Barsha adamy qasiyetter tórkinin imannan tartady. Sondyqtan hakim Abay әlemdik oi-sana qorjynyna «imanigýl» konsepsiyasyn saldy.  Tómende iman úghymyn tanyp-biluge hal-qadirimiz jetkenshe ýlesimizdi qosugha talpynyp kórmekpiz.         

Aqyldy adamgha – iman paryz

Danyshpan Abay bylay dep jazady: «Qúday taghala әrbir aqyly bar kisige iman paryz, әrbir imany bar kisige ghibadat paryz degen eken» (28-sóz). Eshbir jan ózin aqylsyzbyn dep sanamaydy. Biraq imannan habarsyz boluy bek mýmkin. Óitkeni, imannyng anasy – teren  oi, tereng tanym. Sonymen, iman degenimiz ne?

Iman – músylmandyq bes paryzdyng basy. Ol jayly Abay: «Iman degen – Allanyng birligine, barlyghyna jәne payghambar arqyly jibergen jarlyghyna, bildirgenine moyyn úsynyp, inanmaq» (13-sóz) deydi. Biraq qúr inanmaq az, imanyng ising arqyly kórinedi. Týpki maqsatyng bireulerge jaqsylyq tiygizbek bolsa, sonda ghana imanyng shyn deydi ústaz.

Iman eki týrge bólinedi. Múny Abay bylay dep jetkizedi: «Áueli – ne nәrsege iman keltirse, sonyng haqtyghyna aqylymen dәlel jýrgizerlik bolyp, aqyly dәlel qylargha jarasa, múny yakiny iman dese kerek. Ekinshisi – kitaptan oqumenen yaky moldalardan estumenen iman keltirip, sol iman keltirgen nәrsesine sonshalyq berik bolargha kerek. Bireu óltiremin dep qorqytsa da, myng kisi myng týrli is kórsetse de, soghan ainyp, kónili qozghalmastay berik bolu kerek. Búl imandy iman taklidy deymiz» (13-sóz).

Osy aitylghan imannyng eki týrinen dindarlyq pen dinshildik bastau alady. Yakiny iman talaby – tereng oi, tereng ghylym. Oghan yntaly jýrek, shyn kónil kerek. Sondyqtan qalyng kópshilik, әsirese, jastar jaghy – iman taklidy ústanady. Dinbasylargha erip, Abay sózinshe, kitaptan oqyp, moldalardan estip iman keltiredi.

Elimizdegi músylman jamaghaty basym bóligining senimi –iman taqlidy deuge kerek.  Onyng sebebi, bizder kenestik dәuirde «Qúday joq» degen iydeologiyany bastan keshirgen, úrpaqtar sabaqtastyghy ýzilgen, býgingi tilmen aitqanda, postateistik qogham ókilderimiz. Dindarlar emes, dinshilder basym boluy osymen óz týsinigin tabady.

Osy payym dәleline 1990-shy jyldargha kóz salayyq. Tól dinimizding qayta janghyrdy. Biraq elimizde din ústazdary joqqa tәn boluy sebepti din salasynyng tizgini  tolyqtay jastar uysyna týsti. Bilimdi shet elderde alghan olardyng ýirengeni – uahhabiylik-salafiylik baghyttúghyn. Sol ilimdi qalyng búqara sanasyna sindirip baqty. Ol boyynsha últtyq әdet-ghúryp, salt-sananyng kóbisi Allagha serik qosu, yaghny shirik (dúrysy – shәriyk, arabsha serik degen sóz) sanaldy. Shәkәrim:

Aqylgha erkin oy kerek,

Mataudan oidy azat qyl.

Ádettenip erterek,

Órisin kenit jylma-jyl, –

dese, janaghy jat aghym ústazdary: «Ayat, hadisti aqylgha salma, oilama!» dep ýiretti. Qúlaghymyz estip, kózimiz kórgen ómir shyndyghy, mine, osy.

Abay, Shәkәrim jastardy әsiredinshil boludan dәiim saqtandyryp, qalyng eli, qazaghyn aqylmenen tapqan imangha shaqyrghan. Abay: «Jә, biz endi aqyldy erkine jibermesek, Qúday taghalanyng aqyly bar kisige iman paryz degeni qayda qalady? Dinimizding bir jasyryn túrghan jalghany joq bolsa, ony oilama degenimizge aqyldy pende bola ma?» (28-sóz) dese, shәkirti Shәkәrim: «Shyn nanu – aqylymen qabyldauy, Qalady zúlymdyqtan sýitkende aman» dep búl payymdy bekite týsedi.

Qoryta aitqanda,  shyn iman – әdildik, meyirim, bereke-birlik kepili. Ol – býkil qoghamdy sauyqtyra alatyn, jeke adamnyng minezin týzete alatyn eng quatty kýsh.  Biraq Alla taghalagha iman emes, mahabbat kerek, yaghny Ony sýydi ýirenu kerek.

