قازىرگى جاعدايدا الەمنىڭ كەز كەلگەن بولىگىندە تولەرانتتىق قاتىناستاردىڭ جوقتىعىنان ورىن الىپ جاتقان وشپەندىلىك، ارازدىق پەن زورلىق-زومبىلىقتىڭ كەز كەلگەن تۇرىنەن تۋىنداعان الەۋمەتتىك قاقتىعىستاردى ءجيى بايقايمىز.

وسى جەردە دە قازاقستان توزىمدىلىكتىڭ، قوعامداعى ءوزارا تۇسىنىستىك قارىم-قاتىناستىڭ ۇلگىسى بولىپ تابىلاتىندىعىن كوڭىلىمىزگە مەدەۋ ەتەمىز.  ەتنوسارالىق ءوزارا قارىم-قاتىناس سالاسى بولسىن نەمەسە كونفەسسياارالىق ءوزارا ءىس-قيمىل بولسىن ەلىمىز بەرىك تۇراقتىلىقتى ورناتا ءبىلدى.

1991 جىلى قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن ەندى عانا العان كەزدە ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق پروبلەمالاردى وڭتايلى شەشۋ ماسەلەسى ەلدىڭ ىشكى تۇراقتىلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن ماڭىزدى مىندەتكە اينالدى. 1992 جىلى سول كەزدەگى جوعارعى كەڭەس «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭدى قابىلداپ، ول ازاماتتارعا ءوز ءدىنىن ايقىنداۋعا نەمەسە وزدەرىن قانداي دا ءبىر دىنمەن مۇلدە بايلانىستىرماۋعا ەركىندىك بەردى.

سول كەزدە قازاقستاندا وننان استام دياسپورالىق ۇلت وكىلدەرى تۇرىپ جاتتى. سوندىقتان ورتاق تاعدىر مەن تاريحپەن بايلانىستى رەسپۋبليكانىڭ ەتنيكالىق توپتارى ءوزارا دوستىق قاتىناستا قالۋى ءۇشىن، سونداي-اق ەتنوسارالىق قاتىناستار سالاسىندا ءتارتىپ ورناتۋ ماقساتىندا سول كەزدەگى مەملەكەت باسشىسى ن.ءا. نازارباەۆ 1995 جىلى ەتنوسارالىق ءوزارا ءىس-قيمىل مەن كەلىسىمنىڭ بىرەگەي ينستيتۋتىن - قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن قۇردى.

كوپكونفەسسيالىلىق ەتنوسارالىق جانە مەملەكەتارالىق قاقتىعىستاردىڭ ەڭ باستى سەبەبى بولا الاتىن وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىنى امبەگە ايان. ءار ءتۇرلى ءدىني ۇستانىمدار ادام ءومىرىنىڭ ءار ءتۇرلى فورمالارىن قالىپتاستىراتىنى جاسىرىپ جاباتىن قۇپيا جايت ەمەس. جانە ەلىمىزدەگى تۇراقتىلىقتى ساقتاپ قالۋدا تيتۋلدى ۇلت بولىپ سانالاتىن قازاق حالقى ۇلكەن ءرول اتقارعانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور بەكجان مەيىرباەۆ  قازاق حالقىنىڭ تولەرانتتىلىعىنىڭ رۋحاني باستاۋلارى مەن ونىڭ ءدىني كونتەكستەگى قاجەتتىلىگى تۋرالى تومەندەگىدەي پىكىر ايتادى.

پروفەسسوردىڭ پىكىرىنشە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە تولەرانتتىلىقتىڭ تامىرى تىم تەرەڭ، ويتكەنى ءداستۇرلى قازاق قوعامى گەنەتيكالىق تۇرعىدان تولەرانتتى. وسىنىڭ جارقىن مىسالى - قازاقستان ءوز دامۋىنىڭ قازىرگى كەزەڭىندە كوپدياسپورالى جانە كوپكونفەسسيالى مەملەكەت بولىپ تابىلادى.  وندا بارلىعى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.

الايدا، قانعا سىڭگەن تەكتىلىككە قاراماستان، وسكەلەڭ جاستاردى ۇلتتىق توزىمدىلىككە تاربيەلەۋ قاجەت.

«ءبىز بۇعان گەنەتيكالىق تۇرعىدان بەيىم دەپ ايتا المايمىز. ءبىز قازىرگى قوعامدا توزبەۋشىلىكتىڭ ءتۇرلى كورىنىستەرىن كورىپ وتىرمىز. بۇل جەردە ءبىز ءداستۇرلى باستاۋلار مەن تاربيە تۋرالى قالاي ايتساق تا، زاماناۋي اقپاراتتىق قوعام ءوز تۇزەتۋلەرىن ەنگىزۋدە»، - دەدى بەكجان مەيىرباەۆ.

