«Últ kósemi Álihan Bókeyhannyng nemeresi ózin orys últynyng ókili sezinedi eken», «keshegi Alash arystarynyng úl-qyzy ana tilinde sóiley almay ketti, olardyng býgingi úrpaghy da qazaqsha bilmeydi» dep keletin aiyptaular el ishinde әredik aitylyp qalady. Al biz әlgindey aiyptaulargha qosyla ketuden búryn onyng sebep-saldaryna boylaghandy jón kóremiz. Alashordashylardyng bolsyn, sovettik-sosialisttik qoghamnyng qúrlysyna qúlshyna at salysqandar bolsyn – olardyng bәri shyn mәninde halyqshyl túlghalar edi. Olar tilinen, dilinen jerinip ómir sýrgen joq. Úrpaghyna da últyn sýngdi aman etti. Biraq uaqyt pen zar-zamannyng qyspaghyna týsken buyn koloniyaldy biylikting tarapynan neshe týrli qiyanatty, qorlyqty kórdi. Sodan keyin amaldyng joqtyghynan otarshyldardyng yghynda jýruge kóndi. Orys tili olardyng jer basyp tiri jýruine mýmkindik berip qana qoymay, jana ómirge beyimdeluge, tipti, azdy-kópti mansapqa qol artugha jaghday tughyzdy. Ókinishitisi ziyaly qauymnyng әuletinde qalyptasqan tildik ahual tútas últqa kólenkesin týsirip әli kýnge zalalyn tiygizip keledi. Últ ziyalysyna qarap ósedi. Bizding qazaq tekke ýlken mәn beredi. Keshegi sholaq belsendilerding biylik pen bizneste jýrgen osy kýngi úrpaghyn qazaq últ ziyalysy dep bilmeydi. Moyyndamaydy. Sondyqtan da naghyz últ serkelerining otbasy men әuletine baylanysty jogharydaghyday sózder aitady. Nege? Endeshe biz de sonyng mәn-jayyna ýnilip kórudi jón sanadyq.    

Qúlbek ERGÓBEK, memlekettik syilyqtyng iyegeri:

– Búl ózi birneshe buyngha týsken salmaq. Bolishevizmning alghashqy kýnderinen bastap kommunistik partiya Ortalyq Aziya, onyng ishinde Qazaqstangha kәrin tóge bergen. Sonday jaghdayda Álihan Bókeyhan, Ahmet Baytúrsynúly, Jansha Dosmúhamedov, Jýsipbek Aymauytov sekildi úly túlghalarymyz orystan әiel alghan. Olay bolatyn sebebi, RSFSR-men tikeley, qoyan-qoltyq júmys isteydi ghoy. Sonday jaghdayda jan serigi orys últynan bolsa, onyng qorghanysqa, qazaqqa qatysty manyzdy kelisimderde sebi tiyedi dep oilaghan. Olardyng arasynda Múhtar Áuezov te bar. Alayda sol alashordalyqtardyng aldynghy buynynda bir tabandylyq bolghan. Áyeldi basqa últtan alsa da, ony músylmandyqqa ótkizip, qazaqy tәrbiyege iykemdegen. Biraq olardyng balalary taza qazaqsha sóilep kete almady. Oghan uaqyt, әleumettik jaghday, alashordany qughyndau sekildi týrli sayasy jaghdaylar әser etti.

Olardan keyingi buyn – Sәken, Iliyas, Beyimbet, Múhtar, Sәbiyt. Últ ziyalylary degenimiz osylar edi. Sәkenning Laura, Ayan degen úl-qyzy erte shetinep ketti. Beyimbetting balasy Mereke men qyzyn Sәbit Múqanov qamqorlyqqa alyp, birining dәriger boluyna, birining Mәskeudegi әdebiyet institutyna kursqa baryp bilim aluyna jaghday jasaghan. Beyimbet Maylinning úlyn da, qyzyn da qazaqsha bilmeydi dep aitu qiyn. Biraq olardyng qazaq ziyalylaryna, uaqytqa degen senimi qalmaghan edi. Sol sebepti tili qazaqsha bolsa da ruhy qazaqsha bolmay ósti. Ákelerining atylyp, analarynyng ALJIYR-ge aidalyp ketui búlargha psihikalyq túrghydan qatty әser etti. Sonyng zardaby olardyng tilge de, dinge de senbey ósuine alyp keldi. Osynday jaghdaydy Súltanbek Qojanovtyng úly men qyzyna da qatysty aitugha bolady. Múhamedjan Tynyshbaevtyng úly Eskendir azdap qazaqsha biletin. Biraq ol da әkesin attyryp jibergen qoghamgha senbedi. Men Eskendir Múhamedjanúlymen de, Súltanbekting Ziba degen qyzymen de kóp sóileskem. Búlar sol kezdegi biylikting әkelerine kórsetken zәbir-japasyn jýregimen qabyldaghan, sodan qalghan sanalaryndaghy soqqydan aryla almay ótken adamdar. Onyng ýstine bәrining kókeyinde, «Qazaq tilinde oqyghan, jazghan әkelerimiz ne opa tapty?» degen saual túrdy. Sondyqtan shesheleri olardyng qazaqsha oqyp, qazaqy tәrbiyede ósulerine qúlyqty bolmady. Orys oquyna berdi. Sóitip: «Osynday qughyn-sýrgin qaytalanyp jatsa, oryssha oqyghandyghy sep bolyp, tiri qala ma» degen dalbasa oy jeteginde jýrdi. Búl qatarda Múhtar Áuezovting de, Sәbit Múqanovtyng da balalary bar. Múqannyng ornitolog balasy – Ernar qazaqsha mýlde bilmeytin, Múraty bertinde ana tilinde jaqsy sóilep ketti. Al Múghalimasy qazaqsha tәrbiyelendi.

