NAHChYVAN DEKLARASIYaSY

Ázirbayjan Respublikasynyng Preziydenti Iliham Áliyev, Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Núr­súl­tan Nazarbaev, Qyrghyz Respublikasynyng Pre­ziy­denti Qúrmanbek Bakiyev jәne Týrkiya Respubl­ika­sy­nyng Preziydenti Abdulla Gýl 2009 jylghy 2-3 qazanda Nahchyvan qalasynda (Ázirbayjan Respublikasy) Týrkitildes memleketter basshylarynyng IH sammiytine qatysty.

Memleketter basshylary, tarihy, tili jәne mәdeniyeti jaqyndyqtaryna, dostyq, tendik jәne ózara tiyimdilikke negizdelgen barlyq salalarda qalyptasqan qazirgi joghary dәrejedegi baylanystar men yntymaqtastyqtyng manyzdylyghyn atap óte otyryp,

Týrkitildes memleketter basshylary sammitterining jәne 2006 jyly Týrkiya Respublikasynda ótken sammitte qabyldanghan Antaliya Deklarasiyasyn qosa alghanda, aldynghy sammitterde qabyldanghan deklara­siya­lar qaghidalarynyng paydalylyghyn rastay otyryp,

týrkitildes memleketter arasyndaghy eki jaqty jәne kóp jaqty qarym-qatynastardy jәne qazirgi tatulyqty nyghaytu Euraziya ónirindegi yntymaq­tas­tyqty terendete týsetindigine senimdi bola otyryp,

2009 jylghy 2-3 qazanda Nahchyvan qalasynda ótken Týrkitildes memleketter basshylarynyng IH sammiytinde Týrkitildes memleketterding yntymaqtastyq kenesin qúru turaly Nahchyvan Kelisimine qol qoyyluyn qanaghattanghandyqpen atap óte otyryp,

NAHChYVAN DEKLARASIYaSY

Ázirbayjan Respublikasynyng Preziydenti Iliham Áliyev, Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Núr­súl­tan Nazarbaev, Qyrghyz Respublikasynyng Pre­ziy­denti Qúrmanbek Bakiyev jәne Týrkiya Respubl­ika­sy­nyng Preziydenti Abdulla Gýl 2009 jylghy 2-3 qazanda Nahchyvan qalasynda (Ázirbayjan Respublikasy) Týrkitildes memleketter basshylarynyng IH sammiytine qatysty.

Memleketter basshylary, tarihy, tili jәne mәdeniyeti jaqyndyqtaryna, dostyq, tendik jәne ózara tiyimdilikke negizdelgen barlyq salalarda qalyptasqan qazirgi joghary dәrejedegi baylanystar men yntymaqtastyqtyng manyzdylyghyn atap óte otyryp,

Týrkitildes memleketter basshylary sammitterining jәne 2006 jyly Týrkiya Respublikasynda ótken sammitte qabyldanghan Antaliya Deklarasiyasyn qosa alghanda, aldynghy sammitterde qabyldanghan deklara­siya­lar qaghidalarynyng paydalylyghyn rastay otyryp,

týrkitildes memleketter arasyndaghy eki jaqty jәne kóp jaqty qarym-qatynastardy jәne qazirgi tatulyqty nyghaytu Euraziya ónirindegi yntymaq­tas­tyqty terendete týsetindigine senimdi bola otyryp,

2009 jylghy 2-3 qazanda Nahchyvan qalasynda ótken Týrkitildes memleketter basshylarynyng IH sammiytinde Týrkitildes memleketterding yntymaqtastyq kenesin qúru turaly Nahchyvan Kelisimine qol qoyyluyn qanaghattanghandyqpen atap óte otyryp,

qazirgi zamanghy halyqaralyq qatynastardaghy eko­no­mika men saudanyng jetekshi rólin atap óte otyryp,