ەڭ الدىمەن، بۇگىندە قازاقستاندا ەتنيكالىق تولەرانتتىلىقتىڭ جوعارى دەڭگەيى ساقتالىپ وتىرعانىن ايتۋ كەرەك، ۇلتارالىق جانە دىنارالىق كەلىسىم كونتەكسىندە باسقا كوزقاراستاردى، يدەيالار مەن ويلاردى قۇرمەتتەۋ، ولاردىڭ ساياسي قۇندىلىقتارى مەن مۇددەلەرىن مويىنداۋ سياقتى الەۋمەتتىك ساياسي قۇندىلىقتار، ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق قارىم-قاتىناس مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋداعى وڭ جانە دوستىق ەتنيكالىق ستەرەوتيپتەر باسىم ەكەندىگى كوڭىلدى قۋانتادى.

قازاق توزىمدىلىگى - بۇل باسقا ەتنوستاردىڭ ءومىر سالتىنا، ولاردىڭ مىنەز-قۇلقىنا، سالت-داستۇرلەرىنە، ادەت-عۇرىپتارىنا، سەزىمدەرىنە، پىكىرلەرىنە، يدەيالارىنا، سەنىمدەرىنە توزىمدىلىكتى بىلدىرەتىن ۇلتتىق مىنەز-قۇلىق بەلگىسى، مەنتاليتەت ەلەمەنتى بولىپ تابىلاتىندعى ەش داۋ تۋدىرمايدى.  سوندىقتان قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا تۇراتىن بارلىق ەتنوستاردىڭ مىنەز-قۇلقىنا اينالعان قازاق تولەرانتتىلىعى - بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋدىڭ عانا ەمەس، بىرلىك پەن كەلىسىمنىڭ دە تولەرانتتىلىعى بولىپ تا سانالادى. قازاق حالقىنىڭ باستى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنا بىرلىك پەن كەلىسىم جاتادى.

ەتنوسارالىق عانا ەمەس، كونفەسسياارالىق كەلىسىم دە قازاقستاننىڭ باعا جەتپەس يگىلىگى بولىپ تابىلادى. ادامزات تاريحى ادام قاتىناستارىنىڭ نەعۇرلىم كۇردەلi سالاسى كونفەسسياارالىق قاتىناستار بولىپ تابىلاتىنىن، ولار رەتتەۋگە نەعۇرلىم قيىن ەكەنiن الەمدە ورىن الىپ جاتقان ءتۇرلى وقيعالار ايعاقتايدى. قازاقتىڭ تاريحي، ەتنيكالىق تولەرانتتىلىعى ءوزىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى ستاليندىك دەپورتاتسياعا ۇشىراعان  حالىقتاردى قالاي قارسى العانىنان تانىلادى.

شەشەنستان باسشىسى ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباسىن «دوس قيىندىقتا تانىلادى» دەگەن ماقالدان باستادى. ول سونداي-اق شەشەندەر قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە كورسەتىلگەن قولداۋدى باعالايتىنىن جانە ەشقاشان ۇمىتپايتىنىن اتاپ ءوتتى.

«شەشەندەر مەن قازاقتاردىڭ دوستىعى شەشەن حالقى ءۇشىن ەڭ اۋىر، قايعىلى كۇندەردە باستالدى. ستاليندىك رەجيم قازاقستانعا جانە ورتا ازياعا جەر اۋدارعان حالىق قۇرىپ كەتۋ الدىندا تۇرعان ەدى. قاتاڭ تىيىم سالىنعانىنا قاراماستان، قازاقستاننىڭ قاراپايىم تۇرعىندارى شەشەندەرگە كومەك قولىن سوزدى. ءدال سول كەزدە شەشەندەر مەن قازاقتار تۋىستىعى قيىندىقتار مەن سىناقتارمەن بەكىتىلگەن باۋىرلاستار بولىپ قالىپتاستى»، - دەپ جازدى قادىروۆ.

