الەم جۇرتشىلىعى اسىرەسە سوڭعى اپتالاردا كۋا بولىپ وتىرعانىنداي، قازىرگى دۇنيە وتكەن كەزەڭدەردىگدەي ايلاپ، جىلداپ ەمەس، كۇن سايىن وزگەرىپ جاتقاندىعى شىندىققا اينالدى.

جەكەلەگەن مەملەكەتتەردىڭ، سونداي-اق بىرنەشە ەلدەردى قامتيتىن  ساياسي وداقتاردىڭ جاھاندىق ساحنادا ءوز مۇددەلەرى مەن ماقساتتارىن قورعاۋدا ءداستۇرلى قالىپتاسقان حالىقارالىق ەرەجەلەردى قاتاڭ ساقتاۋ ەمەس، اۆتوريتارلىق پەن ۇستەمدىككە بەت بۇرۋى جيىلەۋدە. ەكونوميكالىق، اسكەري تۇرعىدان دامۋى تومەندەۋ، ساياسي الەۋەتى ءالسىز ەلدەرگە قىسىم كورسەتۋدىڭ ءتۇرلى جولدارىنا بارا وتىرىپ ءوز ەرىكتەرىن مويىنداتۋ، ولاردىڭ مۇددەلەرىنەن ءوز مۇددەلەرىن جوعارى قويۋ ۇردىستەرى ەتەك العان سىڭايى بار. سوڭعى جىلدارى كوز جەتىپ وتىرعانىنداي، ەڭ اقىرى اسكەري كۇش قولدانۋ، ءتىپتى وزگە دەربەس ەلدەردىڭ اۋماعىنا باسىپ كىرۋ ارەكەتتەرىنە دەيىن ورىن العانىنا كۋامىز. دۇنيەجۇزىلىك كۇن تارتىبىندە مۇنداي كەلەڭسىز جاعداياتتاردىڭ بەلەڭ الۋى نەوتوتاليتارلىق ۇردىستەردىڭ جاندانۋىنا اپارىپ سوعۋ قاۋپى باسىم. حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ جەكەلەگەن قاتىسۋشىلارىنىڭ ديكتاتۋرالىق باعىتقا بەت بۇرۋى بۇگىنگى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان كوپپوليارلىلىق الەمدىك ءتارتىپتىڭ ىرگەتاسىن شايقالتۋى ىقتيمال. قاۋىپسىزدىك پەن كۇش تۋرالى تۇسىنىك وزگەرىسكە ۇشىرادى. بۇعان ادامزات تاريحىندا سان مارتە دالەلدەنگەنىندەي، ال الەمدىك ادەبيەتتە گابريەل گارسيا ماركەس سىندى ۇلى قالامگەرلەردىڭ «پاتريارحتىڭ كۇزى» ءتارىزدى تۋىندىسىندا بوياماسىز بەينەلەنگەن مىسالدارىنداي، بيلىك كەڭىستىگىندە شامادان تىس ۇزاق وتىرىپ قالاتىن ادامداردىڭ جەكە باسىنىڭ قايشىلىقتارى مەن قايرانسىز قۇلشىنىستارى قوسىلىپ، اقىرىندا ءوز ەلىنە عانا ەمەس، توڭىرەگىندەگى وزگە ۇلىستارعا دا كۇتپەگەن قيىندىقتار اكەلەتىنىن ايتۋعا بولادى. ونىڭ ۇستىنە، تەحنولوگيالار مەن اقپارات تاراتۋدىڭ، الۋدىڭ كوزدى-اشىپ جۇمعانداي جىلدامدىعى قاراپايىم ادامداردىڭ عانا ەمەس، مەملەكەتارالىق، دۇنيەجۇزىلىك قارىم-قاتىناستارعا دا ايرىقشا قارقىن بەرۋدە. ولاردىڭ ءسات سايىن الماسۋى سونشالىق، جان-جاقتان اقتارىلىپ جاتقان اقپاراتتىق اعىننان ادامدارعا ونىڭ اق-قاراسىن اجىراتۋدىڭ ءوزى مۇمكىن بولماي بارادى. مىنەكي، بۇگىنگى دۇنيە كەلبەتىنىڭ وسىناۋ كۇردەلى كەزەڭىندە ەلىمىزدىڭ ەڭ الدىمەن سىرتقى ساياسات سالاسىنا تۇسەتىن سالماعى ەسەلەپ ارتقانداي. جىل سايىن شىلدەنىڭ ەكىسىندە اتالىپ وتەتىن قازاقستاننىڭ ديپلوماتيالىق قىزمەت كۇنى مەرەكەسىن اعىمداعى جىلى سىرتقى ساياسات سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ەرەكشە اۋانداعى قاۋىرت ەڭبەك ۇستىندە قارسى الۋدا. دەي تۇرساق تا، قازاقستاندىق ديپلومات ۇل-قىزداردىڭ وتىز جىلدان اسا وتكەن كەزەڭدەردىڭ قاي-قايسىسىندا دا ارقانى كەڭگە سالاتىنداي جايباراقات كۇندەرى بولعانى ەكىتالاي.

