Dýisenbi, 23 Mausym 2025
Biylik 473 0 pikir 23 Mausym, 2025 saghat 12:20

Syrtqy sayasat – Tәuelsizdik qalqany...

Suret: dknews.kz saytynan alyndy.

Álem júrtshylyghy әsirese songhy aptalarda kuә bolyp otyrghanynday, qazirgi dýnie ótken kezenderdigdey ailap, jyldap emes, kýn sayyn ózgerip jatqandyghy shyndyqqa ainaldy.

Jekelegen memleketterdin, sonday-aq birneshe elderdi qamtityn  sayasy odaqtardyng jahandyq sahnada óz mýddeleri men maqsattaryn qorghauda dәstýrli qalyptasqan halyqaralyq erejelerdi qatang saqtau emes, avtoritarlyq pen ýstemdikke bet búruy jiyileude. Ekonomikalyq, әskery túrghydan damuy tómendeu, sayasy әleueti әlsiz elderge qysym kórsetuding týrli joldaryna bara otyryp óz erikterin moyyndatu, olardyng mýddelerinen óz mýddelerin joghary qong ýrdisteri etek alghan synayy bar. Songhy jyldary kóz jetip otyrghanynday, eng aqyry әskery kýsh qoldanu, tipti ózge derbes elderding aumaghyna basyp kiru әreketterine deyin oryn alghanyna kuәmyz. Dýniyejýzilik kýn tәrtibinde múnday kelensiz jaghdayattardyng beleng aluy neototalitarlyq ýrdisterding jandanuyna aparyp soghu qaupi basym. Halyqaralyq qatynastardyng jekelegen qatysushylarynyng diktaturalyq baghytqa bet búruy býgingi qalyptasyp kele jatqan kóppolyarlylyq әlemdik tәrtipting irgetasyn shayqaltuy yqtimal. Qauipsizdik pen kýsh turaly týsinik ózgeriske úshyrady. Búghan adamzat tarihynda san mәrte dәleldengenindey, al әlemdik әdebiyette Gabriyeli Garsia Markes syndy úly qalamgerlerding «Patriarhtyng kýzi» tәrizdi tuyndysynda boyamasyz beynelengen mysaldarynday, biylik kenistiginde shamadan tys úzaq otyryp qalatyn adamdardyng jeke basynyng qayshylyqtary men qayransyz qúlshynystary qosylyp, aqyrynda óz eline ghana emes, tóniregindegi ózge úlystargha da kýtpegen qiyndyqtar әkeletinin aitugha bolady. Onyng ýstine, tehnologiyalar men aqparat taratudyn, aludyng kózdi-ashyp júmghanday jyldamdyghy qarapayym adamdardyng ghana emes, memleketaralyq, dýniyejýzilik qarym-qatynastargha da airyqsha qarqyn berude. Olardyng sәt sayyn almasuy sonshalyq, jan-jaqtan aqtarylyp jatqan aqparattyq aghynnan adamdargha onyng aq-qarasyn ajyratudyng ózi mýmkin bolmay barady. Mineki, býgingi dýnie kelbetining osynau kýrdeli kezeninde elimizding eng aldymen syrtqy sayasat salasyna týsetin salmaghy eselep artqanday. Jyl sayyn shildening ekisinde atalyp ótetin Qazaqstannyng Diplomatiyalyq qyzmet kýni merekesin aghymdaghy jyly syrtqy sayasat salasynyng qyzmetkerleri erekshe auandaghy qauyrt enbek ýstinde qarsy aluda. Dey túrsaq ta, qazaqstandyq diplomat úl-qyzdardyng otyz jyldan asa ótken kezenderding qay-qaysysynda da arqany kenge salatynday jaybaraqat kýnderi bolghany ekitalay.