ول سونداي-اق پوستىندا ەكىنشى رەت قيىن جاعدايعا تاپ بولعان كەزدە قازاقتار بوسقىندارعا باسپانا بەرىپ، كومەككە قايتادان كەلگەنىن جازادى.  «شەشەنستاننىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى، رەسەيدىڭ باتىرى، قاراعاندىدا تۋىلعان احمات-قاجى قادىروۆ وسى قايعىلى كۇندەرى شەشەندەرگە كورسەتكەن قازاقستان حالقىنىڭ كومەگىن وتە جوعارى باعالادى»، - دەلىنگەن پوستتا حابارلامادا.

«شەشەندەردە: «ەگەر سەن قازاقپەن كەزدەسكەن بولساڭ، وندا سەن باۋىرىڭمەن كەزدەستىرەسىڭ»دەگەن ادەت بار. شەشەن مەن قازاق حالىقتارىنىڭ اراسىنداعى باۋىرلاستىق پەن دوستىق نىعايىپ، گۇلدەنە بەرسىن!» - دەپ اياقتايدى ءوز الەۋمەتتىك جازباسىن قادىروۆ.

قازىرگى ۋاقىتتا الەمنىڭ بارلىق مەملەكەتتەرى ەل بىرلىگى ماسەلەلەرىن شەشۋدە قاتتى الاڭداۋشىلىق تانىتىپ وتىرعان جايى بار. قازاقستان رەسپۋبليكاسى بۇگىندە الەمدىك وركەنيەتتىڭ جول قيىلىسىندا تۇر. مىسالى، سولتۇستىكتە رەسەي، شىعىستا قىتاي، وڭتۇستىكتە ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىنان كەيىن يران مەن اۋعانستان، باتىستا كاسپي تەڭىزى كاۆكاز، قارا تەڭىز جانە ەۋروپاعا اپاراتىن جول. بۇل قازاق ەلىنىڭ تاريحي، مادەني جانە گەنەتيكالىق تولەرانتتىلىعىنىڭ باستاۋ كوزى رەتىندە قارىم-قاتىناسقا، كەلىسىمگە، ءوزارا تۇسىنىستىككە، ءتۇرلى حالىقتاردىڭ كەز كەلگەن وكىلىن دوستىق، جىلى شىرايمەن قابىلداۋعا دەگەن ۇمتىلىسى. سوندىقتان قازاقستان ءۇشىن دە تولەرانتتىلىق پروبلەماسى ۇلتتىق، كونفەسسيالىق ساياساتتىڭ وزىندىك مودەلىن ىزدەۋدە، تاريحي مۇرانى ساقتاۋ مەن دامىتۋدا، ەتنوستار، ەتنيكالىق جانە الەۋمەتتىك-مادەني توپتار اراسىنداعى تولەرانتتىلىق پەن دوستىق قاتىناستاردى نىعايتۋدا وزەكتى ومىرلىك ماڭىزدى ماسەلە بولىپ تابىلادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تولەرانتتىلىقتىڭ دامۋىن تومەندەگىدەي بىرقاتار سەبەپتەرى بار: بىرىنشىدەن، «تولەرانتتىلىق» ساناتىن ۇزاق مەرزىمدى بەيبىتشىلىكتى قامتاماسىز ەتۋگە جانە دامىتۋعا قابىلەتتى جانە قازاقستانداعى مادەني ارتۇرلىلىك جاعدايىندا ساياسي تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىككە كەپىلدىك بەرەتىن نەگىزگى شىنايى دەموكراتيالىق قاعيداتتاردىڭ ءبىرى رەتىندە ساياسي ۇعىمدى ايقىنداۋ قاجەتتىلىگى. قازاق ساراپشىلارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءدىني (29,4%), ساياسي (27,1%), ەتنوسارالىق (24%), قۇقىقتىق (10,2%) شيەلەنىستەر مەن قاقتىعىستاردىڭ تۋىنداۋ قاۋپىن جانە ولاردىڭ ساياسي پروتسەسكە دەسترۋكتيۆتى اسەرىن جوققا شىعارمايدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قازىرگى زامانعى ساياسي پروتسەسىندەگى ءرولى، بۇل قازاق قوعامىن دامىتۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەلگەن مودەلدەرىن قۇرۋعا كەدەرگى كەلتىرەدى. ۇشىنشىدەن، قازاقستانداعى ساياسي، ءدىني جانە ەتنيكالىق سالالارداعى تولەرانتتىق قاتىناستاردىڭ ورنىن انىقتاۋ قاجەتتىلىگى كۇن تارتىبىنەن ەش تۇسپەيدى. وسى ءۇش ماسەلە بيلىك تاراپىنان ورنىمەن شەشىلەتىن بولسا، وندا ەلىمىزدە مامىرجيا تىرلىك ورنايدى.

Abai.kz