العاشقى جىلدار ەگەمەندىكتىڭ ەڭسەسىن تىكتەۋ، قازانى بۇرق-سارق قايناعان حالىقارالىق قوعامداستىققا دەربەس مۇشە رەتىندە قادام باسقان ەلىمىزدىڭ جاھان جۇرتىنا مويىندالۋىنىڭ ۇلى ميسسياسىن اتقارۋعا ارنالدى. مەملەكەت باسشىلىعى جاڭادان قۇرىلعان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە بارىنشا اۋقىمدى مىندەتتەر جۇكتەپ، بىلىكتى كادرلەردى ىرىكتەي كەلە، بۇل سالادا جىراقتا جۇرگەن ازاماتتاردى تۇگەل دەرلىك تەرىپ ءجۇرىپ ەلگە شاقىرتتى. جاڭا مينيسترلىكتىڭ ىرگەسىن قالاپ، زامان تالابىنا بەيىمدەۋ كەڭەستىك ديپلوماتيانىڭ مەكتەبىنەن وتكەن كاسىبي ماماندارمەن قاتار ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى اكىمشىلىك، شارۋاشىلىق باعىتىندا تانىلعان بەدەلدى قايراتكەرلەرگە دە ارقا سۇيەۋگە تۋرا كەلدى. ول كەزدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى قازىرگى اعا بۋىن ديپلوماتتاردىڭ مەمۋارلارىندا ءالى تالاي جازىلا جاتار.  بۇگىندە توپشىسى بەكىگەن وتاندىق ديپلوماتيانىڭ كاسىبي ءھام زيالىلىق كەلبەتىنىڭ ورنىعىپ نىعايۋى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. سىرتقى ساياسات ۆەدومستۆوسىن ەكى مارتە ۇزاق مەرزىم باسقارعان جىلدارى ق.توقاەۆتىڭ جۇمىس ءتاسىلى كۇندەلىكتى قاۋىرت شارالاردىڭ ءوزىن مازمۇندى، تاعلىمدى وقيعاعا ۇلاستىرۋىمەن بىرگە، قالامى قارىمدى ءمينيستردىڭ قولىنان شىققان سالماقتى تۋىندىلارى حالىقارالىق قاتىناستار سالاسىنىڭ تەرەڭ يىرىمدەرىن كورنەكى دە كوركەم جەتكىزگەن شەبەرلىك مەكتەبىنە اينالدى. العاشقى ون جىلدىقتا مينيسترلىك تابالدىرىعىن اتتاعان بالاڭ جىگىتتەر مەن بالعىن قىزدار جاس مەملەكەتىمىزدى جاھان جۇرتشىلىعىنا تانىتۋ بورىشىن اتقارۋمەن بىرگە، جىلدار وتە وزدەرى دە ءبىلىمدى، بىلىكتى ماماندار دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. باستاپقىدا ستراتەگيالىق تۇرعىدا ماڭىزدى ەلدەردە اشىلعان ەلشىلىكتەردە جوعارى لاۋازىمدارعا تاعايىندالىپ، كەيىندەرى كادر تاپشىلىعىنان الەمنىڭ ءار قۇرىلىعىندا ءبىر ەمەس، بىرنەشە مەملەكەتتەردە ەلدى ساعىنسا دا ۇزبەي قىزمەت اتقارۋىنا تۋرا كەلدى، تۇڭعىش رەسمي ساپارلار، ەلارالىق، حالىقارالىق كەلىسىم-شارتتاردىڭ، ءتۇرلى ينۆەستيتسيالىق جوبالاردىڭ ءتۇزىلۋى دە سول ءبىر ۋاقىتقا تاپ كەلدى.

