇي تارتتىم. بەرتىندە ءوزىم دە كۇي شىعارعان ءجايىم بار. شىعارعان كۇيىم “اۋەز” دەپ اتالادى. سىزگە ورىنداپ بەرەيىن.

مۇعالىم «اۋەز» كۇي تارتا باستايدى. جارىق سونەدى.

ءىى اكت

5- كورىنىس.

ءتۇن ءىشى. ساحنادا ەكى جىگىت. عالي مەن دوسى. ءيتتىڭ ۇرگەن داۋسى.

•  - قاپپ، مىنا ءيتتىڭ داۋىسىن-اي، اۋىلدى باسىنا كوتەرىپ.
•  - قىزدى اۋىلدىڭ ءيتى ۇرەگەن دەگەن وسى عوي عالي!
•  - الگى جيەنىڭ كەشىكتى.. قاراڭعى ءتۇسىپ كەتتى. اۋىلعا قايتايىق.
•  - شىداي ءتۇس. جامالدى جاقسى كورگەنىن شىن بولسا، قىڭق دەمەي كونەسىڭ ەندى.
•  - جامالدىڭ ءۇيى مىناۋ ما؟ -ءدۇربى سالىپ قاراي باستايدى.
•  - ءيا، بولاشاق قايىن اتاننىڭ ءۇيى وسى.
•  - و،و تال شىبىقتاي مايىسىپ كىتاپ وقىعان ءبىر قىزدى كورىپ تۇرمىن.
•  - قانە، قانە! اكەل بەرى! ء(دۇربىنى الىپ قاراي باستايدى). جامالدىڭ ءوزى مىناۋ. كىتاپ وقىپ، ولەڭ جازادى دەپ ەستۋشى ەدىم. راس ەكەن عوي. پاي، پاي!
•  - قانە، ءدۇربىمدى بەرشى!
•  - توقتاي، تۇرشى، جاقسىلاپ قاراپ الايىن.

ەكەۋى دۇربىگە تالاسىپ، داۋلاسىپ وتىرعاندا ساپ ەتىپ جيەن كەلەدى. ەكەۋى شوشىپ، شورشىپ تۇسەدى.

•  - ءاپ، بالەم تۇستىڭدەر مە قولعا!
•  - ءاي، جيەن امانسىڭ با؟ ءجاي كەلسەڭ بولماي ما. جۇرەگىمىزدى ۇشىردىڭ عوي.
•  - ۇرىنىڭ ارتى قۋىس بولعان سوڭ، ۇرەيى ۇشادى عوي ناعاشى.
•  - ەشقانداي دا ۇرى ەمەسپىز. اپام ءۇيى اق جايلاۋ دەپ كەلىپ قالدىق. جالعىز ەمەسپىن. كورمەيسىڭ بە؟
•  - بۇل كىم؟ (اۋلاقتا جامال جاققا ءدۇربى سالىپ تۇرعان عاليدى كورسەتىپ)
•  - بۇل عالي دەگەن ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ جىگىتى. جاس كۇنىندە وقۋ ىزدەپ، قالاعا كەتكەن ەدى. تاياۋدا ۇيلەنەمىن دەپ ەلگە ورالدى. بىراق اۋىلدان وزىڭە لايىقتى ءبىر قىز تاپپادى.
•  - باسە، تۇرىسى بولەك قوي. قولىڭداعىسى نە؟
•  - ءدۇربى. الىستى جاقىنداتىپ كورسەتىن قۇرال.
•  - مال ىزدەگەنگە كۇشتى ەكەن، ءيا!؟
•  - قالجىڭدى قويا تۇر. قىمىزدى كىم ىشپەيدى، قىزدى كىم ايتتىرمايدى. قىسقاسى، ءبىز قىز كورۋگە كەلدىك، جيەنجان.
•  - كىمگە ... ؟
•  - سارسەنباي ۇيىندە ءبىر جاقسى بالا بار دەگەندى ەستىپ..
•  - جامالعا ما؟
•  - ءيا،ءيا، «اناسىن كѳرىپ قىزىن ال، اياعىن كѳرىپ اسىن ءىش» دەگەن جامالدىڭ اناسى شولپان اقىلدى، كѳركەم ايەل دەپ ەستىپ جاتىرمىز.
•  - تاعى نە بىلدىڭدەر؟
•  - جامال - ءوزى اقىن، ءوزى جىرشى، دومبىراشى دەيدى. كەلگەن قوناققا «سال- سال»، «قىز جىبەك» جىرلارىن جاتقا ايتىپ بەرەدى دەيدى.
•  - ە،ە، شەشەسى مولدانىڭ قىزى، اكەسى - ءدىندار دەمەدى مە، اي، وسى سەندەر قۇر قالدىڭدار-اۋ!
•  - نە دەيت، نە دەيت! (ەكەۋى ەنتەلەپ).
•  - اپام ءۇيى - اقجايلاۋ دەگەنىڭ وتىرىك بولدى عوي. ءبىر شىندىقتى ايتايىن. قۇلاقتارىڭدى سالىڭدار. بيىل بايجان باي سارسەنبايعا قۇدا تۇسكەن. سونىمەن، جامال «سىرعالىم» اتانىپ وتىر. ۇزىنقۇلاقتان ەستىگەنىم  تاز جۇمان تاياۋدا «ۇرىن» كەلەمىن دەپتى.
•  - نە دەيت، نە دەيت! (ەكەۋى شوشىنىپ).
•  - سارسەنباي جالعىز قىزىن قالاي عانا قيدى ەكەن؟
•  - ە،ە، ناعاشى كەدەي باي بولسام، باي قۇداي بولسام دەگەن زامان عوي! بىلتىر بي سايلاۋى بولعاندا پىسىقاي اعايىندارى كەلىپ، - سارسەكە، بۇل زاماننىڭ ءѳزى قورىققاندى سىيلايتۇعىن زامان بولدى. اللا تاعالا سىزگە بىرەۋدەن ارتىق، بىرەۋدەن كەم داۋلەت بەردى. بۇل زامان ەكى اينالىپ كەلمەس. ءسىز ماقۇل كѳرسەڭىز، ءبىز ѳزىمىزگە قاراعان قۇرمان بولىپ بيلىككە سايلاعىمىز كەلەدى. ەندى تاۋەكەل دەپ، اتىڭىزدى ءبىر شىعارىپ قالساڭىز قايتەر ەكەن؟ -دەگەن ەكەن. مۇنداي ءتاتتى سوزگە الدانىپ سارسەنباي سايلاۋعا تۇسۋگە بەل بۋىپتى.
•  - سودان...؟
•  - سودان نە بولۋشى ەدى. شار سالاردا بايجان باي حالىقتى ۇگىتتەپ سارسەنبايدىڭ قارسىلاسىنا سالدىرىپتى.
•  - سودان ...؟
•  - سودان سارسەنباي سايلاۋدا جەڭىلىپ، قىپ-قىزىل شىعىنعا باتىپتى. ۇل جەپ جايىنا، قىز جەپ بايىنا كەتتى دەپ – جەر توقپاقتاپ قالعان جايى بار.
•  - سودان...؟
•  - بايجان باي جامالعا قۇدا تۇسكەندە «ەندى كەلەسى سايلاۋدا بي بولامىن» دەپ بوركىن اسپانعا اتقان كورىنەدى.
•  - ە،ە الاشتىڭ كوسەمى مىرجاقىپتىڭ «جاقسى بولۋ ءۇشىن دەپۋتات بولۋ شارت ەمەس، دەپۋتات بولۋ ءۇشىن جاقسى بولۋ شارت» دەگەن ءسوزى بار ەدى. ءاي، بىراق ونى تۇسىنەتىن سارسەنبايدا قايداعى دانىشپاندىق!.. .
•  - شەشىنگەن سۋدان تايىنباس، عالي! ادەيى باس تىرەپ كەلگەن سوڭ، جامالدى ءبىر كورىپ تىلدەسپەي كەتكەنىن دۇرىس بولماس.
•  - دۇرىس ايتاسىڭ! جامالمەن بەت-بەت كەزدەسىپ، تىلدەسىپ كورسەم دەيمىن. سونىڭ رەتى قالاي بولار ەكەن؟
•  - جيەنجان، سەن جاعدايدى ءتۇسىنىپ تۇرسىن عوي. ءوزىڭ وسى اۋىلدا ايتارى بار ازاماتتىڭ ءبىرىسىڭ. ناعاشىنىڭ ءبىر قولقاسىن كوتەرە گور. اسابالىق ونەرىندى ورتاعا سالىپ عاليدى جامالمەن تانىستىرشى.
•  - ءلابباي، ناعاشى! ەرتەڭ كەشكە اۋىل جاستارىن جيناپ «باستاڭعى» جاسايىن. دوسىڭدى تۋرا جامالدىڭ جانىنا جايعاستىرامىن. ارعى جاعىن ءوز تالانىنان كورسىن. بۇعان قالاي قارايسىڭ؟
•  - مىنە، تابىلعان اقىل! اكەل قولدى.

(ولار قول الىسىپ، ۋاعدا قىلىپ شىعىپ كەتەدى).

6- كورىنىس.

«باستاڭعى» جاساعان جاستار. «الاقان سوقپاق» ويىنى وينالىپ جاتىر. سول ارادا سالەم بەرىپ، عالي  دوسىمەن كىرىپ كەلەدى.

اسابا جىگىت  «لاشىنعا لايىق سەن بايتەرەك، بۇتاعىڭا جۇرمەسىڭ قارعا ۇيالاپ» دەپ عاليدى قولتىقتاپ اكەلىپ جامالدىڭ جانىنا وتىرعىزادى. «بەت بىتكەننىڭ اجارلىسى وسى قىز، ايرىلما ەندى» دەپ قويادى.  ەكەۋى تانىسادى.

عالي: - ءسىزدىڭ اتىڭىزدى كوپ ەستىدىم، بۇگىن تانىسقانىما قۋانىشتىمىن!

جامال: - راحمەت، عالي. مەن دە ءسىز تۋرالى جاقسى پىكىردەمىن.

اسابا: - ال، ەندى، ѳلەڭ ايتامىز، ايتپايسىڭدار، ايتپاعاندارىڭا مىنەكەي!

اسابا جىگىت قولىنداعى ەسىلگەن توقپاقتاي بەلبەۋىن كѳرسەتىپ قورقىتىپ ارالاپ جۇرە باستايدى. جامال مەن عالي قىز-جىگىت بولىپ ايتىسادى.

جامال:

ال سѳيلە، كەلدى كەزەك ەندى، عالي،

كەرىلمەي ۇستا قولعا دومبىرانى!

رۋح بەرگەن ماجىلىسكە، قىزمەت كѳرسەت،

سايراتىپ ءتىل مەن جاقتى بولسا ءحالى

Ѳنەرىڭ بولسا ىشىڭدە شىعار سىرتقا،

بۇل جەردە جاسىرۋدىڭ بولماس ءمانى

جاڭعىرتىپ ساۋمالكولدى جىبەرسەڭشى.

جارايدى، مىنە، جىگىت، دەسىن ءپالى.

عالي:

جىگىتكە ابىرويدىڭ تابىلعانى.

ارادا ماحاببات وتى جاعىلعانى

ەمەس پە ەكى جۇرەك بىردەي كەلسە،

اسپاندا اي مەنەن كۇن قوسىلعانى.

مىنەكي، دومبىراڭىز، قولىنا الىپ

سѳيلەسىن سۇلۋ جامال جانىمداعى!

وسى جەردە جامال ايتىستى دوعارىپ، دومبىرانى قاسىنداعى قىزعا سىرعىتىپ، ءوزى سىرتقا شىعىپ كەتەدى.

- جامال جايشىلىق پا، قايدا كەتتىڭ؟ (اسابا جىگىت سوڭىنان ەرىپ كەتەدى)

عالي: - اپىراۋ، مەن ارتىق كەتتىم بە؟ جامالعا نە بولدى؟

بويجەتكەن قىز: - قىز قۇپياسى تەرەڭدە عوي، تەرەڭدە جىگىتىم!

عالي: - قايداعى قۇپيا؟!!!

قولىڭا اقسۇيەك ۇستاعان اسابا جىگىت قايتىپ كەلەدى. قولىنداعى سۇيەكتى جوعارى كوتەرىپ;

•  - كۇتكەن ءسات تە كەلىپ جەتتى. اي جارىعىمەن «اقسۇيەك» وينايمىز. ال، كەتتىك. ء(بارى شىعىپ كەتەدى).

7- كورىنىس.

ايدىڭ نۇرى سۋ بەتىندە جارقىرايدى. الىستان كوكشەتاۋ قاراۋىتادى. اقسۇيەك ىزدەگەن جاستار. اقسۇيەك ىزدەگەن جاستار. دارەت قىسقان ءبىر جىگىت بەزەكتەپ ءجۇر. داۋىس:

•  - ايعا قاراپ دارەت الۋعا بولمايدى.
•  - سۋعا دا بولمايدى.
•  - تۇرىپ دارەت الۋعا بولمايدى.
•  - ءاي، قىزتالاق! ءولتىردىڭ-اۋ مەنى. مەن توعايعا كەتتىم ەندەشە (ىشقىرىن كوتەرگەن قالپى شىعىپ كەتەدى).
•  - شاپ جانۋارىم، شاپ! (قارقىلداي كۇلگەن ەكىنشى جىگىت سوڭىنان كەتەدى).

ساحناعا ەكى قىز شىعادى.

- جامالدىڭ جىگىتى كىم؟

- بايجان بايدىڭ ۇلى جۇمان.

- تاز جۇمان با؟ ماسقارا-اي! اڭقاۋ، اقىماق دەپ ەستىگەن ەدىم.

- اتا جولىمەن اتاستىرىلعان. قايتەمىز ەندى. كونەمىز دە.

- بايلىعىڭا ماستانعان جەكسۇرىن جۇمان. جامالدى قاي قىلىعىمەن قاتىن قىلماقشى.

- قوي، ولاي دەمە. جۇرت ەستىپ قالماسىن. ۇيات بولار.

- قوناق جىگىتتىڭ جامالدا كوڭىلى بار سياقتى. بايقادىڭ با؟

- ءيا، ءيا، مەن دە سوڭى اڭعاردىم. ورىس سياقتى ما قالاي ءوزى..

- ءيا،ءيا، ءوزى ءبىر ۇرعاشىعا سۇيكىمدى جىگىت ەكەن.

(قىزدار كۇلىپ شىعىپ كەتىپ، كوڭىلدى ەكى جىگىت قايتا كەلەدى).

- جۇمان ءوزى «ەكى قويىڭ ءبىر سوم» دەيتىن، سيپىر بىلمەيتىن ساۋاتسىز جىگىت قوي. انا جىلى ءۇيى قانت-شاي، عايىرى نارسەلەر اكەلۋگە قالاعا جۇمساپ جىبەرگەندە، جولدا تەرىلەرىن الىپساتارعا ساتىپ، ون تەڭگە التىن ورنىنا الدانىپ، ءبىر تيىن جاڭا باقىر الىپ كەلىپتى. جىلتىراعانىڭ ءبارى التىن ەمەس ەكەنىن قايدان ءبىلسىڭ!

- وي نەسىن ايتاسىڭ. جۇماننىڭ جىندىلىعى جەتىپ ارتىلادى. مەن دە ءبىرىن ايتايىن. باياعىدا بوزبالالىق قىلماقشى بولىپ ءبىر قىزى بار ۇيگە بارماي ما؟ قىزدى كۇتىپ وتىرىپ ءۇيدىڭ بوساعاسىندا ۇيىقتاپ قالىپتى.  قىزدىڭ اكەسى تاڭەرتەڭ: «تۇر بالام، ۇيقىڭ قانعان شىعار»،- دەپ ۇيىنە قايتارىپ جىبەرىپتى.

- ءجاا، جۇماندى دا، سۇيەكتى دە قويا تۇرىپ، الگى قالقاتايلاردى تاۋىپ الايىق.  وزدەرى قايدا ءجۇر ەكەن... (اندەتىپ ءارى كەتەدى)

             ساحنادا ءدۇربى سالىپ اقسۇيەكتى ىزدەگەن عالي مەن جامال. دۇربىگە تاڭ قالعان جامالدىڭ سوزدەرى جارقىن شىعادى. ول ءدۇربىنى سيقىر سانايدى.

-  ەشقانداي سيقىر ەمەس، بۇنىڭ اتى- ءدۇربى، وقىعان ادامدار ويلاپ تاپقان.

-  ءدۇربى.

- ءيا، ءدۇربى. ءدۇربىنىڭ اتاسى - تەلەسكوپ. تەلەسكوپپەن اسپانداعى اي-جۇلدىزداردى زەرتتەيدى.

