Ózbek halqy — Ortalyq Aziyadaghy eng iri týrki tildi etnostardyng biri. Qazirgi kýnderi Ózbekstan Respublikasy halqynyng 90%-dan astamyn ózbekter qúraydy. Alayda, búl halyqtyng tarihy tamyry men etnikalyq qúramy óte kýrdeli jәne kópqabatty. Ózbekterding etnogenezi (yaghny halyq retinde qalyptasu prosesi) úzaq uaqytqa sozylghan tarihi, mәdeni, tildik jәne sayasy ýderisterding nәtiyjesi. Búl ýderisterge kóptegen týrki jәne iran tildi taypalar, sonday-aq qypshaq dәuirining yqpaly aralasqan. Búl maqalada sol kýrdeli tarihi-etnikalyq ýrdisterdi jan-jaqty qarastyryp, ózbek halqynyng qanday taypalar men etnostardyng negizinde payda bolghanyn taldaymyz.

Týrki taypalarynyng tarihy yqpaly

Ózbek halqynyng qalyptasuynda sheshushi ról atqarghan negizgi etnikalyq komponentter — týrki taypalary. Týrkiler VI ghasyrdan bastap Ortalyq Aziyada yqpaldy kýshke ainaldy. Týrik qaghanatynyng dәuirinen bastap osy ónirde oghyz, qarlúq, qypshaq, nayman, qanly, kerey, ýisin, dulat, barlas siyaqty kóptegen taypalar ómir sýrdi.

Qarlúqtar qazirgi ózbek halqynyng negizin qúraghan alghashqy taypalardyng biri. Olar Jetisu men Ferghana alqabyna qonystanyp, keyin otyryqshylyqqa auysa bastaghan. Búl ýderis olargha islam dinin qabyldaugha, qala mәdeniyetin iygeruge jәne auyl sharuashylyghymen ainalysugha jaghday jasady.

Qypshaqtar, әsirese XIII ghasyrdan keyin, býkil Deshti Qypshaq dalasynda ýstemdik etip, keyin Mauerannahr aumaghyna da taraldy. Olardyng tildik erekshelikteri men mәdeny dәstýrleri qazirgi ózbek tili men salt-dәstýrlerinde saqtalghan.

Oghyzdar men naymandar, basqa da týrki taypalarymen birge, Jibek jolynyng boyyndaghy manyzdy qalalarda tirshilik etti. Búl taypalar ózderining kóshpendi ómir saltyna qaramastan, otyryqshy mәdeniyetpen tyghyz baylanysta jýrdi. Olardyng da úrpaqtary ózbek etnosynyng qúramyna sinisip ketken.

Iran tildi halyqtar jәne ejelgi órkeniyetter

Ózbek halqynyng etnogenezinde tek týrkiler ghana emes, ejelgi iran tildi halyqtardyn da orny erekshe. Búlardyng qataryna soghdylar, baktriyalyqtar, horezmdikter, skifter jәne basqalar jatady. Olar ejelgi zamandarda qazirgi Ózbekstan aumaghynda ómir sýrip, ózindik jazuy, dini, qalalyq mәdeniyeti men sauda qatynastary damyghan órkeniyetti qogham qúrdy.

Soghdylar — Jibek joly boyyndaghy eng belsendi halyqtardyng biri. Olardyng jazba mәdeniyeti, saudagerlik qasiyetteri, sәulet óneri jәne diny dýniyetanymy óz zamany ýshin óte joghary dengeyde boldy. Týrki taypalarynyng búl halyqpen aralasuy ózbek etnosynyng tildik jәne mәdeny erekshelikterine әser etti. Mysaly, ózbek tilinde parsy jәne soghdy tilderinen engen kóptegen sózder bar.

Horezmdikter de manyzdy ról atqardy. Horezm — ejelgi órkeniyet oshaghy bolghan. Búl ónirde týrkilenu prosesi birneshe ghasyr ishinde jýrdi. Iran tildi halyqtar men týrkilerding aralasuy nәtiyjesinde jana mәdeny sintez payda boldy, ol ózbek halqynyng negizine ainaldy.