بۇدان كەيىنگى ونجىلدىقتان اسا كەزەڭ قازاق ەلىنىڭ حالىقارالىق ساحنادا ءوز ورنىن بەكەمدەۋ، وزگە مەملەكەتتەرمەن تەرەزەسى تەڭ دارەجەدە ۇنقاتىسۋ، قاجەت بولعان جاعدايلاردا جەكە، دەربەس ۇستانىمىن مويىنداتۋ، ءارتۇرلى اۋقىمداعى حالىقارالىق باستامالاردى ورتاعا سالۋ مەن ولاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ اۋقىمدى شارالارىنا ارنالدى. بۇرىننان كەلە جاتقان دۇنيەجۇزىلىك ۇيىمدارعا قوسىلۋ مەن كەيىننەن قۇرىلا باستاعان ايماقتىق ۇيىمدارعا كىرۋ، ولاردا ءوز داۋىسى مەن ورنىن ورنىقتىرۋى باستى ماقساتتاردىڭ قاتارىندا ساقتالدى. كەڭەستىك كەزەڭنىڭ وكىلدەرى ءوز ميسسياسىن ابىرويمەن اتقارىپ بولىپ، ودان كەيىنگى كادرلىق قۇرامنىڭ اعا، ورتا جانە جاس بۋىنى قالىپتاستى.

جوعارىدا قىسقاشا ايتىلىپ وتكەنىندەي، الەمدىك ءتارتىپتىڭ قازىرگى بەت-بەينەسىندەگى ەرەكشەلىكتەرگە سايكەس، شامامەن العاندا 2020 جىلدان بەرى قاراي قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىندا كەڭ كولەمدى وزگەرىستەر باستالدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل ەڭ الدىمەن مەملەكەت باسشىلىعىنا دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدەگى تانىمال ساياساتكەر ق.توقاەۆتىڭ كەلۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولۋى ابدەن ىقتيمال. شىعىس پەن باتىسقا بىردەي بەلگىلى، ۇلتتار ۇيىمىنىڭ بىرنەشە جۇمىس تىلىندە بىردەي سويلەيتىن تۇلعانىڭ الەمنىڭ الپاۋىت ەلدەرىنىڭ، سونداي-اق وزگە دە بارلىق ارىپتەستەرىمەن تەڭ دارەجەلى، جۇيەلى دە زيالى قارىم-قاتىناستار ورناتۋى حالىقارالىق ىستەردە ەلىمىزدىڭ مارتەبەسىن ەسەلەي تۇسكەنى كامىل.