- ۋاۋ، اي جارىقتىق قانداي جاپ-جارىق،  بەتىندەگى بەدەرى دە الاقانداعىداي كورىنىپ تۇر. (جامال دۇربىمەن اسپانعا قاراپ)

- قالاي، قالاي؟

- الاقانداعىداي!

جامال اسپاندى تاماشالاپ تۇرادى. عالي «ونەر ءبىلىم بار -جۇرتتار» ولەنىڭ

وقيدى. جامال قيال قۇشاعىندا.

- شىركىن-اي، ايدىڭ ارجاعىن كورسەتەتىن ءدۇربى بولسا عوي. سەنى كۇن ۇزاق قاراپ وتىرۋشى ەدىم.

-  وقىعان ادامدار ونداي ءدۇربىنى دە ويلاپ تابادى، جامال!

- بىراق، مىلقاۋ ادامشا كۇن ۇزاق قاراپ وتىرعان  قىزىقسىز عوي. ءبىراۋىز اماندىق سۇراپ تىلدەسپەگەن سوڭ.

- ول زاماندا كەلەر،  جامال. ءالى-اق ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە ءدۇربى سالىپ ايشىلىق الىس جەرلەردەن سويلەسەتىن بولامىز.

- ءيا، ساعان ايدىڭ ار جاعىندا وتىرعان ادامنىڭ داۋسى قالاي ەستىلەدى.  تىم قيالشىل ەكەنسىز. (سىقىلىقتاپ شىعىپ كەتەدى).

- جامال، جامال! مەن شىن ايتامىن. توقتاشى، توقتاي تۇرشى! ءبىز ەكەۋمىز.  قااااپ..! مەنىڭ ساعان ايتارىم باسقا ەدى عوووي!

- ۋا، داريعا، جىگىت قايدا ونەر تاپقان! (ايعا قاراپ)

- سەندەر دە سەنبەيسىڭدەر مە؟ (ساحناعا قاراپ)

8- كورىنىس.

سارسەنبايدىڭ ءۇيى. جامال ولەڭ وقىپ مۇڭايىپ وتىر.

ءبىر اللا، جالعىز ءѳزىڭ جاردەمشى بول

كەز بولدى مەن سورلىعا قۇرىلعان تور

كѳل بولىپ كѳزدىڭ جاسى ѳتكەنىم عوي،

بولماسا ارىلماعان ماڭدايدا cop.

جايلاعان اققۋ ەدىم شالقار كѳلدى،

بۇل كۇنى كѳرىنىپ تۇر جامان دا زور.

ورالدىڭ ىلەر دەۋشى ەم اقيىعى.

شىنىمەن جاپالاققا بولام با قور؟!

مەن قايران اتام مالعا ساتقانىنا،

ءبىر تازدى جالپاق ەلدەن تاپقانىنا.

اتى ءѳشىپ تۋماي كەتكىر جۇمان دەگەن!

مال بەرىپ، مەنى ءѳزىمسىپ جاتقانىنا.

اتانىپ باي بالاسى قارا باسقىر

- جۇماننىڭ نە بەرەرسىڭ ماقتانىنا؟

قازاقتىڭ كۇللى عايىپ عادەتىندە

تۇسكەنىم بار قاسقىردىڭ قاقپانىنا.

اتاما مەن نە جازدىم قور قىلعانداي،

بولماسا ءبىر مىنەزبەن جاقپادىم با؟

جاسىمنان تاربيەلى حان قىزىنداي،

قاسىرەت اقىرىندا تارتقانىم با؟

الپەشتەپ ۇلدان ارتىق قىز باسىمدى

Ѳسىرگەن اتاما وبال ارتقانىم با؟

سىرتتان قالامپىردىڭ داۋىسى ەستىلەدى. جامال جالما-جان كوز جاسىن ءسۇرتىپ، قولىنداعى قاعازىن كىتاپ سالاتىن ساندىقشاسىنا سالا قويادى.

•  - ويباي، ويباي، وتاعاسى، ەندى قايتتىك. ەل-جۇرتقا ماسقارا بولدىق قوي.

كەشە كۇيەۋ بالا «ۇرىن كەلدى». جەر كوككە سىيعىزباي ماقتاعان قىزىمىز بەت ءجۇزىن ءبىر كورسەتۋگە جاراماپتى. بايعۇس كۇيەۋ بالا جەردىڭ ۇستىمەن كەلىپ، استىمەن كەتىپتى.  ەل-جۇرتقا كۇلكى بولىپ. ماسقارا-اي، ماسقارا!

قالامپىر قارا اسپاندى توندىرە سويلەپ كىرەدى. وعان ىلەسە كىرگەن  سارسەنباي اشۋلى كەيىپپەن جامالعا قارايدى.

- اكە، مەن جۇماندى سۇيمەيمىن. عاليمەن باقىتتى بولار ەدىم.

- داستۇرگە قارسى شىقپا، قىزىم. بايجانمەن ۋادەم بار.

جامال جىلاپ ساحنادان شىعىپ كەتەدى.

- وسىنىڭ ءبارى وقىعاننىڭ كەسىرى. بارىنە شولپان كىنالى. بايجاننىڭ بالاسىن جامانداپ جامالجاننىڭ باسىن قاتىردى.  ويباي -اۋ قىزدى جاۋعا دا بەرەدى. جۇمانعا تيسە جامان بولمايدى. اۋىلىمىز ارالاس، قويىمىز قورالاس وتىرعان ەلمىز. كوز الدىمىزدا جۇرەدى عوي. ءارى بەرىدەن سوڭ، قىز بالاعا اكەنىڭ اق باتاسىنان ارتىق نە بار... .

