بارشا ادامي قاسيەتتەر توركىنىن يماننان تارتادى. سوندىقتان حاكىم اباي الەمدىك وي-سانا قورجىنىنا «يمانيگۇل» كونتسەپتسياسىن سالدى.  تومەندە يمان ۇعىمىن تانىپ-بىلۋگە حال-قادىرىمىز جەتكەنشە ۇلەسىمىزدى قوسۋعا تالپىنىپ كورمەكپىز.         

اقىلدى ادامعا – يمان پارىز

دانىشپان اباي بىلاي دەپ جازادى: «قۇداي تاعالا ءاربىر اقىلى بار كىسىگە يمان پارىز، ءاربىر يمانى بار كىسىگە عيبادات پارىز دەگەن ەكەن» (28-ءسوز). ەشبىر جان ءوزىن اقىلسىزبىن دەپ سانامايدى. بىراق يماننان حابارسىز بولۋى بەك مۇمكىن. ويتكەنى، يماننىڭ اناسى – تەرەڭ  وي، تەرەڭ تانىم. سونىمەن، يمان دەگەنىمىز نە؟

يمان – مۇسىلماندىق بەس پارىزدىڭ باسى. ول جايلى اباي: «يمان دەگەن – اللانىڭ بىرلىگىنە، بارلىعىنا جانە پايعامبار ارقىلى جىبەرگەن جارلىعىنا، بىلدىرگەنىنە مويىن ۇسىنىپ، ينانماق» (13-ءسوز) دەيدى. بىراق قۇر ينانماق از، يمانىڭ ءىسىڭ ارقىلى كورىنەدى. تۇپكى ماقساتىڭ بىرەۋلەرگە جاقسىلىق تيگىزبەك بولسا، سوندا عانا يمانىڭ شىن دەيدى ۇستاز.

يمان ەكى تۇرگە بولىنەدى. مۇنى اباي بىلاي دەپ جەتكىزەدى: «اۋەلى – نە نارسەگە يمان كەلتىرسە، سونىڭ حاقتىعىنا اقىلىمەن دالەل جۇرگىزەرلىك بولىپ، اقىلى دالەل قىلارعا جاراسا، مۇنى ياكيني يمان دەسە كەرەك. ەكىنشىسى – كىتاپتان وقۋمەنەن ياكي مولدالاردان ەستۋمەنەن يمان كەلتىرىپ، سول يمان كەلتىرگەن نارسەسىنە سونشالىق بەرىك بولارعا كەرەك. بىرەۋ ولتىرەمىن دەپ قورقىتسا دا، مىڭ كىسى مىڭ ءتۇرلى ءىس كورسەتسە دە، سوعان اينىپ، كوڭىلى قوزعالماستاي بەرىك بولۋ كەرەك. بۇل يماندى يمان تاكليدي دەيمىز» (13-ءسوز).

وسى ايتىلعان يماننىڭ ەكى تۇرىنەن دىندارلىق پەن دىنشىلدىك باستاۋ الادى. ياكيني يمان تالابى – تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىم. وعان ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىل كەرەك. سوندىقتان قالىڭ كوپشىلىك، اسىرەسە، جاستار جاعى – يمان تاكليدي ۇستانادى. دىنباسىلارعا ەرىپ، اباي سوزىنشە، كىتاپتان وقىپ، مولدالاردان ەستىپ يمان كەلتىرەدى.

ەلىمىزدەگى مۇسىلمان جاماعاتى باسىم بولىگىنىڭ سەنىمى –يمان تاقليدي دەۋگە كەرەك.  ونىڭ سەبەبى، بىزدەر كەڭەستىك داۋىردە «قۇداي جوق» دەگەن يدەولوگيانى باستان كەشىرگەن، ۇرپاقتار ساباقتاستىعى ۇزىلگەن، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، پوستاتەيستىك قوعام وكىلدەرىمىز. ءدىندارلار ەمەس، دىنشىلدەر باسىم بولۋى وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى.