مىنە، وسىنداي سىندارلى دا جاۋاپتى شاقتا سىرتقى ساياسات ۆەدومستۆوسىن باسقارۋعا كاسىبي ديپلومات، تاجىريبەلى ساياساتكەر، ەلجاندى ازامات مۇرات نۇرتىلەۋدىڭ تاعايىندالۋى پرەزيدەنتتىڭ الىستى ويلاعان ۇتىمدى شەشىمى بولعانى ايان. مينيسترلىك تابالدىرىعىن اتتاعان ساتىنەن باستاپ مەكەمەنىڭ بارلىق ساتىسىنان وتكەن مۇرات ابۋعاليۇلىنىڭ قازىرگىدەي سىندارلى كەزەڭدە وتاندىق ديپلوماتيانىڭ الەمدىك ىقپالى مەن مارتەبەسىن بيىكتەتۋ، ءىرى مەملەكەتتەردەگى ازۋلى ارىپتەستەرىمەن سەنىمدى تۇردە تەڭ دارەجەدە ۇنقاتىسۋ ارقىلى ەل مەن ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعاپ قولداۋعا باعىتتالعان جان-جاقتى ءارى دامىلسىز قىزمەتىنە كۇندەلىكتى كۋا بولۋدامىز. ساياسي ساحناداعى قاۋىرت كەستەسىمەن قاتار قازىرگى ۆەدومستۆو باسشىسىنىڭ مينيسترلىكتىڭ كادرلىق قۇرامىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا، ورتالىق اپپاراتقا قابىلداناتىن، سونداي-اق شەتەلدىك مەكەمەلەرگە ۇزاق مەرزىمدى ىسساپارعا جىبەرىلەتىن ۇمىتكەرلەردىڭ ارقايسىسىمەن جەكە سۇحبات جۇرگىزۋگە، باعىت-باعدار بەرۋگە ارنايى كوڭىل ءبولۋى، قىزمەتكەرلەردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋ، وتكەن كەزەڭدەردە قالىپتاسقان جانە جالپى جۇمىسقا كەدەرگىسى بولماسا، پايداسى جوق كەيبىر قاجەتسىز قاعازباستىلىق پەن ەسكى بيۋروكراتيالىق فورماليزمدەردەن ارىلتۋعا باعىتتالعان جىگەرلى شەشىمدەرىنە ۇجىم مۇشەلەرىنىڭ ريزالىعى مەن العىسى مولدىعىن ايتۋىمىز لازىم. وسى باعىتتاعى باتىل رەفورمالار ءالى دە جالعاسىن تابادى دەگەن نىق سەنىمدەمىز. ۇلتجاندى زيالى ءمينيستردىڭ سىرتقى ساياسات ۆەدومستۆوسى سالاسىندا ەلىمىز ءۇشىن كۇرەتامىرلى جايت - مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بەدەلىن اسقاقتاتىپ تۇعىرىن بەكىتۋ جولىنداعى ستراتەگيالىق ۇستانىمى ءاربىر قىزمەتكەر ءۇشىن، اسىرەسە جوعارى لاۋازىمداعى، جارقىن ۇلگى. جاس، ورتا جانە اعا بۋىندى قامتىعان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ كاسىبي ۇجىمى ءوزارا سىيلاستىق پەن تۇسىنىستىكتە قازىرگىدەي كۇردەلى الەمدىك احۋالدا مەملەكەت باسشىلىعى جۇكتەگەن اۋقىمدى مىندەتتەردى ابىرويمەن اتقارا بەرمەك.

اسىرەسە، قازاقتا «كورشىڭ سوقىر بولسا، ءبىر كوزىڭدى قىسىپ ءجۇر» دەگەن وتە تەرەڭ ماعىنالى قاناتتى ءسوز بار. بۇل  دەگەنىمىز بارىنەن بۇرىن كورشىڭدى سيلاۋ، ونىڭ جاقسىسىن اسىرىپ، جامانىن جاسىرا ءبىل، تەك سول ارقىلى ىرگەلەس، قوڭسىلاس ەلدەرمەن سىندارلى، ساليقالى قاتىناس ورناتۋ قاجەتتىلىگىن ەسىمىزگە سالادى. بۇل تۇرعىدا ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ورتالىق ازياداعى بارلىق كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن، باۋىرلاس ۇلىستارمەن ءوزارا تاتۋ، جاقىن تۋىستىق، جىلى قارىم-قاتىناستار ورناتۋعا قول جەتكىزگەنى ايماق ءۇشىن عانا ەمەس، دۇنيەجۇزىلىك ماسشتابتا ماڭىزدى ەكەندىگىنە كۋامىز. اتاپ ايتقاندا، بۇعان دەيىن «ورتالىق ازيا + جاپونيا»، «ورتالىق ازيا + قىتاي»، «س5+1» ءتارىزدى فورماتتار جۇمىس ىستەپ كەلسە، جاقىندا عانا ءبىز ەۋروپانىڭ ىرگەلى مەملەكەتى يتاليانىڭ دا ءدال وسى ارناعا ارنايى كوڭىل بۇرىپ، «ورتالىق ازيا + يتاليا» جاڭا قۇرىلىمنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە كوزىمىز جەتتى. مۇنىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ ايماقتىڭ دۇنيەجۇزىلىك اۋقىمدا ساياسي، ەكونوميكالىق ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە بولىپ وتىرعانىن ايقىن بىلدىرەدى. بۇل ورايدا تۋىستاس، باۋىرلاس حالىقتار اراسىنداعى تاريحي بىرەگەيلىكپەن بىرگە مەملەكەت باسشىلارى اراسىنداعى ءوزارا اعالى-ءىنىلى سيلاستىق، ادامگەرشىلىك قاتىناستاردىڭ دا ۇلكەن اسەرى بار ەكەنىن ايتقانىمىز ابزال.