Kezinde Sәbit Múqanov radioda súhbat berip otyryp: «Múhtar Áuezovke qaraghanda mening úrpaghym urbanizasiyagha úshyramaghan. Bәri qazaqy tәrbiyening jemisi», – dep maqtanghan. Búl da shartty nәrse. Arystany iri injener boldy. Qazaqshasy da, qazaqy ruhy da óte myqty edi. Odan keyingi Maraty oryssha tәrbiyelengen. Qazaqshany jaqsy bilmeytin. Biraq mamandyghyna say etnolog, etnograf retinde qazaqsha sóilep jýrdi. Alayda enbekterining barlyghy orys tilinde jazylghan. Al Altayy әskery adam, ol da oryssha ósti.

Mening әkem Beysenbay Kenjebaev tatar qyzyna ýilengen. Beysekenning jan dosy Núrtas Ondasynov orys qyzyn alghan. 20 jyl Sibirde bolyp kelgen taghy bir jaqyn dosy Jýsipbek Arystanov ózbek qyzyn jar etken. Ótebay Túrmanjanovtyng da әieli tatar últynan boldy. Olardan tughan balalar da taza qazaqy ruhty bola alghan joq. Soghan qarap otyryp aralas nekeden taza qazaqy tanymdaghy, týsiniktegi, ruhtaghy perzent órbimeydi-au dep oilaymyn. Búlardyng qay qaysynyng da ózge últtan qyz aluy saqtyqtan, zaman qalay bolyp ketedi degen qorqynyshtan tuyndaghan. Óitkeni Sovet ókimeti degeniniz – orys ókimeti edi ghoy. Mektepte últ tarihy oqytylghan joq, orystyng tarihyn oqydyq. Filosofiya da solay. Búl jaghday jalghyz bizde ghana emes, tәjik, ózbek, tatar, bashqúrt bәrinde jýrdi. Biraq ózbek, tәjikterge qaraghanda bizding últtyq sayasatymyz sol tústa qatty әlsirep ketken edi. Onyng sebepterin jaqsy bilesizder. Sondyqtan qazaqtardyng orystanuy anaghúrlym tez jýrdi.

Osynday jýieli jýrgizilgen súrqay sayasattyng zardabyn biz әli tartyp, orys ruhynan qútyla almay kelemiz. Biylik basynda otyrghandardyng kóbining úrpaqtary qazaq tilin bilmeydi. Búnyng bәri últtyq ruhymyzdyng san ghasyrlap mýjilip, tozyp ketkenining kórinisi dep oilaymyn. 

Qanseyit ÁBDEZÚLY, professor:

– Stalin qaytys bolyp onyng ornyna naghyz imperiyashyl, shovinist, parasattan jәne mәdeniyetten júrday, sauatsyz Hrushev kelgen kýnnen bastap qazaq tiline, qazaq ruhaniyatyna, qazaqtyng salt-dәstýrine balta shabyldy.

Qazaqstan jerin bólshektep, bir ýlken bóligin Reseyge, eki bóligin Ózbekstangha jәne Týrkimenstangha menshiktep ótkizudi armandaghan Hrushev qazaqty ayasyn ba? Dәl sol eluinshi jyldardyng basynda ana tilimizge de strategiyalyq týpki maqsaty óte qauipti shabuyl jasaldy. Ol qanday maqsat edi? Qazaq halqyn ana tilinen aiyryp, jappay orys tiline kóshiru, ekinshi kezekte, bolashaqty dilinen, dininen ajyratudy da kommunistik  imperiya josparlap qoyghan edi.

Ásirese, eluinshi jyldardyng basynan bastap qazaq mektepteri týgel jabyla bastady. Eng aldymenen qazaq tilin ýlken-ýlken qalalardan alyp ketip auylgha ysyryp tastau bolisheviktik partiyanyng negizgi sayasatynyng baghyty boldy. Sol tústa kerek bolsa, astanamyz Almatyda jәne barlyq oblys ortalyghy bolyp túrghan qalalarda, audan ortalyghyna deyin barlyq qazaq mektepteri jabylyp, onyng ornyna jappay orys mektepteri ashyldy. Osy kezende Almaty qalasynda bir ghana qazaq mektebi qaldy. Oblys ortalyqtarynda da osy jaghday qaytalandy. Men ózim tuyp-ósken, qazaghy qalyng Shymkent qalasynyng ózinde eki-aq qazaq mektebi qaldy.  Osy kezde ana tilining tamyryna balta shabu ýshin aldymen qazaq ziyalylarynyn, aqyn-jazushylardyn, partiya jәne sovet organdary basshylarynyng úrpaghyn orystandyru sayasaty birinshi qatargha qoyyldy.

Sol eluinshi-alpysynshy jyldary Almaty qalasynda túratyn barlyq ziyalylardyn, aqyn-jazushylardyn, kórnekti qazaq ghalymdarynyng úldary men qyzdary týgel orys mektebinde oqugha mәjbýr boldy. Búghan qosymsha Almaty qalasynda qazaq tilinde tәrbiyeleytin birde-bir balabaqsha qalmady.

Búl sayasattyng týbinde ana tilin jongdyng tóte joly balabaqshalar men orta bilim beretin mektepterde jatqanyn partiyalyq biylik óte jaqsy bildi. Sebebi, balanyng tili ýsh jasqa deyin shyghady, tildi mengeru jeti jasqa deyin ayaqtalady. Sondyqtan balabaqsha men bastauysh mektepterde qazaq balalarynyng tili ana tilinde emes, orys tilinde shyghuy kerek boldy. Mine, osy sayasat josparly týrde, alys bolashaqqa josparlanyp, әsirese alpysynshy-jetpisinshi jyldary asa qarqyndy jýrgizildi.

Al, tәuelsizdik alghan alghashqy jyldarymyzda Qazaqstannyng biylik basyna kileng dili, mәdeniyeti orys ortasynda tәrbiyelengen, tili oryssha shyqqan qazaq jastary keldi de, otyz jyl boyy ana tilimizding kósegesi kógermedi.

Jәne osynau jyldary ana tilimizge shabuyl jasaluymen birge qazaq ziyalylarynyng qalyng ortasynda mәngýrttenu ýderisi de qatar jýrdi. Ókinishke oray tәuelsizdigimizge otyz jyldan asyp ketse de qazaq qoghamynda mәngýrttenu ýderisi әli jýrip jatyr. Biz eger osynau mәngýrttenu ýderisin toqtata alsaq, onda núrly til – baba  tili óz túghyryna qonyp, Ata Zanymyzda kórsetilgendey ana tilimiz memlekettik dәrejege tolyqqandy ie bolyp, ýsh myng jyldyq tarihy bar qazaq tilining aidarynan jel eser edi. Álemdegi eng yqpaldy, eng tamyry teren, eng tarihy bay týrki tilderining biri retinde mýmkin sanauly әlemdik tilderding qataryna da qosylar edik. Ol kýn de Alla nәsip etse qazaqtyng mandayyna búiyrar!

Aynúr AHMETOVA, әdebiyettanushy:

–   Últ ziyalysy týsinigin payymdaghanda «Tútas Týrkistan» iydeyasynyng avtory Mústafa Shoqaydyng kelesi pikirine sýienip jatamyz: «Oqyghan, tәrbie kórgen adamnyng bәrin «ziyaly» dep atap, ony sol adam ózi tәn bolghan últtyng «últtyq ziyalysy» qataryna qosa beruge bolady dep oilasaq, sózsiz qatelesemiz. Bizdinshe, belgili bir múrat-maqsattardyng sonynda jýrgen jәne sol belgili múrat-maqsattar tóniregine jinalghan oqymystylardy ghana ziyaly dep aitugha bolady. Últtyq ziyalylar qataryna tek óz halqynyng sayasi, ekonomikalyq jәne әleumettik damuyna qaltqysyz qyzmet ete alatyn adamdar ghana kire alady. Ziyalylardyng mindeti úly da qasiyetti boluy sebepti óte auyr». Búl pikirmen tolyq kelisuge bolady.

Qazaq qoghamynda әr kezende ziyalylar ómir sýrdi jәne ómirlik tәjiriybege nazar salatyn bolsaq, Sovet Odaghynda ómir sýrgen ziyalylar úrpaqtarynyng arasynda ghana óz ana tilin bilmeytinder kezdesedi. Birinshiden, múny kolonializm belgilerimen: orystandyru sayasatyn kenirek jýrgizu ýshin aralas mektepter men orys tilinde bilim beretin mektepterding basymdyghymen (Sovet Odaghynda) baylanystyrugha bolady. Yaghni, aralas mektep delingenmen, onda sabaqtardan tys kommukasiya oryssha jýredi. Oghan qosa, ziyalylardyn/jazushylardyng jazbalarynda da, auyzeki әngimelerde de manyzdy qalalarda qazaq mektebi óte az bolghany aitylady. Qazaq tilinde bilim beretin mektep tapshy bolsa, biz qalay olargha ana tilinde sóileme(y)di dep kinә artamyz? Olar sonday sayasy kezende jәne sol jaghdayda ósti. Ótkendi qalpyna keltire almaymyz. Bәlkim, últ ziyalysynyng naghyz ýlgisi jogharydaghy pikirdi keltirgen Mústafa Shoqay, Alash ziyalylary jәne balalaryn qazaqsha oqytqan jazushy, әdebiyet tarihyn zertteushi Múhtar Maghauin syndy qalamgerler bolar…

Qalamgerler de ziyalylardyng qataryna kiretini sózsiz. Óte jaqsy әdeby shygharmalar qaldyrghan jazushylardyng keybir úrpaqtary halyq sýiip oqyghan әkesining múrasyn qazaqsha týsinbeytinin aityp jatady. Búl, әriyne, bizdi qynjyltatyn kórinis. Oghan qosa, keyde әdeby jәne ghylymy jiyndargha qazaqsha birauyz sóz bilmeytin ziyalylardyng orystildi úrpaqtary qatysady. Biz onda elding bolashaghy, әdebiyetting keleshegi, el tәuelsizdigi jayly aityp jatsaq, ol kisiler maghan basqa әlemnen qazir ghana ortamyzgha tap bolyp otyrghanday seziledi. Búl pikirimning әdeby nemese ghylymy ortadaghy qazaqsha týsinetin, auyzeki stilide qarym-qatynas jasay alatyn, biraq orystildi úrpaqtargha qatysy joq.

Ekinshiden, Sovet Odaghynda (әsirese, 1960 jyldardan keyin) orys tili qyzmette algha ilgerileudin, ósuding kilti sanalghany jasyryn emes. Búl qazirgi uaqytta orys tilimen qosa aghylshyn tilin biludi artyqshylyq sanaytynymyz ispetti. (Óz ana tilinde sóileytin qazaqtardyng shet tilderin bilui óte manyzdy ekenin de aityp ótkim keledi). Sol jyldarda ata-analar sanaly týrde balalaryn orys mektepterinde tandap oqytqany aitylady.

Ýshinshiden, Sovet Odaghynda bilim beru men ghylym salasyndaghy qajetti enbekter orys tilinde jazylghany belgili. Sondyqtan sol kezdegi úrpaqtargha orys toptarynda bilim alghan ynghayly bolghany sózsiz. Songhy jyldarda ghana qazaq tilinde sapaly kitaptardyng orny aqyryndap tolyghyp keledi. Sonymen qatar, orystildi kenistikting úlghangyna tyng iygeru jyldarynda syrttan kóship kelushilerding de yqpaly boldy dep esepteymin. Týptep kelgende ziyaly qauymnyng úly men qyzynyng nemese jalpy qazaqtardyng belgili bir bóligining óz ana tilinde sóilemeui otarlau sayasatynyng әr salada tamyr jangymen jәne Ortalyqtan orys tili arqyly basqaryluymen týsindiriletin jaghday bolsa kerek.

Jalpy aitqanda ziyalylar úrpaghynyng qazaq tilin bilmeuine otarlyq kezenindegi orystandyru sayasatynyng jogharydaghy belgileri sebep boldy dep esepteymin. Al qazirgi uaqyt ziyalylarynyng úrpaqtary (bәri bolmasa da) óz ana tilin de, orys tilin de jaqsy mengergeni bayqalady. Olardy ósirgen ziyalylar: ghalymdar, qogham qayratkerleri, media salasynyng mamandary, qalamgerler, t.b. Búdan auyzsha-jazbasha kommunikasiya, onyng ishinde basqaru jýiesi men ghylym tili qazaqshalanghanda jәne jaghrafiyalarda qazaqylyq keng qanat jayghanda qazaq tilining qoldanys ayasy artatynyn bayqay alamyz.

Abai.kz