وسى پايىم دالەلىنە 1990-شى جىلدارعا كوز سالايىق. ءتول ءدىنىمىزدىڭ قايتا جاڭعىردى. بىراق ەلىمىزدە ءدىن ۇستازدارى جوققا ءتان بولۋى سەبەپتى ءدىن سالاسىنىڭ تىزگىنى  تولىقتاي جاستار ۋىسىنا ءتۇستى. ءبىلىمدى شەت ەلدەردە العان ولاردىڭ ۇيرەنگەنى – ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتۇعىن. سول ءىلىمدى قالىڭ بۇقارا ساناسىنا ءسىڭدىرىپ باقتى. ول بويىنشا ۇلتتىق ادەت-عۇرىپ، سالت-سانانىڭ كوبىسى اللاعا سەرىك قوسۋ، ياعني شيريك (دۇرىسى – شاريك، ارابشا سەرىك دەگەن ءسوز) سانالدى. شاكارىم:

اقىلعا ەركىن وي كەرەك،

ماتاۋدان ويدى ازات قىل.

ادەتتەنىپ ەرتەرەك،

ءورىسىن كەڭىت جىلما-جىل، –

دەسە، جاڭاعى جات اعىم ۇستازدارى: «ايات، ءحاديستى اقىلعا سالما، ويلاما!» دەپ ۇيرەتتى. قۇلاعىمىز ەستىپ، كوزىمىز كورگەن ءومىر شىندىعى، مىنە، وسى.

اباي، شاكارىم جاستاردى اسىرەدىنشىل بولۋدان ءدايىم ساقتاندىرىپ، قالىڭ ەلى، قازاعىن اقىلمەنەن تاپقان يمانعا شاقىرعان. اباي: «ءجا، ءبىز ەندى اقىلدى ەركىنە جىبەرمەسەك، قۇداي تاعالانىڭ اقىلى بار كىسىگە يمان پارىز دەگەنى قايدا قالادى؟ ءدىنىمىزدىڭ ءبىر جاسىرىن تۇرعان جالعانى جوق بولسا، ونى ويلاما دەگەنىمىزگە اقىلدى پەندە بولا ما؟» (28-ءسوز) دەسە، شاكىرتى شاكارىم: «شىن نانۋ – اقىلىمەن قابىلداۋى، قالادى زۇلىمدىقتان سۇيتكەندە امان» دەپ بۇل پايىمدى بەكىتە تۇسەدى.

قورىتا ايتقاندا،  شىن يمان – ادىلدىك، مەيىرىم، بەرەكە-بىرلىك كەپىلى. ول – بۇكىل قوعامدى ساۋىقتىرا الاتىن، جەكە ادامنىڭ مىنەزىن تۇزەتە الاتىن ەڭ قۋاتتى كۇش.  بىراق اللا تاعالاعا يمان ەمەس، ماحاببات كەرەك، ياعني ونى ءسۇيۋدى ۇيرەنۋ كەرەك.

 يماننىڭ تازالىعى دەگەن نە؟

 مۇسىلماندىق بەس پارىز (يمان كەلتىرۋ، ورازا، ناماز، زەكەت، قاجىلىق) كوپكە ايان. بىراق، بەسەۋى تەپە-تەڭ ەمەس. ءدىننىڭ باستى قۇندىلىعى – يمان، ال قالعان ءتورتى – ونىڭ كۇزەتشىسى.

وسىنى مىقتاپ ەسكەرۋ جانە يماننىڭ تازالىعى نەدە ەكەنىن ءجىتى ءبىلۋ وتە ماڭىزدى. دىندەگى تۇسىنبەۋشىلىك پەن بولىنۋشىلىك سىرى وسى ارادا. سوندىقتان اباي ايگىلى «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» ولەڭىندە وسىناۋ الەمدىك تۇيتكىلدىڭ شەشىمىن ۇسىنادى. ءسوزىمىز ۇزارماۋ ءۇشىن بىردەن-اق ولەڭنىڭ بەسىنشى شۋماعىنان باستايىق:

ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،

سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.

ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،

جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى.

ءۇش ءسۇيۋ (اللانىڭ ادامدى ءسۇيۋى، ادامنىڭ اللانى جانە ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇيۋى), مىنە، وسىلار دەپ انىقتالعان سوڭ، اباي ءارى قاراي بىلايشا تۇجىرادى:

وسى ءۇش ءسۇيۋ بولادى يمانيگۇل،

يماننىڭ اسىلى ءۇش دەپ سەن تاحقيق ءبىل.

ويلان-داعى، ۇشەۋىن تاراتىپ باق،

باستى بايلا جولىنا، مالىڭ تۇگىل!

كوردىڭىز بە، شىن يماننىڭ اسىلى – ءۇش ءسۇيۋ  ەكەن. ادام بالاسىنا ونان اسقان قۇندىلىق جوق، ويشىل: «باستى بايلا جولىنا، مالىڭ تۇگىل!» دەپ وسىنى اڭداتقان. دەمەك، يماننىڭ تازالىعى نە دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى وسى ارادا. بۇل ءۇش ءسۇيۋدىڭ ءمانىسىن ۇقساڭ، ونى ۇستانساڭ عانا يمانىڭ تۇگەل ءھام تازا بولادى دەگەن ءسوز.

وسى ماڭىزدى وي-تۇجىرىمىن اباي بىلاي دەپ بەكىتە تۇسەدى:

رۋزا، ناماز، زەكەت، حاج – تالاسسىز ءىس،

جاقسى بولساڭ، جاقسى تۇت ءبارىن تەگىس.

باستاپقى ءۇشىن بەكىتپەي، سوڭعى ءتورتتى،

قىلعانمەنەن تاتىمدى بەرمەس جەمىس.

بۇل جەردە حاكىم «باستاپقى ءۇشتى بەكىت» دەپ، ارينە، يمانيگۇلدى ايتقان. ماسەلە سوندا، ءۇش ءسۇيۋ جوق جەردە، ادام رۋحى مەن رۋحاني الەم بايلانىسى دا جوق. سوندىقتان ەڭ كەرەگى – جۇرەكپەن قىلعان عيبادات، ال تانمەنەن قىلعان قۇلشىلىقتار سونى بەكىتۋگە كەرەك.

ءۇش جىل مەدرەسە شاكىرتى بولعان ابايدىڭ ناماز وقىعانى حاق. جىگىت اعاسى بولعان شاعىندا دا نامازىن قازا قىلماعان. كەيىنىرەكتە، جاسى ەلۋدەن اسقاندا عانا ساجدە قىلۋدى ۇزە باستاعان. نەگە؟ ويتكەنى، يماننىڭ تازالىعى نەدە ەكەنى جۇرەگىنە جەتىپ، ەندىگى ماقساتى – ءۇش ءسۇيۋ ءىلىمىن نەگىزدەۋ، ءوزى ايتقانداي، «بەكىتۋ» بولعان.

كاكىتاي ىسقاقۇلى ەستەلىگىندە: «اباي رامازان ايىندا ورازا ۇستاپ، نامازدى سوندا ۇزبەي وقۋشى ەدى. ول وقىعان كەزىندە وزگەلەردى «اسىعىس وتىرىپ، سەندەر كوڭىلدى الاڭ قىلاسىڭدار» دەپ، ءوزى جەكە اسىقپاي وقىپ وتىرىپ الۋشى ەدى» دەپ جازادى. كاكىتاي كەيىنگى اباي نامازدى كۋلت قىلماعانىن اڭداتىپ، ونى ورازا كەزىندە عانا ۇزبەي وقىعان دەيدى. ونىڭ سەبەبىن ابايدىڭ عيبادات قىلساڭ، شىن كوڭىلمەن قىل، قۇداي تاعالا سىرت تاقۋالىعىڭا ەمەس، ءدايىم جۇرەگىڭە قارايدى دەگەن سوزىمەن جەتكىزىپ وتىر. حاكىم، اۋليەنىڭ قۇلشىلىعى وزگەرەك، ولار اللانى جاننان ءتاتتى ءسۇيۋ دەڭگەيىنە جەتكەندەر.

ەگەردە يمانىڭ تازا، جۇرەگىڭ اق بولماسا، قۇدايعا قىلعان عيباداتتان نە قايىر، نە ءۇمىت؟  عيباداتتىڭ تاتىمدى جەمىسى – اللانىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنۋ.  «تاسديق» تراكتاتى (قازىرگى 38-قاراسوز) مەن «اللانىڭ ءوزى دە راس...» ولەڭىندە اباي كوپتىڭ قامىنا حارەكەت قىل، «حاق جولى وسى ادىلەتتى» دەپ مالىمدەيدى. سەبەبى: «يمان قۇر ينانىشپەن بولمايدى، عادالات ۋا رافعاتپەنەن بولادى». ادامدىق ايناسى – يمان مەن يحسان، قاراپايىم تۇردە ايتقاندا، ءسوز بەن ءىستىڭ اجىراماۋى.

ءسويتىپ، اباي يماننىڭ تازالىعىن –  كوپكە پايداسى تيەتىن حارەكەت جاساۋ، حالىققا ادال قىزمەت قىلۋ دەپ ۇقتىرادى. مۇنى عۇلاما قيالدان، اسپاننان الىپ وتىرعان جوق. «ادامعا ادام دوس، باۋىر»، «جاقسىلىقتا جارىسىڭدار» جانە «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي» – قاسيەتتى قۇراندى كوكتەي وتەتىن بۇيرىقتار.

يمان – شىعىس وركەنيەتىنىڭ كىلتى

ەجەلگى داۋىرلەردە باتىس جانە شىعىس ۇعىمدارى بولماعان، وسى زاماندا قايتادان شايىلا باستادى. نەگە؟ ويتكەنى، گەوگرافيالىق تۇرعىدان بولەكتەۋ ءتاسىلى ەسكىردى، جاھاندانۋ تالابىنا سايكەس اي استى الەمگە ورتاق قۇندىلىقتار جۇيەسى قالىپتاسا باستادى. دەي تۇرساق تا، ءبىر پرينتسيپتىك وزگەشەلىك ازىرگە ساقتالىپ تۇر. ول – ەكى جاعالاۋدا يماندىلىق دەڭگەيى ەكى ءتۇرلى بولۋىندا.

اتام زاماننان شىعىس وركەنيەتىنىڭ جەتىستىگى، ونىڭ كىلتى – يمان. يمان جانە يماندىلىق تاربيە جوق جەردە، شىعىس دەگەن ۇعىمنىڭ ءمانىسى جوعالماق.  كەرىسىنشە، باتىس الەمى دەگەندە قارقىندى پروگرەسس پەن ەكونوميكالىق تۇرمىس-تىرشىلىك ويعا ورالادى. ءبىر انىعى، ول جاعالاۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشى دە، وركەنيەت كىلتى دە – عىلىم. ءوندىرىسى عانا ەمەس، ونەر، مادەنيەت، وقۋ-اعارتۋ، تاربيە ءىسى دەيسىز بە، ءبارى-ءبارى عىلىمعا سۇيەنەدى. ادامشىلىق تاربيە، ادامدى قۇرمەتتەۋ ءارى زاڭمەن قورعالۋ دەڭگەيى دە كەرەمەت. قىسقاسى، اي استى الەم وزگەرىستەرى – باتىستىڭ ارقاسى.  بىراق سولاي ەكەن دەپ وعان باس ۇرۋ جارامايدى.  ءوزىڭىز دە ويلاڭىز، باتىستىق تاڭعاجايىپتىڭ كۇللىسى – ماتەريالدىق جەتىستىكتەر. ادام رۋحى مەن رۋحاني الەم بايلانىسى ءالسىز، ايتالىق، باتىس ادامى قۇدايدان ەمەس، زاڭنان قورقادى، قۇدايدىڭ حيكمەتىنە ەمەس، ديالەكتيكا زاڭىنا سەنەدى. بۇل جاعدايدا سانانى تۇرمىس بيلەمەك، ونىڭ ەكىنشى اتى – قۇدايسىزدىق.  دەمەك، باتىستان ساۋ اقىل مەن دۇنيەگە ماحابباتپەن قاراۋدى كۇتۋ اڭعالدىق.

وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن جازعان «ادام نەمەنە» ولەڭىندە شاكارىم بىلاي دەيدى:

ويلاساڭ، بارشا ادامزات – تۋعان باۋىر،

ءبىرىن-ءبىرى شۇقىلاپ قىلدى جاۋىر.

بالالىق، ايۋاندىقتان شىققان ەل جوق،

بۇل ءسوزىم تالاي جانعا تيسە دە اۋىر.

بۇل جەردە عۇلاما اتەيستىك دۇنيەتانىمدى سىناعان، ايۋاندىق دەپ يمانسىزدىقتى ايتقان. قازىرگى تاڭدا قاتتى وزگەرگەن دانەڭە دە جوق. رۋحاني ءىلىم بوساعادا، تۇتىنۋشىلىق توردە دەگەندەي، كوڭىلگە قوزعاۋ سالاتىن ساۋلەلى ماقسات قالمادى، اي استى الەم تىعىرىققا تىرەلدى. ءبىلىمسىز ەل جوق، بىراق ونان نە پايدا، ەگەر عىلىم قۋاتى جويقىن قارۋ-جاراق جاساۋعا توگىلسە، كۇش-قارجى ىزگىلىككە ەمەس، سوعىس قامىنا جۇمسالىپ جاتسا. جەر-انانى كاتاكليزمنەن قۇتقارۋدىڭ ورنىنا مارستى يگەرەمىز دەگەن سەكىلدى قياليلىقتى ساۋ اقىلدىڭ ءىسى دەپ كىم ايتار؟

عايىپتان العان سوڭعى ولەڭىندە اباي:

ءمۇمين بولساڭ، اۋەلى يماندى بول،

پەندەگە يمان ءوزى اشادى جول، -

دەي كەلە، بىلايشا ءتۇيىن تۇيەدى:

راسپەنەن تالاسپا ءمۇمين بولساڭ،

ويلا، ايتتىم: «ادامدىق اتىن جويما!».

حاكىمنىڭ وسى ايتىلعان اقىرعى وسيەت سوزىنەن «يماندى بول» مەن «ادام بول» توركىندەس، جاقىن تۋىس يدەيالار ەكەنىن ۇعىپ، تۇسىنۋگە بولادى. ونى قابىلداۋ ءھام ادالدىق تانىتۋ بۇگىنگى بىزدەرگە امانات ەمەس پە.

ابايدىڭ يمانعا دەگەن كوزقاراسىن تالداۋىمىز وسىمەن ءتامام. ونان شىعار قورىتىندى: ءبىز، قازاقتار، تامىرىن شىعىس وركەنيەتىنەن تارتاتىن ازيالىق حالىقتىڭ ءبىرىمىز. قوناقجايلىلىق، مەيىرىم، قاناعات، راقىم سياقتى يماندىلىق ايعاقتارى سالت-سانامىزدا سايراپ جاتىر. تۇپتەپ كەلگەندە، ۇلتتى ساقتاپ قالاتىن دامىعان ەكونوميكاسى ەمەس، جان دۇنيەسى ەكەنىنە سەنىمىمىز كامىل. ونىڭ قوس تىرەگى: انا ءتىلى ءھام يماندىلىق تاربيە (ول-باتىسقا جۇتىلماۋدىڭ كەپىلى). وسى كۇندە بۇل ەكەۋىنەن اسقان ۇلتتىق مۇددە، ۇلتتىق قۇندىلىق بولماسا كەرەك، اعايىن.

اسان وماروۆ

Abai.kz