Birikken Últtar Úiymy (BÚÚ) Jarghysynyng maqsattary men qaghidattaryna, Europadaghy qauipsizdik jәne yntymaqtastyq jónindegi úiym qújattaryna, eng aldymen, Helisinky Qorytyndy aktisine degen ózderining beyildiligin bildire otyryp, egemendik, aumaqtyq tútastyq pen shekaralardyng myzghymastyghy, bir-birining ishki isterine aralaspau, kýsh qoldanbau jәne kýsh qoldanu qaupin tóndirmeu qaghidattarynyng negizinde memleketterding sayasy jәne ekonomikalyq qauipsizdikterin nyghaytudaghy ortaq ústanymdaryn negizge ala otyryp,

tómendegilerdi mәlimdedi:

1.Nahchyvan qalasynda ótken Týrkitildes mem­le­ketter basshylarynyng IH sammiyti týrkitildes ­memleketter arasyndaghy týrli salalardaghy kóp jaqty jәne eki jaqty qarym-qatynastardyng jәne ynty­maqtastyqtyng odan әri damuy men terendeuine manyzdy ýles qosatyndyghyn atap ótti.

2. Ózara mýddelilik negizinde týrkitildes memleketter arasyndaghy tarihy ortaqtastyq, tili jәne mәdeniyetining jaqyndyghynan tuyndaytyn qatynastar men yntymaqtastyqty damytugha tilek bildirdi.

3. Demokratiya, adam qúqyghyn syilau jәne naryq­tyq ekonomikany damytu, zang ýstemdigin jәne tiyimdi basqaru qaghidattaryna beyildilikterin taghy da rastady.

4. Sauda-ekonomika salasyndaghy ózara qatynas­tardy damytugha, sonyng ishinde tendik jәne ózara tiyimdilik qaghidattary negizinde ónerkәsip, auyl sharua­shylyghy, kólik, kommunikasiya jәne basqa da salalardaghy yntymaqtastyqty keneytuge tilek bildirdi.

5. Týrkitildes memleketterding qarqyndy damyp kele jatqan ekonomikalary kóptegen salalarda yntymaqtastyqty nyghaytu ýshin qolayly jaghday tudyratynyn atap kórsetti, týrkitildes memleketter arasyndaghy sauda-ekonomikalyq, ghylymiy-tehnikalyq jәne gumanitarlyq yntymaqtastyqqa olardyng әleuetterine sәikes jana serpin beru maqsatynda qosymsha sharalar qabyldaudyng manyzdylyghyn atady.

6. Europanyng energetikalyq qauipsizdigin qamtamasyz etude Kaspiy óniri energiya resurstarynyng ósip kele jatqan rólin rastady, Baku-Tbilisiy-Jeyhan jәne Baku-Tbilisi-Erzurum strategiyalyq múnay jәne gaz qúbyrlary jahandyq energetikalyq qauipsizdigine jәne ónir elderining túraqty ekonomikalyq damuyna qyzmet etetinine senim bildirdi. Osyghan baylanysty, Baku-Tbilisiy-Jeyhan qúbyrynyng ótkizu qabilettiligin úlghaytu manyzdylyghyn atap ótti jәne Baku-Tbilisiy-Jeyhan múnay qúbyrynyng Aqtau portymen baylanysyna erekshe mәn berdi.

7. Aziya men Europa arasyndaghy jýk tasymalda­ry aghymyn úlghaytugha baghyttalghan jәne Shyghys-Batys dәlizining qúramdas bólikterining biri bolyp tabylatyn Baku-Tbilisiy-Kars jana jalghastyrushy temir jol baghytyn qúru kóliktik-kommunikasiyalyq qatynastar­dyng kenenine jәne ekonomikalyq damugha, ónirdegi qauip­sizdik pen túraqtylyqqa septigin tiygizetindigin atap ótti.

8. Týrkitildes memleketter arasyndaghy qarym-qatynastardy terendetuge, osy maqsatta ózara sapar­lardy, tәjiriybe almasudy úiymdastyrugha jәne ynty­maq­tastyqqa zor kónil bólinetinin atap kórsetti. Par­lamentaralyq, ortalyq pen jergilikti biylik organdary jәne búqaralyq aqparat qúraldary arasyndaghy bay­lanystardy keneytuge óz qoldaularyn bildirdi, búl eki jaqty jәne kóp jaqty yntymaqtastyqty nyghaytugha, sony­men qatar týrkitildes memleketteri halyqtarynyng arasyndaghy qoghamdyq qatynastardy damytugha jәrdemdespek.