قالامپىر ايتىپ بولعانشا، شولپان كىرەدى. سارسەنبايعا قاراتا;

- قۇدانىڭ قۇدىرەتى، اۋەلدە سەن ءتىل الماي، بالانى مۇنشا قايعى-قاسىرەتكە سالدىڭ، مىنە، كѳرمەيمىسىڭ اقىرىندا جامالدىڭ كѳز جاسىنا قالىپ وتىرمىز. وسى قالپىمەن قور بولىپ كەتسە، ەكى دۇنيەدە بىزگە رازى بولار ما، ءبىزدىڭ اتا-انالىق حاقىمىز موينىمىزدا ەمەس پە؟

سارسەنباي ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ ەرسىلى-قارسىلى ءۇيدى كەزىپ ءجۇر. شولپان توقتاماي سويلەپ تۇر.

- جامالدى ءѳزىنىڭ تەڭىنە بەرەمىز. بايجاننىڭ بالاسى جامان دەيدى، اتاسىنىڭ بايلىعى نە كەرەك...

- وسى يت نە بىلشىلداپ وتىر؟ قۇدايدىڭ جازعانىنان ارتىق نە قىلامىز، ەكىنشى كىسىگە بەرەمىز دەسەڭ، بايجان بولىستارمەن قوسىلىپ، ءبىزدىڭ جانىمىزدى قويا ما؟ مالىمىزدان  قۇرىق،  باسىمىزدان  سىرىق  تۇسىرە  مە؟ «قاتىن - دۇشپان» دەگەن وسى، بولماسا بۇل ءسѳزدى ايتارما ەدىڭ...

سارسەنباي اشۋلانىپ، ۇيدەن شىعىپ كەتەدى.

9- كورىنىس.

ساحنانىڭ ەكى شەتىندە تەرىس قاراعان سارسەنباي مەن جامال.

جامال: - اكەم مەنى جاقسى كورمەيدى. (مۇڭايىپ)

سارسەنباي:- مەن قىزىمدى جانىمنان ارتىق جاقسى كورەمىن عوي. تابانىنا كىرگەن شوگىر، ماڭدايىما قادالسىن دەپ جۇرگەن جوقپىن با؟

جامال:- اكەم مەنى جاقسى كورسە، مەن سۇيمەگەن جىگىتكە بەرمەۋشى ەدى.

سارسەنباي:-  جامالجان بايجاننىڭ بالاسى جۇمانعا تيسە، جامانشىلىق كورمەيدى. نە ىشەم، نە كيەم دەمەيدى. ويباي -اۋ، ەڭ دۇنيەنىڭ ورتاسىنا كۇمپ ەتىپ تۇسپەيدى مە؟!.

جامال:- اكەمە مال عۇرلى قادىرىم جوق. اكەمە كەرەگى مال مەن اتاق بولدى.

سارسەنباي (شىرەنىپ):-  بايجانمەن قۇدا بولسام بولىس اتانىپ، جەر يەسى دە، مال يەسى دە ءوزىم بولمايمىن با؟ جايلاۋىن مىنە، قىستاۋىن انە دەپ شەلپەك تاراتقانداي جەردى ۇلەستىرىپ وتىرسام قانە. بۇدان اسقان باق بار ما ءوزى؟ جامالجاندى بارعان جەرى بولىستىڭ قىزى دەپ توبەسىنە كوتەرمەي مە؟  جامال: -   اكە قارعىسى -وق. الدە، اكەمدى تىڭداپ باتاسىن السام با ەكەن؟ بىراق جۇماندى سۇيمەيمىن عوي. ال، عاليعا عاشىقپىن. وقىعان، بولاشاعى زور جىگىت. تۇرمىسقا شىقسام قور بولمايمىن. ە، جاراتقان يەم جار بولشى!

سارسەنباي: - ءجا، سارسەنباي جەتەر ەندى. ءبىر شەشىمگە كەل. قاتىندى تىڭداساڭ كومۋسىز قالاسىڭ.  جامالجاندى جۇمانعا قوسامىن. وسى ويىم دۇرىس. بولدى.

10- كورىنىس.

سارسەنباي ءۇيى. تاڭ بوزارىپ اتىپ كەلەدى. ۇيىقتاپ جاتقان ادامدار. قالامپىر بايبىشە ەسىنەپ، كەرىلىپ ويانادى. كەنەت قاسىندا جاتقان جامالدىڭ جوق ەكەنىن بايقاپ قالادى. كەرەگى باسىنا ىلىنگەن كيىمدەرى دە، ەتىگى دە جوق ەكەنىن اڭعارادى دا «ويبايعا» باسادى.

قالامپىر: - ويباي، سارسەنباي، سورلى سارسەنباي تۇر، تۇر (جۇلقىلاپ). ءبىزدى قارا باستى ويەباي!

سارسەنباي: - نە بولدى، نە بولدى؟ (كوزى - باسىن ۋقالاپ)

قالامپىر: - ءاي نە بولعانىن نە سەنىڭ، قىزىن قاشىپ كەتىپتى. قاراسايشى كەرەگە باسىنا.  ءبىر كيىمى دە جوق. ەندى قايتتىڭ سورلى اۋ! بايجانعا ادام شاپتىر.

ساحنادا دابىل قاعىلىپ، قىم-قۋىت باستالادى. اشۋلى جۇمان، داۋرىققان ادامدار، اۋىلناي،  عاليدىڭ دوسىن تۇتقىنعا العان اسكەريلەر  ت.ب.

ءىىى اكت

11- كورىنىس.

قالاداعى فاتيحوللا بايدىڭ ءۇيى.  جامال ۇيدە وتىر.

نوعايشا كيىنگەن عالي جول دورباسىن اسىنىپ، كۇركىلدەپ جوتەلىپ كىرەدى.