Shapqynshylyq jәne onyng saldary

XIII ghasyrda Shynghys han bastaghan shapqynshylyq Ortalyq Aziya halyqtarynyng taghdyryn kýrt ózgertti. Kelgender әskery túrghydan ýstem bolghanymen, kóp úzamay osy aranyng halyqtarynyng yqpalyna beyimdeldi. Shaghatay úlysynda (Shynghys hannyng úly Shaghatay iyelik etken ónir) qypshaq biyleushileri islam dinin ústanyp, jergilikti halyqpen sinisip ketti.

Búl kezende qypshaq taypalarynyng aralasuynan jana etnikalyq toptar payda boldy. Sonyng biri — "ózbek" atauymen әigilene bastady. Búl atau bastapqyda naqty etnostyq úghymnan góri, sayasiy-әleumettik birlestikti úqtyratyn. Keyinirek, XV-XVI ghasyrlarda búl atau halyqtyq sipatqa ie boldy.

Shaybany handyghy jәne etnikalyq birigu

Ózbek etnosynyng týbegeyli qalyptasuy XV ghasyrdyng sonynda Shaybany hannyng biylikke keluimen tyghyz baylanysty. Ol bastapqyda kóshpeli ózbekterdin (ózderin «ózbek» ataghan qypshaq taypalary) kósemi bolatyn. 1500 jyly Mauerannahrdy basyp alyp, Búhara, Samarqan siyaqty tarihy qalalardy qol astyna qaratty.

Kóshpeli ózbekter jergilikti otyryqshy halyqpen (qalalyqtar men diqan qauymdarymen) aralasyp, birtindep otyryqshylyqqa kóshti. Búl ýderis ózbek halqynyng bir etnos retinde týbegeyli qalyptasuyna yqpal etti. Osy kezennen bastap ózbek halqy — birtútas, kópúltty tamyry bar, ózindik tili, dini men mәdeniyeti bar etnos retinde tanyla bastady.

Qazirgi etnikalyq qúrylym jәne әrtýrlilik

Býginde Ózbekstan aumaghynda ómir sýretin ózbekterding arasynda aymaqtyq erekshelikter aiqyn kórinedi. Mysaly, Ferghana alqabyndaghy ózbekterding sóileu dialektisi men kiyim ýlgisi Samarqan, Búhara, Qarshy, Horezm ónirindegi ózbekterden erekshelenedi. Búl ishki aiyrmashylyqtar ózbek halqynyng әrtýrli taypalar men etnostardan qúralghanynyng dәleli.

Sonymen qatar, qazirgi ózbek halqy qúramynda qypshaq-qazaqtar, arabtar, pushtundar, tәjikter, úighyrlar, tipti grekter men armyandardyn úrpaqtary da sinisip ketken. Búl faktorlar ózbekterding ashyqtyghyn, tarih boyynda әrtýrli halyqtarmen beybit qatar ómir sýruge beyimdelgenin kórsetedi.

Ózbek halqy — Ortalyq Aziyanyng tarihy kenistiginde ghasyrlar boyy qalyptasqan kýrdeli etnos. Onyng negizinde týrki tildi taypalar (qarlúqtar, qypshaqtar, oghyzdar, naymandar), iran tildi ejelgi halyqtar (soghdylar, horezmdikter, baktriyalylar), etnikalyq toptar jәne kóshpeli ózbekterding úrpaqtary jatyr. Búl tarihy ýderisterding nәtiyjesinde qazirgi ózbek halqy payda boldy. Ózbekterding mәdeniyeti men tili de osy kópqabatty tarihtyng nәtiyjesi. Týrki negizi basymdyqqa ie desek te, ózbek tili men dәstýrinde iran, arab elementteri de kezdesedi.

Býginde ózbek halqy — tatu, kópetnosty, tarihy tәjiriybesi bay halyq. Onyng etnogenezin zertteu — tek bir últtyng ghana emes, kýlli Ortalyq Aziyanyng tarihy damu jolyn tanugha kómektesedi. Sondyqtan da ózbek halqynyng qalyptasu tarihy — býkil ónirding mәdeniy-tarihy baylyghynyng ainasy ispetti.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz