Annotasiya

Búl maqalada «adam» sózining shyghu tórkini diny әdebiyetterdegi týsinikter men týrki tilderining ishki morfologiyalyq qúrylymyna negizdelgen kózqarastar túrghysynan salystyryla zertteledi. Diny mәtinderdegi «Adam» esimining semantikasy – topyraq, jer, qara týs úghymdarymen baylanystyrylsa, týrkilik etimologiya búl úghymdy «adasu» (jolynan janylu) týbirinen taratady. Maqalada osy eki baghyttaghy týsinikter salystyrylyp, «adam» sózining maghyna qabattary taldanady.

Kirispe

Adam — adamzattyng ózin-ózi tanudaghy eng basty atauy. Búl ataudyng maghynasy men shyghu tórkini әrtýrli órkeniyetterde, dinderde jәne tildik jýielerde әrqily týsindiriledi. Islam, hristian jәne iuda dinderinde Adam — alghashqy payghambar әri barlyq adamdardyng atasy retinde beynelenedi. Al týrkilik tildik jýiede búl sózding tamyry men týbir maghynasy ózgeshe baghytta ashylady. Búl maqalada osy eki kózqaras toghysynda ghylymiy-salystyrmaly saraptama jasalady.

Diny әdebiyetterdegi týsinik

2.1. Islam tәpsirlerindegi maghyna

Qúranda Adam – jerding topyraghynan jaratylghan alghashqy payghambar. Onyng esimi «آدم» (Ādam) dep beriledi. Kóptegen islam tәpsirleri onyng esimin arab tilindegi «adiym» (أديم) – yaghny «jer beti» nemese «topyraq» sózimen baylanystyrady (Ibn Kasiyr, Tabari, Zamahshariy).

2.2. Ivrit jәne Taurattaghy etimologiya

Iudaizmde Adam sózi ivritshe אָדָם (adam) týrinde jazylady. Búl sózding týbiri אֲדָמָה (adamah) – «topyraq» úghymyn bildiredi. Osyghan sýiene otyryp, iudaizm Adam esimin «topyraqtan jasalghan» degen maghynada qarastyrady.

2.3. Hristian dinindegi týsinik

Hristiandyq mәtinderde de Adam – Qúdaydyng qolymen topyraqtan jasalghan alghashqy adam retinde beynelenedi (Bytiye, 2:7). Latynsha mәtinderde homo ex humo – «topyraqtan shyqqan adam» tirkesi qoldanylady.

Týrki tilindegi morfologiyalyq taldau

3.1. Týrkilik «ada» etistigi

Qazirgi qazaq tilinde ada — joghalu, jolynan janylu degen maghynada qoldanylatyn kóne etistik. Búl týbirden kóptegen tuyndy sózder taraghan: adasu, adasqan, ada-kýde.

3.2. -m júrnaghy

Týrki tilderindegi -m (-ym, -im) — etistikten esim tudyratyn ónimdi júrnaq. Mysaly: sen-im, agh-ym, ból-im, shymshy-m, jar-ym. Búl júrnaq bir rettik әreketti nemese qasiyetti bildiredi.

3.3. Adam = Ada + -m

Osyghan sýiene otyryp, «ADAM» sózi tómendegidey morfologiyalyq qúrylymmen taldanady:

Qúram Maghyna

ADA Jolynan janylu, adasu (etistik)

-M Bir rettik, esim tudyrushy júrnaq

ADAM Bir ret adasushy, jol izdeushi jan

Salystyrmaly taldau

Qaynar Etimologiya Maghyna

Qúran (arabsha) Ādam ← adim Jer, topyraq

Taurat (ivriyt) Adam ← Adamah Topyraq

Týrki tilderi Ada + m Jolynan janylushy, izdenushi jan

Búl salystyrudan bayqaytynymyz: diny týsinikte Adam — materialdyq jaratylys (topyraqtan jasalghan), al týrkilik týsinikte Adam — ruhaniy-psihologiyalyq mәnge iye: adasushy, jol izdeushi, yaghny túlghalyq damu jolyndaghy jan.

Filosofiyalyq tújyrym

Týrkilik týsinikte adam — qatelik jasaushy, izdenushi bolmys. Búl diny týsiniktegi «kýnә», «synaq», «jerge týsu» úghymdarymen ýndesedi. Osy arqyly eki mәdeniy-tildik jýie adam tabighatynyng qayshylyqqa toly bolmysyn óz tilinde әrtýrli tәsilmen bildiredi.

Qorytyndy

«Adam» sózining shyghu tegin týsindirude әrtýrli dәstýrler әrqily kózqaras ústanady. Diny әdebiyetterde ol topyraqpen baylanysty jaratylys retinde qarastyrylsa, týrkilik morfologiyalyq jýie búl úghymdy adamnyng adasugha, izdeuge beyimdiligi arqyly týsindiredi. Týrki tilindegi «ada» + «-m» modeli adamdy izdenistegi, jol tandaudaghy, qatelik pen týzelu arasyndaghy tirshilik iyesi retinde kórsetedi. Búl týsinik filosofiyalyq túrghyda tereng әri mazmúndy.

Órken Toqtarúly

Abai.kz