9. Ghylym, bilim, mәdeniyet, kórkemdik, turistik, sport jәne basqa da salalardaghy qatynastardy nyghaytudaghy ózara mýddelilikterin rastady, týrkitildes halyqtar arasyndaghy ruhany jәne gumanitarlyq baylanystardy qoldau jәne keneytuge óz beyildilikterin bildirdi.

10. Ghylymy úiymdar jәne ghylym qayratkerleri arasyndaghy qatynastardy, sonymen qatar tiyisti saladaghy naqty jobalardy qoldaytyndyqtaryn bildirdi jәne bilim salasyndaghy yntymaqtastyqtyng manyzdylyghyn taghy da rastady.

11. Ónirlik jәne jahandyq qauipsizdikti nyghaytugha, yntymaqtastyqtyng barlyq salalarynda ózara qarym-qatynastardy, tyghyz baylanystar men ortaq is-әreketterdi damytugha baghyttalghan sayasy konsulitasiyalardy odan әri kótermeleu qajettigin rastady. Týrkitildes memleketter arasyndaghy senimdilik pen ózara týsinistikti nyghaytugha qoldau kórsetuge niyet bildirdi.

12. Aughanstannyng beybit týrde qalyptasuy jәne ony qayta qalpyna keltiru jónindegi ózara is-qimyldy odan әri jalghastyrudy jaqtap pikir bildirdi jәne eldegi jaghdaydy nazargha ala otyryp, aughan biyligi ýshin eleuli synaq bolghan 2009 jylghy 20 tamyzda ótken saylaudy qoldady.

13. Halyqaralyq qoghamdastyqtyng Aughanstangha kómek kórsetu baghdarlamalaryna jәne onyng ekonomikasyn qayta qalpyna keltiru jónindegi birlesken jobalardy iske asyrugha birlese qatysugha niyet bildirdi. Osy orayda aughan mәselesin retteuge baghyttalghan týrkitildes memleketterding barlyq bastamalaryn, әsirese, Qyrghyz Respublikasynyng "Bishkek bastamalaryn" qúptady.

14. Iraktyng aumaqtyq tútastyghy men egemendigin saqtap qaluy jәne jalpy irak halqynyng ajyramas bóligi bolyp tabylatyn týrki tektes qauymnyng qúqyqtary men bostandyghynyng kepildigi qajettigine nazar audardy.

15. Aziyadaghy ózara yqpaldastyq jәne senim sharalary jónindegi kenesting (AÓSShK) Aziyadaghy qauip­sizdik mәseleleri jónindegi ýnqatysu men ynty­maq­tastyqty damytudaghy manyzdylyghyn atap ótti, Qazaqstannyng AÓSShK-ge tóraghalyghy barysynda instituttanu jolynda aitarlyqtay ilgerileuge qol jet­kizgenin atap kórsetti jәne Týrkiya Respublikasy­nyng 2010-2012 jyldardaghy tóraghalyghyn tolyqtay qoldady.

16. Týrkiyanyng EO-gha kiru ýderisindegi ilgerileu­shi­ligin qanaghattanghandyqpen atap ótti. Óitkeni, Týr­kiya Euraziya kenistigindegi manyzdy el bolyp tabylady jәne onyng EO-gha mýsheligi ónirding jalpy damuyna sayasi, ekonomikalyq jәne әleumettik serpin beredi.

17. BÚÚ-nyng belgilengen ólshemderi negizinde jýzege asatyn jana Áriptestik shenberinde kiprlik mәselening sheshiluine óz ýmitterin bildirip, Kiprdegi eki tarap arasyndaghy retteu jónindegi jan-jaqty kelissózderding jalghasuyn, sonday-aq týrik kiprlik­terin oqshaulaudy dereu alyp tastaugha qatysty BÚÚ Bas hatshysy ýndeuleri men IYKÚ qararlaryn qoldady.

18. Islam Konferensiyasy Úiymynyng tiyimdiligin arttyru maqsatynda IYKÚ qúrylymynyng shenberinde kóp jaqty yntymaqtastyqty nyghaytugha arnalghan birlesken kýsh-jigerlerding manyzdylyghyn atap kórsetti jәne Qazaqstan Respublikasynyng 2011 jyly IYKÚ SIMK tóraghalyghyn quattady.

19. Shekaralardy mәjbýrlep ózgertuge jol bermeuge qatysty óz ústanymdaryn rastady jәne halyqaralyq beybitshilikke jәne túraqtylyqqa, egemendikke jәne memleketterding aumaqtyq tútastyqtaryna qauip tóndiretin basqynshylyq aktilerine qarsy halyqaralyq qauymdastyqtyng kýsh-jigerlerin biriktiru jahandyq qauipsizdikti qamtamasyz etude manyzdy faktor bolyp sanalatynyn mәlimdedi.

20. Halyqaralyq qauipsizdikke, túraqty damugha, sonday-aq BÚÚ Jarghysynda bekitilgen maqsattargha qol jetkizu ýshin jahandyq jәne strategiyalyq mәselelerdi sheshudegi BÚÚ rólining kýshengine erekshe kónil bóletinderin atap ótti. BÚÚ-da ótkiziletin reformalar halyqaralyq mәselelerdegi, onyng әleuetin jana qauipter men halyqaralyq qúqyq tәrtibine qyr kórsetulerge qarsy jedel jәne tiyimdi paydalanudaghy BÚÚ-nyng ortalyq rólin kýsheytuge baghyttaluy tiyis ekendigin atap ótti.

21. 2011 jyly BÚÚ Bas Assambleyasynyng 66-shy sessiyasy shenberinde ótetin BÚÚ Qauipsizdik Kenesine saylau barysynda BÚÚ Qauipsizdik Kenesining 2012-2013 jyldar kezenindegi túraqty emes mýshelikterine Ázir­bayjan Respublikasy men Qyrghyz Respublikasynyng kandidaturalaryn úsynudy saliqaly týrde qarastyrugha niyetterin bildirdi.

22. Armyan-әzirbayjan Tauly Qarabaq qaqtyghy­sy­na jәne onyng auyr saldarlaryna alandaushylyqtaryn jetkizdi jәne aumaqtyq tútastyghy qaghidaty, Ázir­bayjan Respublikasy shekarasynyng myzghymastyghy men halyqaralyq qúqyq normalary negizindegi tú­raqtylyq pen ónirlik yntymaqtastyq ýshin keder­gilerding biri bolyp tabylatyn búl qaqtyghysty beybit týrde retteu manyzdylyghyn atap ótti; armyan-әzir­bayjan Tauly Qarabaq qaqtyghysyn sheshu Euraziya kenistigindegi beybitshilikti, túraqtylyq pen iygilikti qamtamasyz etu baghytyndaghy manyzdy ilgerileu bolatynyna taghy da senim bildirdi.

23. BÚÚ-nyng bastamasy bolyp tabylatyn asa jo­gha­ry mәdeniyetaralyq ózara týsinistik jәne dinaralyq ýnqatysuda kótermeleu jәne ózara qúrmet, beybit­shi­likti ilgeriletu, ýilesim men әlemning týrli mәde­niyet­teri arasyndaghy ózara týsinistik ahualyn qalyp­tastyrugha baghyttalghan Órkeniyetter aliyansy, sonday-aq Qazaqstan Preziydenti N.Á.Nazarbaevtyng bastamasy bolyp tabylatyn Álem jәne dәstýrli dinder liyderleri sezining ýlesin rizashylyqpen atap ótti.

24. Týrkitildes memleketter yntymaqtastyghy Ekonomikalyq yntymaqtastyq úiymy shenberinde osy úiymnyng kýshengine ýles qosu, ekonomikalyq túraqtylyqty jәne ónirdegi әl-auqatty arttyru maqsatynda odan әri jalghasatynyn rastady.