- ءبىز جەڭدىك، تەڭدىككە جەتتىڭ جامال، ءسۇيىنشى.. !

- و،و،و! قانە وقىشى داۋىستاپ، بۇل نە قاعاز؟

-بۇل قالاداعى كرەستيانسكي ناچالنيكتىڭ بۇيرىعى جامال، تىڭداشى!

«جامال سارسەنبايقىزىنا ەشكىم قيانات، ءجابىر قىلماسىن! سۇيگەن كۇيەۋىنە بارۋعا ѳزىنە ەرىك بەرىلدى. قالىڭمال حاقىندا داۋ بولسا، ۆولوستنوي سەزد جاۋاپتى».

عالي قولىنداعى قاعازدى زورعا وقىپ شىعادى. ەكەۋى قاتتى قۋانادى.

كەنەت جامالدىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ مۇڭايىپ قالادى.

- نە ويلاپ كەتتىڭ جامالجان! نە بولدى؟

- ءبارى دە جاقسى عوي، عالي، بىراق..!

- نە بىراق…؟

- ءبىز اتا-انامىزدىڭ اق باتاسىن المادىق. ات اتاندىرىپ، سۇيەك سىندىردىق. سول اعاتتىق كوڭىلىمنەن كەتپەي ءجۇر.

- و، ءتايىرى-اي! جامال، وقىعان ادامدار ەشقاشان ىرىم-سەنىمگە سەنبەيدى. بولاشاققا سەنەدى.  مىنە، مەن ساعان قانداي كەرەمەت سىيلىق اكەلدىم. كوزىڭدى جۇم. قازىر كەرەمەتتىن كۋاسى بولاسىڭ!

عالي قالتاسىنان كالەيدوسكوپ الىپ شىعادى. جامالدىڭ كوزىنە توسادى.

- ال، ەندى كوزىڭدى اشا عوي.

- و،و عاجاپ! گۇل جايناعان الەم. دالادا قىس، مۇندا جاز. بۇل نە سيقىر ؟

- بۇل سيقىر ەمەس. بۇل - كالەيدوسكوپ. كادىمگى شىنىدان جاسالادى ەكەن. مەن ءبارىن ءبىلىپ الدىم. ساعان ءوز قولىممەن جاساپ بەرەمىن، جامال. مەنىڭ اسپانعا عاشىق ادام ەكەنىمدى بىلەسىڭ عوي. شىركىن-اي، ايدىڭ ار جاعىنان سويلەسەتىن سىمسىز تەلەفوندى ويلاپ شىعارسام عوي.

عالي دورباسىنان شىنىلاردىڭ  سىنىعىن شىعارا باستايدى.

•  - بۇل شىنىلاردى قايدان تاپتىڭ؟ قانداي ادەمى شىنىلار!
•  - قالانىڭ سىرتىنداعى شىنى زاۋىتىنا بارىپ، شاشىلعان سىنىقتارىن

تەرىپ الدىم. بۇگىنگى كۇننىڭ سۋىعىن-اي! جيناپ بىتكەنشە ءتىس-تىسىمە تيمەي، سۇيەكتەرىم سىرقىراپ كەتتى. ءدارىنىڭ كۇشىن سەزبەي تۇرمىن.

شولپان داستارحانعا ءشاي اكەلىپ، عاليعا قىزمەتىن جاسايدى.

•  - عاليجان، كۇننىڭ سۋىعىن بىلە تۇرا، جەڭىل كيىنىپ شىققانىڭ قالاي، باس

كيىمدە كيمەپسىڭ! انام اياعىندى جىلى ۇستا، اۋرۋدىڭ ءبارى تاباننان وتكەن سۋىقتان باستالادى - دەۋشى ەدى.

•  - ادام سۋىقتان ولمەيدى. ۇلى جازۋشى لەۆ تولستويدىڭ ءبىر كەيىپكەرى

باقشاسىندا بوربايىنا جاپىراق بايلاپ، جالاڭاياق جۇرەدى ەكەن. قارا جەر ادامعا كۇش قۋات بەرەدى. ءبىز قۇدايعا ەمەس عىلىمعا، تابيعاتقا جاقىن بولۋىمىز كەرەك.

داستارحاندا عالي شايىنا شاشالىپ، كۇركىلدەپ جوتەلەدى.

•  - جاراتۋشى ءبىر اللا. اللانىڭ قالاۋى بولادى. وقۋدىڭ تۇبىنە جەتە

الماسسىڭ. ءبىر ءسات ءوزىڭدى ويلاپ، دەنساۋلىعىندى دۇرىستاشى عالي.

•  - عىلىم ءۇشىن جانىم ساداعا! تەڭدىككە جەتسەك تە، جۇرتتىعىمىزدى

ساقتاساق تا، دۇنيەدە سىباعالى ورنىمىزدى الساق تا، ءبىر عانا وقۋدىڭ ارقاسىندا الامىز. ەگەر مەن ولاي-بۇلاي بوپ كەتسەم، وسى قالادا وقۋ وقى، جۇمىس ىستە.

• قايداعىنى ايتپاشى، جاماندىقتى شاقىرماشى عاليجان! ولسەك بىرگە ولەمىز ....

ساحنانى قاراڭعى تۇنەك باسادى. ازالى مۋزىكا وينايدى.

12- كورىنىس.

ساحنادا قارا جامىلعان جامال مەن شولپان.

جامال:- دۇنيەدە بىرگە راقات عۇمىر ѳتكەرەمىن، عالي تۇرعاندا ەش جامانعا قور بولمايمىن دەگەنىم تاكاپپارلىق ەكەن. اللا قابىل ەتپەدى، ءۇمىتىم كەسىلدى، اپا!