 Imannyng tazalyghy degen ne?

 Músylmandyq bes paryz (iman keltiru, oraza, namaz, zeket, qajylyq) kópke ayan. Biraq, beseui tepe-teng emes. Dinning basty qúndylyghy – iman, al qalghan tórti – onyng kýzetshisi.

Osyny myqtap eskeru jәne imannyng tazalyghy nede ekenin jiti bilu óte manyzdy. Dindegi týsinbeushilik pen bólinushilik syry osy arada. Sondyqtan Abay әigili «Allanyng ózi de ras, sózi de ras» óleninde osynau әlemdik týitkilding sheshimin úsynady. Sózimiz úzarmau ýshin birden-aq ólenning besinshi shumaghynan bastayyq:

Mahabbatpen jaratqan adamzatty,

Sen de sýy Ol Allany jannan tәtti.

Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep,

Jәne Haq joly osy dep әdiletti.

Ýsh sýy (Allanyng adamdy sýngi, adamnyng Allany jәne adamzattyng bәrin sýngi), mine, osylar dep anyqtalghan son, Abay әri qaray bylaysha tújyrady:

Osy ýsh sýy bolady imanigýl,

Imannyng asyly ýsh dep sen tahqiq bil.

Oylan-daghy, ýsheuin taratyp baq,

Basty bayla jolyna, malyng týgil!

Kórdiniz be, shyn imannyng asyly – ýsh sýng  eken. Adam balasyna onan asqan qúndylyq joq, oishyl: «Basty bayla jolyna, malyng týgil!» dep osyny andatqan. Demek, imannyng tazalyghy ne degen súraqtyng jauaby osy arada. Búl ýsh sýngding mәnisin úqsan, ony ústansang ghana imanyng týgel hәm taza bolady degen sóz.

Osy manyzdy oi-tújyrymyn Abay bylay dep bekite týsedi:

Ruza, namaz, zeket, haj – talassyz is,

Jaqsy bolsan, jaqsy tút bәrin tegis.

Bastapqy ýshin bekitpey, songhy tórtti,

Qylghanmenen tatymdy bermes jemis.

Búl jerde hakim «bastapqy ýshti bekit» dep, әriyne, imanigýldi aitqan. Mәsele sonda, ýsh sýi joq jerde, adam ruhy men Ruhany әlem baylanysy da joq. Sondyqtan eng keregi – jýrekpen qylghan ghibadat, al tәnmenen qylghan qúlshylyqtar sony bekituge kerek.

Ýsh jyl medrese shәkirti bolghan Abaydyng namaz oqyghany haq. Jigit aghasy bolghan shaghynda da namazyn qaza qylmaghan. Keyinirekte, jasy eluden asqanda ghana sәjde qyludy ýze bastaghan. Nege? Óitkeni, imannyng tazalyghy nede ekeni jýregine jetip, endigi maqsaty – ýsh sýng ilimin negizdeu, ózi aitqanday, «bekitu» bolghan.

Kәkitay Ysqaqúly esteliginde: «Abay ramazan aiynda oraza ústap, namazdy sonda ýzbey oqushy edi. Ol oqyghan kezinde ózgelerdi «asyghys otyryp, sender kónildi alang qylasyndar» dep, ózi jeke asyqpay oqyp otyryp alushy edi» dep jazady. Kәkitay keyingi Abay namazdy kulit qylmaghanyn andatyp, ony oraza kezinde ghana ýzbey oqyghan deydi. Onyng sebebin Abaydyng ghibadat qylsan, shyn kónilmen qyl, Qúday taghala syrt taqualyghyna emes, dәiim jýregine qaraydy degen sózimen jetkizip otyr. Hakim, әuliyening qúlshylyghy ózgerek, olar Allany jannan tәtti sýng dengeyine jetkender.

Egerde imanyng taza, jýreging aq bolmasa, Qúdaygha qylghan ghibadattan ne qayyr, ne ýmit?  Ghibadattyng tatymdy jemisi – Allanyng sýiispenshiligine bólenu.  «Tasdiyq» traktaty (qazirgi 38-qarasóz) men «Allanyng ózi de ras...» óleninde Abay kópting qamyna hareket qyl, «Haq joly osy әdiletti» dep mәlimdeydi. Sebebi: «Iman qúr inanyshpen bolmaydy, ghadalәt ua rafghatpenen bolady». Adamdyq ainasy – iman men ihsan, qarapayym týrde aitqanda, sóz ben isting ajyramauy.

Sóitip, Abay imannyng tazalyghyn –  kópke paydasy tiyetin hareket jasau, halyqqa adal qyzmet qylu dep úqtyrady. Múny ghúlama qiyaldan, aspannan alyp otyrghan joq. «Adamgha adam dos, bauyr», «Jaqsylyqta jarysyndar» jәne «Adamzattyng bәrin sýi» – qasiyetti Qúrandy kóktey ótetin búiryqtar.

Iman – Shyghys órkeniyetining kilti

Ejelgi dәuirlerde Batys jәne Shyghys úghymdary bolmaghan, osy zamanda qaytadan shayyla bastady. Nege? Óitkeni, geografiyalyq túrghydan bólekteu tәsili eskirdi, jahandanu talabyna sәikes ay asty әlemge ortaq qúndylyqtar jýiesi qalyptasa bastady. Dey túrsaq ta, bir prinsiptik ózgeshelik әzirge saqtalyp túr. Ol – eki jaghalauda imandylyq dengeyi eki týrli boluynda.

Atam zamannan Shyghys órkeniyetining jetistigi, onyng kilti – iman. Iman jәne imandylyq tәrbie joq jerde, Shyghys degen úghymnyng mәnisi joghalmaq.  Kerisinshe, Batys әlemi degende qarqyndy progress pen ekonomikalyq túrmys-tirshilik oigha oralady. Bir anyghy, ol jaghalaudyng qozghaushy kýshi de, órkeniyet kilti de – ghylym. Óndirisi ghana emes, óner, mәdeniyet, oqu-aghartu, tәrbie isi deysiz be, bәri-bәri ghylymgha sýienedi. Adamshylyq tәrbiye, adamdy qúrmetteu әri zanmen qorghalu dengeyi de keremet. Qysqasy, ay asty әlem ózgeristeri – Batystyng arqasy.  Biraq solay eken dep oghan bas úru jaramaydy.  Óziniz de oilanyz, batystyq tanghajayyptyng kýllisi – materialdyq jetistikter. Adam ruhy men Ruhany әlem baylanysy әlsiz, aitalyq, batys adamy Qúdaydan emes, zannan qorqady, Qúdaydyng hikmetine emes, dialektika zanyna senedi. Búl jaghdayda sanany túrmys biylemek, onyng ekinshi aty – qúdaysyzdyq.  Demek, Batystan sau aqyl men dýniyege mahabbatpen qaraudy kýtu anghaldyq.

Osydan bir ghasyr búryn jazghan «Adam nemene» óleninde Shәkәrim bylay deydi:

Oylasan, barsha adamzat – tughan bauyr,

Birin-biri shúqylap qyldy jauyr.

Balalyq, aiuandyqtan shyqqan el joq,

Búl sózim talay jangha tiyse de auyr.

Búl jerde ghúlama ateistik dýniyetanymdy synaghan, aiuandyq dep imansyzdyqty aitqan. Qazirgi tanda qatty ózgergen dәnene de joq. Ruhany ilim bosaghada, tútynushylyq tórde degendey, kónilge qozghau salatyn sәuleli maqsat qalmady, ay asty әlem tyghyryqqa tireldi. Bilimsiz el joq, biraq onan ne payda, eger ghylym quaty joyqyn qaru-jaraq jasaugha tógilse, kýsh-qarjy izgilikke emes, soghys qamyna júmsalyp jatsa. Jer-Anany kataklizmnen qútqarudyng ornyna Marsty iygeremiz degen sekildi qiyalilyqty sau aqyldyng isi dep kim aitar?

Ghayyptan alghan songhy óleninde Abay:

Mýmin bolsan, әueli imandy bol,

Pendege iman ózi ashady jol, -

dey kele, bylaysha týiin týiedi:

Raspenen talaspa mýmin bolsan,

Oyla, aittym: «Adamdyq atyn joyma!».

Hakimning osy aitylghan aqyrghy ósiyet sózinen «Imandy bol» men «Adam bol» tórkindes, jaqyn tuys iydeyalar ekenin úghyp, týsinuge bolady. Ony qabyldau hәm adaldyq tanytu býgingi bizderge amanat emes pe.

Abaydyng imangha degen kózqarasyn taldauymyz osymen tәmam. Onan shyghar qorytyndy: biz, qazaqtar, tamyryn Shyghys órkeniyetinen tartatyn aziyalyq halyqtyng birimiz. Qonaqjaylylyq, meyirim, qanaghat, raqym siyaqty imandylyq aighaqtary salt-sanamyzda sayrap jatyr. Týptep kelgende, últty saqtap qalatyn damyghan ekonomikasy emes, jan dýniyesi ekenine senimimiz kәmil. Onyng qos tiregi: ana tili hәm imandylyq tәrbie (ol-Batysqa jútylmaudyng kepili). Osy kýnde búl ekeuinen asqan últtyq mýdde, últtyq qúndylyq bolmasa kerek, aghayyn.

Asan Omarov

Abai.kz