25. Qyzmeti bauyrlas halyqtardyng parlamentteri arasyndaghy yntymaqtastyqty nyghaytugha baghyttalghan týrkitildes memleketterding Parlamenttik Assambleya­syna qoldau bildirdi.

26. Terrorizm, adam saudasy, esirtki zattary jәne psihotroptyq zattardyng zansyz ainalymy, qylmyskerlik, sonyng ishinde zansyz qaru-jaraq satu, sonday-aq halyqaralyq qauipsizdikke qater tóndiretin basqa da qauip-qaterler men qyr kórsetulerge qarsy kýrestegi yntymaqtastyq pen birlesken is-әreketterding manyzdylyghyn atap kórsetti. Osy saladaghy yntymaqtastyqty nyghaytu maqsatynda ózara jәne halyqaralyq úiymdarmen jәne forumdarmen yqpaldasu niyetterin taghy da rastady.

27. Týrkitildes memleketter basshylarynyng IH sammiytinde Týrkitildes memleketterding yntymaqtastyq kenesin qúru turaly Nahchyvan Kelisimine qol qondyng negizinde qúrylghan Týrkitildes memleketterding yntymaqtastyq kenesi týrkitildes memleketter arasyndaghy ózara is-qimyldy nyghaytudyng jana kezenin belgilep beretindigin atap ótti.

28. Tarihy baylanystargha negizdelgen týrkitildes memleketter arasyndaghy joghary dengeydegi baylanystar dostastyq pen tatu kórshilik ruhynda órbiytinin, týrkitildes memleketterding mýddelerine say keletinin atap ótti. Ortaq mәdeny múrany qorghau, osy múrany keleshek úrpaqtargha jetkizu jәne ony halyqaralyq arenada nasihattau salalarynda tyghyz yntymaqtastyqty damytu ýshin kýsh salatyndyghyna jigerlilik bildirdi.

29. TÝRKSOY-dyng Týrki әlemindegi ortaq qúndylyqtardy birdeylendirude, damytuda, taratu men halyqaralyq dengeyde tanymal etude manyzdy ról atqaratyny atap kórsetildi, sonday-aq onyng týrkitil­des memleketter arasyndaghy mәdeny qarym-qaty­nastaryn terendetuge qosqan ýlesin joghary baghalady. Osyghan baylanysty týrkitildes elderding tili, mәde­niyeti jәne ruhany qúndylyqtarynyng ortaqtyghyna negizdelgen baylanystar men yntymaqtastyqty odan әri nyghaytuda TÝRKSOY-dyng manyzdylyghyn atap ótti.

30. Ázirbayjan Respublikasy Preziydentining әlem órkeniyetining damuyna baghaly ýles qosqan bay týrki mәdeny múrasyn saqtap qalu jәne qoldau jónindegi TÝRKSOY qoryn qúru turaly bastamasyn birauyzdan qoldaydy. Óz memleketterining ýkimetterine TÝRKSOY qoryn qúru men qyzmetining úiymdyq mәselelerin pysyqtaudy tapsyrdy.

31. Týrkitildes memleketter basshylarynyng H sammiytin Qyrghyzstanda ótkizu turaly sheshim qabyldady.

32. Qonaqtar sammit qorytyndysyna qanaghattan­ghandyq bildirip, ózderine kórsetilgen jyly qabyldau men qonaqjaylyghy ýshin әzirbayjan halqyna jәne Ázirbayjan Respublikasynyng Preziydenti Iliham Áliyevke alghys aitty.

2009 jylghy 3 qazanda Nahchyvan qalasynda әzir­bay­jan, qazaq, qyrghyz jәne týrik tilderinde qol qoyyldy.

Ázirbayjan       Qazaqstan          Qyrghyz                Týrkiya

Respublikasynyn Respublikasynyng Respublikasynyn         Respublikasynyn

Preziydenti         Preziydenti         Preziydenti         Preziydenti

Iliham Áliyev. Núrsúltan Nazarbaev. Qúrmanbek Bakiyev.         Abdulla GÝL.