كارى تاريحتىڭ تەرەڭ يىرىمدەرى تاعدىرلارىن ماڭگىلىككە بايلانىستىرعان ورتازيالىق باۋىرلاس، تاعدىرلاس ۇلىستار وتكەن كەزەڭدەردەن مۇراعا قالعان قايشىلىقتاردان تۇپكىلىكتى ارىلىپ، ەندىگى بەلەستەردى ءوزارا بىرلىك، تاتۋلىق پەن تۋىستىق نەگىزىندە ەڭسەرۋ قاجەتتىگىن تەرەڭ سەزىنەدى. كورشىلەس رەسپۋبليكالار جەتەكشىلەرىنىڭ قازىرگى وڭ قادامدارى ميلليونداعان قاراپايىم ادامداردىڭ جۇرەگىنە ءۇمىت وتىن ۇيالاتۋدا. دەسەك تە، ايماق ەلدەرىنىڭ الدىندا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءوسۋ، مادەني، رۋحاني جاقىنداسۋ مەن قايتا جاڭعىرۋ، قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى، ۇلتارالىق كەلىسىمدى ساقتاۋ، ءدىني ەكسترەميزمگە، جات اعىمدارعا، ترانسۇلتتىق قىلمىسقا، زاڭسىز كوشى-قونعا، ەسىرتكى اينالىمىنا قارسى كۇرەس ءتارىزدى كۇردەلى ماسەلەلەر تۇرعانى دا ءومىر شىندىعى. مۇنداي سىن-قاتەرلەردى ەڭسەرۋدىڭ ۇتىمدى جولى – ءبىلىم مەن بىلىكتىلىككە سۇيەنۋ جولىمەن تاريحي تامىرلارعا قايتا ورالا وتىرىپ  ءاربىر مەملەكەتتىڭ ىشكى الەۋەتىن ءتيىمدى پايدالانۋ، ءوزارا قارىم-قاتىناستاردى وركەنيەتتىك نەگىزدە قايتا قۇرۋ، البەتتە سىرتقى فاكتورلاردىڭ جويقىن اسەرىنە لايىقتى جاۋاپ بەرۋ ارناسىندا بىرىڭعاي ۇستانىمدا بولۋ. مىنەكي، قازىرگى كەزەڭدە ەل باسشىلىعى مەن سىرتقى ساياسات ۆەدومستۆوسىنىڭ جەتەكشىسى تاراپىنان تۋرا وسىنداي سىندارلى ارەكەت، جاعىمدى ءۇردىس جۇزەگە اسىرىلۋدا. ويتكەنى بۇگىندە الەمدىك ءتارتىپتىڭ رەتى ورەسكەل بۇزىلۋى، الىس-جاقىن بىرقاتار ايماقتاردا ساياسي، اسكەري قاقتىعىستاردىڭ ورىن الۋى، گۋمانيتارلىق اپات بەلگىلەرىنىڭ انىق كورىنۋى كۇندەلىكتى كۇن تارتىبىنە اۋقىمدى ءارى وزەكتى تالاپتاردى قويادى.

مۇحتار كارىباي

ديپلومات، پۋبليتسيست

Abai.kz