شولپان:- ون سەگىز مىڭ عالامدى جاراتۋشى اللانىڭ  ءوزى ادامدى پۇلسىز بەرىپ،

قۇنسىز الادى قۇلىنىم مىنە، قىرىق كۇن ءوتتى. كۇندىز -ءتۇنى جىلاۋدا، كوزىڭ بۇلاۋدا ءجۇر جانىم. ەندى جاسىندى ءسۇرت، باسىڭدى كوتەر قىزىم. ولمەك ارتىنان ولمەك جوق.

جامال:- مەن سورلى وپاسىز دۇنيەدە قوناقتاي الماي اداسىپ قالدىم. مولاسىنداي باقسىنىڭ، جالعىز قالدىم تاپ شىنىم، اپاااا!

شولپان:- جانىڭدا مەن بارمىن عوي. ءومىرىڭ الدا، باسىڭ جاس. كەلەشەگىڭدى ويلا ەندى قىزىم. مەن سەنى ۇيگە الىپ قايتامىن. ىشكە سىيعان بالام، سىرتقا دا سىيادى.

جامال:- اكەم قايتەر ەكەن،بۇل قورلىققا كونبەيتىن شىعار. قالامپىر شەشەم شە؟

شولپان:- اكەڭدى ءوزىم كوندىرەمىن. قورىقپا قىزىم. اكەڭ ەسكىلىكتىڭ ادامى بولسا دا، ورىستان ولەردەي قورقادى. سەنىڭ الگى قاعازىڭ بار عوي.. كىم الگى ناشاندىك بەرگەن ..

جامال:- كرەستيانسكي ناچالنيكتىڭ بۇيرىعى ما؟

شولپان:- ءيا، سول قاعازىڭ تۇرعاندا ەشكىمنەن دە قورىقپا قىزىم..

جامال:- جووق اپا، مەن قالادا قالامىن. بىرەۋدىڭ اۋلاسىن سىپىرسامدا تاماعىمدى تاۋىپ جەرمىن. ەلگە بارۋعا بەت جوق...

شولپان:- قوي قىزىم، قالانىڭ سالتى دا باسقا عوي. ماڭدايىننان سيپايتىن جاناشىر جان جوق. ونىڭ ۇستىنە وقىپ تاۋىسقان ءبىلىمىن دە، مەڭگەرگەن كاسىبىڭ دە جوق. قايتىپ كۇن كورمەكسىڭ!

جامال وڭاشا شىعىپ ويلانادى.

-ءيا، راس ايتاسىڭ اپا. تەڭدىك، ازاتتىق، بوستاندىق- ءبارى ءوز باسىمدا.

بىراق، باقىتتىمىن دەپ ايتا المايمىن. دۇنيەنىڭ كەڭدىگىنەن نە پايدا؟ تۇرمىستىڭ كىلتىن تابا الماسام .....  قالانىڭ ءتىلى دە بولەك.. پاراحود، پاراۆوز، پويىز، ۆاگون، تەلەفون، تەاتر، تەلەسكوپ، كالەيدوسكوپ، تەلەگراف، پوشتا  نە  ول؟  ءبىرىن دە بىلمەيمىن عوي. شىنىمەن دە قالادا اشتان ولەرمىن...

ەندى قايتتىم؟ اپامنىڭ ايتقان اقىلىڭا كونەيىن بە؟.. ءيا، سويتەيىن.... اكە-شەشە پەرزەنتىنە بۇل فانيدە-پانا، باقيدا - شىراق ەمەس پە؟  «اتا-انانىڭ اقىلى - قازۋلى قارا جولمەن تەڭ» دەگەن. اتا-انانىڭ رازىلىعى-اللانىڭ رازىلىعى. اللانىڭ رازىلىعى ءۇشىن اناما ەرىپ كەتەيىن....

13- كورىنىس.

ساحنادا سارسەنباي مەن اشۋلى قالامپىر.

قالامپىر:- شولپان جامالدى الىپ كەلەمىن دەپ قالاعا كەتتى. قىزىمنان كەلىنىم سوراقى دەگەن وسى وتاعاسى! قاي بەتىمەن كەلەدى ەكەن ا. قايتىپ كەلگەن قىز جامان ەمەس پە...؟

سارسەنباي:- ءويي، سەندە ءبىر... ەكى كۇن بويى زارلاپ شاقشاداي باسىمدى شاراداي قىلدىڭ عوي. نەعىل دەيسىڭ ماعان؟

قالامپىر:- «نەعىل دەيسىڭ» دەگەنىنە جول بولسىن وتاعاسى. ولار سەنىڭ ابىرويىندى تيتىمدەي دە ويلاپ وتىرعان جوق، ويلاعان دا ەمەس. كەلتىرمە ۇيگە. جىبەر جۇمانعا...

سارسەنباي:- بايبىشە، سەن مەنى سوتتالسىن دەپ تۇرعاننان ساۋمىسىڭ! جامالدىڭ ءوز ىقتيارى بولماسا قالاي ۇستىنەن بيلىك ايتامىن. كرەستيانسكي ناچالنيكتىڭ بۇيرىعى جامالدىڭ قولىندا ەمەس پە..؟

قالامپىر:- وتاعاسى اۋ، قايداعى قاعازدى قايدان ايتىپ تۇرسىڭ... ابىرويىن

ايرانداي توگىلىپ جاتقاندا.. ەل-جۇرت سەنىڭ قاعازىڭدى قايتسىن. ەكى بەتىن شىمشىپ، ارتىن اشىپ كۇلگەلى تۇرعان جوق پا؟

سارسەنباي:- ءجااا، جەتەر ەندى. سەن جەڭدىڭ، مەن كوندىم. جالعىز قىزدىڭ جاعدايىن ويلايمىن دەپ ەل-جۇرتقا «ءاي، كاپىر!» بولار جايىم جوق. مەن بايجانعا ادام جىبەرەمىن. جۇمان كەلىپ جامالدى الىپ كەتسىن! ...