Alghashqy jyldar egemendikting ensesin tikteu, qazany búrq-sarq qaynaghan halyqaralyq qoghamdastyqqa derbes mýshe retinde qadam basqan elimizding jahan júrtyna moyyndaluynyng úly missiyasyn atqarugha arnaldy. Memleket basshylyghy janadan qúrylghan Syrtqy ister ministrligine barynsha auqymdy mindetter jýktep, bilikti kadrlerdi iriktey kele, búl salada jyraqta jýrgen azamattardy týgel derlik terip jýrip elge shaqyrtty. Jana ministrlikting irgesin qalap, zaman talabyna beyimdeu kenestik diplomatiyanyng mektebinen ótken kәsiby mamandarmen qatar elimizding týrli әkimshilik, sharuashylyq baghytynda tanylghan bedeldi qayratkerlerge de arqa sýieuge tura keldi. Ol kezding ózindik erekshelikteri qazirgi agha buyn diplomattardyng memuarlarynda әli talay jazyla jatar.  Býginde topshysy bekigen otandyq diplomatiyanyng kәsiby hәm ziyalylyq kelbetining ornyghyp nyghangy Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Qasym-Jomart Kemelúlynyng esimimen tyghyz baylanysty. Syrtqy sayasat vedomstvosyn eki mәrte úzaq merzim basqarghan jyldary Q.Toqaevtyng júmys tәsili kýndelikti qauyrt sharalardyng ózin mazmúndy, taghlymdy oqighagha úlastyruymen birge, qalamy qarymdy ministrding qolynan shyqqan salmaqty tuyndylary halyqaralyq qatynastar salasynyng tereng iyirimderin kórneki de kórkem jetkizgen sheberlik mektebine ainaldy. Alghashqy on jyldyqta ministrlik tabaldyryghyn attaghan balang jigitter men balghyn qyzdar jas memleketimizdi jahan júrtshylyghyna tanytu boryshyn atqarumen birge, jyldar óte ózderi de bilimdi, bilikti mamandar dengeyine kóterildi. Bastapqyda strategiyalyq túrghyda manyzdy elderde ashylghan elshilikterde joghary lauazymdargha taghayyndalyp, keyinderi kadr tapshylyghynan әlemning әr qúrylyghynda bir emes, birneshe memleketterde eldi saghynsa da ýzbey qyzmet atqaruyna tura keldi, túnghysh resmy saparlar, elaralyq, halyqaralyq kelisim-sharttardyn, týrli investisiyalyq jobalardyng týzilui de sol bir uaqytqa tap keldi.

Búdan keyingi onjyldyqtan asa kezeng qazaq elining halyqaralyq sahnada óz ornyn bekemdeu, ózge memlekettermen terezesi teng dәrejede ýnqatysu, qajet bolghan jaghdaylarda jeke, derbes ústanymyn moyyndatu, әrtýrli auqymdaghy halyqaralyq bastamalardy ortagha salu men olardy jýzege asyrudyng auqymdy sharalaryna arnaldy. Búrynnan kele jatqan dýniyejýzilik úiymdargha qosylu men keyinnen qúryla bastaghan aimaqtyq úiymdargha kiru, olarda óz dauysy men ornyn ornyqtyruy basty maqsattardyng qatarynda saqtaldy. Kenestik kezenning ókilderi óz missiyasyn abyroymen atqaryp bolyp, odan keyingi kadrlyq qúramnyng agha, orta jәne jas buyny qalyptasty.

Jogharyda qysqasha aitylyp ótkenindey, әlemdik tәrtipting qazirgi bet-beynesindegi erekshelikterge sәikes, shamamen alghanda 2020 jyldan beri qaray qazaqstannyng syrtqy sayasatynda keng kólemdi ózgerister bastaldy. Bizding oiymyzsha, búl eng aldymen memleket basshylyghyna dýniyejýzilik dengeydegi tanymal sayasatker Q.Toqaevtyng keluimen tikeley baylanysty boluy әbden yqtimal. Shyghys pen batysqa birdey belgili, Últtar Úiymynyng birneshe júmys tilinde birdey sóileytin túlghanyng әlemning alpauyt elderinin, sonday-aq ózge de barlyq әriptesterimen teng dәrejeli, jýieli de ziyaly qarym-qatynastar ornatuy halyqaralyq isterde elimizding mәrtebesin eseley týskeni kәmil.

Mine, osynday syndarly da jauapty shaqta syrtqy sayasat vedomstvosyn basqarugha kәsiby diplomat, tәjiriybeli sayasatker, eljandy azamat Múrat Núrtileuding taghayyndaluy Preziydentting alysty oilaghan útymdy sheshimi bolghany ayan. Ministrlik tabaldyryghyn attaghan sәtinen bastap mekemening barlyq satysynan ótken Múrat Ábughaliyúlynyng qazirgidey syndarly kezende otandyq diplomatiyanyng әlemdik yqpaly men mәrtebesin biyiktetu, iri memleketterdegi azuly әriptesterimen senimdi týrde teng dәrejede ýnqatysu arqyly el men últtyng mýddesin qorghap qoldaugha baghyttalghan jan-jaqty әri damylsyz qyzmetine kýndelikti kuә boludamyz. Sayasy sahnadaghy qauyrt kestesimen qatar qazirgi vedomstvo basshysynyng ministrlikting kadrlyq qúramynyng sapasyn arttyrugha, ortalyq apparatqa qabyldanatyn, sonday-aq sheteldik mekemelerge úzaq merzimdi issapargha jiberiletin ýmitkerlerding әrqaysysymen jeke súhbat jýrgizuge, baghyt-baghdar beruge arnayy kónil bólui, qyzmetkerlerding әleumettik jaghdayyn jaqsartu, ótken kezenderde qalyptasqan jәne jalpy júmysqa kedergisi bolmasa, paydasy joq keybir qajetsiz qaghazbastylyq pen eski burokratiyalyq formalizmderden aryltugha baghyttalghan jigerli sheshimderine újym mýshelerining rizalyghy men alghysy moldyghyn aituymyz lazym. Osy baghyttaghy batyl reformalar әli de jalghasyn tabady degen nyq senimdemiz. Últjandy ziyaly Ministrding syrtqy sayasat vedomstvosy salasynda elimiz ýshin kýretamyrly jayt - memlekettik tilding bedelin asqaqtatyp túghyryn bekitu jolyndaghy strategiyalyq ústanymy әrbir qyzmetker ýshin, әsirese joghary lauazymdaghy, jarqyn ýlgi. Jas, orta jәne agha buyndy qamtyghan Syrtqy ister ministrligining kәsiby újymy ózara syilastyq pen týsinistikte qazirgidey kýrdeli әlemdik ahualda memleket basshylyghy jýktegen auqymdy mindetterdi abyroymen atqara bermek.

