اننوتاتسيا

بۇل ماقالادا «ادام» ءسوزىنىڭ شىعۋ توركىنى ءدىني ادەبيەتتەردەگى تۇسىنىكتەر مەن تۇركى تىلدەرىنىڭ ىشكى مورفولوگيالىق قۇرىلىمىنا نەگىزدەلگەن كوزقاراستار تۇرعىسىنان سالىستىرىلا زەرتتەلەدى. ءدىني ماتىندەردەگى «ادام» ەسىمىنىڭ سەمانتيكاسى – توپىراق، جەر، قارا ءتۇس ۇعىمدارىمەن بايلانىستىرىلسا، تۇركىلىك ەتيمولوگيا بۇل ۇعىمدى «اداسۋ» (جولىنان جاڭىلۋ) تۇبىرىنەن تاراتادى. ماقالادا وسى ەكى باعىتتاعى تۇسىنىكتەر سالىستىرىلىپ، «ادام» ءسوزىنىڭ ماعىنا قاباتتارى تالدانادى.

كىرىسپە

ادام — ادامزاتتىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋداعى ەڭ باستى اتاۋى. بۇل اتاۋدىڭ ماعىناسى مەن شىعۋ توركىنى ءارتۇرلى وركەنيەتتەردە، دىندەردە جانە تىلدىك جۇيەلەردە ارقيلى تۇسىندىرىلەدى. يسلام، حريستيان جانە يۋدا دىندەرىندە ادام — العاشقى پايعامبار ءارى بارلىق ادامداردىڭ اتاسى رەتىندە بەينەلەنەدى. ال تۇركىلىك تىلدىك جۇيەدە بۇل ءسوزدىڭ تامىرى مەن ءتۇبىر ماعىناسى وزگەشە باعىتتا اشىلادى. بۇل ماقالادا وسى ەكى كوزقاراس توعىسىندا عىلىمي-سالىستىرمالى ساراپتاما جاسالادى.

ءدىني ادەبيەتتەردەگى تۇسىنىك

2.1. يسلام تاپسىرلەرىندەگى ماعىنا

قۇراندا ادام – جەردىڭ توپىراعىنان جاراتىلعان العاشقى پايعامبار. ونىڭ ەسىمى «آدم» (Ādam) دەپ بەرىلەدى. كوپتەگەن يسلام تاپسىرلەرى ونىڭ ەسىمىن اراب تىلىندەگى «اديم» (أديم) – ياعني «جەر بەتى» نەمەسە «توپىراق» سوزىمەن بايلانىستىرادى (يبن كاسير، تاباري، زاماحشاري).

2.2. يۆريت جانە تاۋراتتاعى ەتيمولوگيا

يۋدايزمدە ادام ءسوزى يۆريتشە אָדָם (adam) تۇرىندە جازىلادى. بۇل ءسوزدىڭ ءتۇبىرى אֲדָמָה (adamah) – «توپىراق» ۇعىمىن بىلدىرەدى. وسىعان سۇيەنە وتىرىپ، يۋدايزم ادام ەسىمىن «توپىراقتان جاسالعان» دەگەن ماعىنادا قاراستىرادى.

2.3. حريستيان دىنىندەگى تۇسىنىك

حريستياندىق ماتىندەردە دە ادام – قۇدايدىڭ قولىمەن توپىراقتان جاسالعان العاشقى ادام رەتىندە بەينەلەنەدى (بىتيە، 2:7). لاتىنشا ماتىندەردە homo ex humo – «توپىراقتان شىققان ادام» تىركەسى قولدانىلادى.

تۇركى تىلىندەگى مورفولوگيالىق تالداۋ

3.1. تۇركىلىك «ادا» ەتىستىگى

قازىرگى قازاق تىلىندە ادا — جوعالۋ، جولىنان جاڭىلۋ دەگەن ماعىنادا قولدانىلاتىن كونە ەتىستىك. بۇل تۇبىردەن كوپتەگەن تۋىندى سوزدەر تاراعان: اداسۋ، اداسقان، ادا-كۇدە.

3.2. -م جۇرناعى

تۇركى تىلدەرىندەگى -م (-ىم، -ءىم) — ەتىستىكتەن ەسىم تۋدىراتىن ءونىمدى جۇرناق. مىسالى: سەن-ءىم، اع-ىم، ءبول-ءىم، شىمشى-م، جار-ىم. بۇل جۇرناق ءبىر رەتتىك ارەكەتتى نەمەسە قاسيەتتى بىلدىرەدى.

3.3. ادام = ادا + -م

وسىعان سۇيەنە وتىرىپ، «ادام» ءسوزى تومەندەگىدەي مورفولوگيالىق قۇرىلىممەن تالدانادى:

قۇرام ماعىنا

ادا جولىنان جاڭىلۋ، اداسۋ (ەتىستىك)

-م ءبىر رەتتىك، ەسىم تۋدىرۋشى جۇرناق

ادام ءبىر رەت اداسۋشى، جول ىزدەۋشى جان

سالىستىرمالى تالداۋ

قاينار ەتيمولوگيا ماعىنا

قۇران (ارابشا) Ādam ← adim جەر، توپىراق

تاۋرات (يۆريت) Adam ← Adamah توپىراق

تۇركى تىلدەرى ادا + م جولىنان جاڭىلۋشى، ىزدەنۋشى جان

بۇل سالىستىرۋدان بايقايتىنىمىز: ءدىني تۇسىنىكتە ادام — ماتەريالدىق جاراتىلىس (توپىراقتان جاسالعان), ال تۇركىلىك تۇسىنىكتە ادام — رۋحاني-پسيحولوگيالىق مانگە يە: اداسۋشى، جول ىزدەۋشى، ياعني تۇلعالىق دامۋ جولىنداعى جان.

فيلوسوفيالىق تۇجىرىم

تۇركىلىك تۇسىنىكتە ادام — قاتەلىك جاساۋشى، ىزدەنۋشى بولمىس. بۇل ءدىني تۇسىنىكتەگى «كۇنا»، «سىناق»، «جەرگە ءتۇسۋ» ۇعىمدارىمەن ۇندەسەدى. وسى ارقىلى ەكى مادەني-تىلدىك جۇيە ادام تابيعاتىنىڭ قايشىلىققا تولى بولمىسىن ءوز تىلىندە ءارتۇرلى تاسىلمەن بىلدىرەدى.

قورىتىندى

«ادام» ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگىن تۇسىندىرۋدە ءارتۇرلى داستۇرلەر ارقيلى كوزقاراس ۇستانادى. ءدىني ادەبيەتتەردە ول توپىراقپەن بايلانىستى جاراتىلىس رەتىندە قاراستىرىلسا، تۇركىلىك مورفولوگيالىق جۇيە بۇل ۇعىمدى ادامنىڭ اداسۋعا، ىزدەۋگە بەيىمدىلىگى ارقىلى تۇسىندىرەدى. تۇركى تىلىندەگى «ادا» + «-م» مودەلى ادامدى ىزدەنىستەگى، جول تاڭداۋداعى، قاتەلىك پەن تۇزەلۋ اراسىنداعى تىرشىلىك يەسى رەتىندە كورسەتەدى. بۇل تۇسىنىك فيلوسوفيالىق تۇرعىدا تەرەڭ ءارى مازمۇندى.

وركەن توقتارۇلى

Abai.kz