14- كورىنىس.

ساحنادا اشۋلى جۇمان قامشىسىن بىلەپ جامالعا كىجىنىپ تۇر.

جۇمان: - وقىعاننىڭ ەتەگىن ۇستاپ كەتىپ ەدىڭ، شىققان ءمۇيىزىن قانە؟ اكە -شەشەڭ ءوز قولىمەن بوساعاما اكەپ تاستادى. كوك تيىن قادىرىڭ قالمادى.  كوزىڭە كوك شىبىن ۇيمەلەتەمىن ءالى ساعان!

جامال: - مەنى اكەم دە،  شەشەم دە قۋعان جوق. اتا جولى دەپ ءوزىم كەلدىم. ءبىر قاتەمدى بەتىمە باسا بەرمەشى جۇمان قۇداي ءۇشىن!.

جۇمان: - بىرىنشىدەن سەن مەنى بۇدان بۇلاي جۇمان دەپ ايتۋشى بولما. ەكىنشىدەن، اتا جولىن ويلاساڭ قارا بەت بوپ  قاشار ما ەدىڭ قالاعا. بىلە بىلسەڭ، ورىسشا وقىعان ادام ءداستۇر تۇگiلى، ءوزiنiڭ كiم ەكەنiن بiلمەيدى. سەن سونداي كاپىرمەن قوسىلىپ، ەركەكتىك ار-نامىسىمدى تاپتادىڭ سالداقى نەمە!

جامال: - مەن ساعان كەلگەلى كوزىمنەن جاس، توبەمنەن توقپاق كەتپەدى. وتىرسام وپاق، تۇرسام سوپاق بولدىم. جۇرەگىڭ تاس بولماسا ءجىبيتىن كەزى بولدى عوي. وسى ءۇيدىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعامىن دەپ كەلدىم عوي ... .!

جۇمان : - قاپ، مىنانىڭ ارسىزدىعىن-اي! كىمدى اقىماق قىلماقسىڭ سەن -ەي. بەرى قارا. سەن، ءيا سەن! قولىڭنان تۇك كەلمەي، قالادا كۇنىڭدى كورە المايتىن بولعان سوڭ امالسىز كەلىپ وتىرسىڭ. ايتپەسە، قۇيرىعىن ۇستاتپاي كەتەتىننىڭ ءبىرى سەنسىڭ. سەنى، مىنا سەنى اتتىڭ قۇيرىعىڭا بايلاسام دا وبال جوق!

جامال: - مەنى ѳلتىرەتىن بولساڭ ءبىرجولا ءѳلتىر، ايتپەسە ءѳزى كۇيىپ جۇرگەن جانىمدى كۇيدىرمە؟

جۇمان: - يا، سەنىڭ ءسۇيىپ بولعان بايىڭنىڭ كۇيىگى باسىلماي ءجۇر ەكەن عوي، مەن سەنىڭ كۇيىگىڭدى باسايىن – دەپ  جامالدى قۋالاپ سوعا باستايدى.

جامال ساحنادان قاشىپ كەتىپ، جالعىز  قايتا ورالادى. كيىمى جىرتىلعان.

جامال (ساندىراقتاپ): - بۇل ومىردەن ەش ءمان قالمادى. عاليسىز ءومىر سۇرە المايمىن. قايداسىڭ جانىم عالي!؟ شامشىراق، عالي جاققان عىلىمنىڭ شامشىراعى مەنى شاقىرىپ تۇر. (قاراڭعى ءتۇن. دولى بوران داۋىسى).

15- كورىنىس.

مۇعالىم ساحناعا شىعادى.

• جامال ايدالادا اداسىپ، ءۇسىپ ءولدى. ءومىرى الدا ەدى. ول - جۇماننان قورلىق

كورەتىنىن جاقسى بىلسە دە، تۇرمىسقا شىقتى. بارمايمىن دەسە دە ءوز ەركى ەدى. قالاداعى كرەستيانسكي ناچالنيكتىڭ “جامالدىڭ باسىڭا ەركىندىك بەرىلسىن!” دەگەن بۇيرىعى قولىندا بولاتىن. بىراق، جامال وزىڭە بەرىلگەن تەڭدىكتى تارك ەتتى.

نەگە؟ سەبەبى، جامال جاڭا ومىرگە دايىن ەمەس ەدى. قالا تۇرمىسىنان قاتتى قورىقتى. ەگەر جامال جاڭارعان زاماننىڭ سىرىن ۇعىپ، تەحنيكانىڭ ءتىلىن بىلگەندە جۇمانعا قۇداي كۇنىن قاراتپاۋشى ەدى عوي. ءبىر كىسىنىڭ تىزگىنى بىرەۋدە بولىپ، ەركى بولماۋ قانداي كەمشىلىك بولسا، ءبىر تايپا جۇرتتىڭ ءوز ەركى وزىندە بولماۋى وزىڭدە بولماۋى  ونان مىڭ ەسە جامان.

سونىمەن، جامال ەسكىلىكتىڭ دە، تەڭسىزدىكتىڭ دە قۇربانى ەمەس. جامال - فۋنتسيونالدىق ساۋاتسىزدىقتىڭ قۇربانى بولدى. ەل بولام دەسەڭ بالاڭدى وقىت قازاق. ايانبا! («ويان قازاق» ولەڭىن وقيدى).

پەسانىڭ سوڭى.

بولات بايقاس

Abai.kz