Ásirese, qazaqta «kórshing soqyr bolsa, bir kózindi qysyp jýr» degen óte tereng maghynaly qanatty sóz bar. Búl  degenimiz bәrinen búryn kórshindi silau, onyng jaqsysyn asyryp, jamanyn jasyra bil, tek sol arqyly irgeles, qonsylas eldermen syndarly, saliqaly qatynas ornatu qajettiligin esimizge salady. Búl túrghyda bizding elimizding Ortalyq aziyadaghy barlyq kórshiles memlekettermen, bauyrlas úlystarmen ózara tatu, jaqyn tuystyq, jyly qarym-qatynastar ornatugha qol jetkizgeni aimaq ýshin ghana emes, dýniyejýzilik masshtabta manyzdy ekendigine kuәmyz. Atap aitqanda, búghan deyin «Ortalyq aziya + Japoniya», «Ortalyq aziya + Qytay», «S5+1» tәrizdi formattar júmys istep kelse, jaqynda ghana biz Europanyng irgeli memleketi Italiyanyng da dәl osy arnagha arnayy kónil búryp, «Ortalyq aziya + Italiya» jana qúrylymnyng dýniyege kelgenine kózimiz jetti. Múnyng barlyghy bizding aimaqtyng dýniyejýzilik auqymda sayasi, ekonomikalyq strategiyalyq manyzgha ie bolyp otyrghanyn aiqyn bildiredi. Búl orayda tuystas, bauyrlas halyqtar arasyndaghy tarihy biregeylikpen birge memleket basshylary arasyndaghy ózara aghaly-inili silastyq, adamgershilik qatynastardyng da ýlken әseri bar ekenin aitqanymyz abzal.

Kәri tarihtyng tereng iyirimderi taghdyrlaryn mәngilikke baylanystyrghan ortaziyalyq bauyrlas, taghdyrlas úlystar ótken kezenderden múragha qalghan qayshylyqtardan týpkilikti arylyp, endigi belesterdi ózara birlik, tatulyq pen tuystyq negizinde enseru qajettigin tereng sezinedi. Kórshiles respublikalar jetekshilerining qazirgi ong qadamdary milliondaghan qarapayym adamdardyng jýregine ýmit otyn úyalatuda. Desek te, aimaq elderining aldynda әleumettik-ekonomikalyq ósu, mәdeni, ruhany jaqyndasu men qayta janghyru, qauipsizdik pen túraqtylyqty, últaralyq kelisimdi saqtau, diny ekstremizmge, jat aghymdargha, transúlttyq qylmysqa, zansyz kóshi-qongha, esirtki ainalymyna qarsy kýres tәrizdi kýrdeli mәseleler túrghany da ómir shyndyghy. Múnday syn-qaterlerdi enseruding útymdy joly – bilim men biliktilikke sýienu jolymen tarihy tamyrlargha qayta orala otyryp  әrbir memleketting ishki әleuetin tiyimdi paydalanu, ózara qarym-qatynastardy órkeniyettik negizde qayta qúru, әlbette syrtqy faktorlardyng joyqyn әserine layyqty jauap beru arnasynda birynghay ústanymda bolu. Mineki, qazirgi kezende el basshylyghy men syrtqy sayasat vedomstvosynyng jetekshisi tarapynan tura osynday syndarly әreket, jaghymdy ýrdis jýzege asyryluda. Óitkeni býginde әlemdik tәrtipting reti óreskel búzyluy, alys-jaqyn birqatar aimaqtarda sayasi, әskery qaqtyghystardyng oryn aluy, gumanitarlyq apat belgilerining anyq kórinui kýndelikti kýn tәrtibine auqymdy әri ózekti talaptardy qoyady.

Múhtar Kәribay

Diplomat, publisist

Abai.kz

0 pikir