Өзбек халқы — Орталық Азиядағы ең ірі түркі тілді этностардың бірі. Қазіргі күндері Өзбекстан Республикасы халқының 90%-дан астамын өзбектер құрайды. Алайда, бұл халықтың тарихи тамыры мен этникалық құрамы өте күрделі және көпқабатты. Өзбектердің этногенезі (яғни халық ретінде қалыптасу процесі) ұзақ уақытқа созылған тарихи, мәдени, тілдік және саяси үдерістердің нәтижесі. Бұл үдерістерге көптеген түркі және иран тілді тайпалар, сондай-ақ қыпшақ дәуірінің ықпалы араласқан. Бұл мақалада сол күрделі тарихи-этникалық үрдістерді жан-жақты қарастырып, өзбек халқының қандай тайпалар мен этностардың негізінде пайда болғанын талдаймыз.

Түркі тайпаларының тарихи ықпалы

Өзбек халқының қалыптасуында шешуші рөл атқарған негізгі этникалық компоненттер — түркі тайпалары. Түркілер VI ғасырдан бастап Орталық Азияда ықпалды күшке айналды. Түрік қағанатының дәуірінен бастап осы өңірде оғыз, қарлұқ, қыпшақ, найман, қаңлы, керей, үйсін, дулат, барлас сияқты көптеген тайпалар өмір сүрді.

Қарлұқтар қазіргі өзбек халқының негізін құраған алғашқы тайпалардың бірі. Олар Жетісу мен Ферғана алқабына қоныстанып, кейін отырықшылыққа ауыса бастаған. Бұл үдеріс оларға ислам дінін қабылдауға, қала мәдениетін игеруге және ауыл шаруашылығымен айналысуға жағдай жасады.

Қыпшақтар, әсіресе XIII ғасырдан кейін, бүкіл Дешті Қыпшақ даласында үстемдік етіп, кейін Мауераннахр аумағына да таралды. Олардың тілдік ерекшеліктері мен мәдени дәстүрлері қазіргі өзбек тілі мен салт-дәстүрлерінде сақталған.

Оғыздар мен наймандар, басқа да түркі тайпаларымен бірге, Жібек жолының бойындағы маңызды қалаларда тіршілік етті. Бұл тайпалар өздерінің көшпенді өмір салтына қарамастан, отырықшы мәдениетпен тығыз байланыста жүрді. Олардың да ұрпақтары өзбек этносының құрамына сіңісіп кеткен.

Иран тілді халықтар және ежелгі өркениеттер

Өзбек халқының этногенезінде тек түркілер ғана емес, ежелгі иран тілді халықтардың да орны ерекше. Бұлардың қатарына соғдылар, бактриялықтар, хорезмдіктер, скифтер және басқалар жатады. Олар ежелгі замандарда қазіргі Өзбекстан аумағында өмір сүріп, өзіндік жазуы, діні, қалалық мәдениеті мен сауда қатынастары дамыған өркениетті қоғам құрды.

Соғдылар — Жібек жолы бойындағы ең белсенді халықтардың бірі. Олардың жазба мәдениеті, саудагерлік қасиеттері, сәулет өнері және діни дүниетанымы өз заманы үшін өте жоғары деңгейде болды. Түркі тайпаларының бұл халықпен араласуы өзбек этносының тілдік және мәдени ерекшеліктеріне әсер етті. Мысалы, өзбек тілінде парсы және соғды тілдерінен енген көптеген сөздер бар.

Хорезмдіктер де маңызды рөл атқарды. Хорезм — ежелгі өркениет ошағы болған. Бұл өңірде түркілену процесі бірнеше ғасыр ішінде жүрді. Иран тілді халықтар мен түркілердің араласуы нәтижесінде жаңа мәдени синтез пайда болды, ол өзбек халқының негізіне айналды.

Шапқыншылық және оның салдары

XIII ғасырда Шыңғыс хан бастаған шапқыншылық Орталық Азия халықтарының тағдырын күрт өзгертті. Келгендер әскери тұрғыдан үстем болғанымен, көп ұзамай осы араның халықтарының ықпалына бейімделді. Шағатай ұлысында (Шыңғыс ханның ұлы Шағатай иелік еткен өңір) қыпшақ билеушілері ислам дінін ұстанып, жергілікті халықпен сіңісіп кетті.

Бұл кезеңде қыпшақ тайпаларының араласуынан жаңа этникалық топтар пайда болды. Соның бірі — "өзбек" атауымен әйгілене бастады. Бұл атау бастапқыда нақты этностық ұғымнан гөрі, саяси-әлеуметтік бірлестікті ұқтыратын. Кейінірек, XV-XVI ғасырларда бұл атау халықтық сипатқа ие болды.

Шайбани хандығы және этникалық бірігу

Өзбек этносының түбегейлі қалыптасуы XV ғасырдың соңында Шайбани ханның билікке келуімен тығыз байланысты. Ол бастапқыда көшпелі өзбектердің (өздерін «өзбек» атаған қыпшақ тайпалары) көсемі болатын. 1500 жылы Мауераннахрды басып алып, Бұхара, Самарқан сияқты тарихи қалаларды қол астына қаратты.

Көшпелі өзбектер жергілікті отырықшы халықпен (қалалықтар мен диқан қауымдарымен) араласып, біртіндеп отырықшылыққа көшті. Бұл үдеріс өзбек халқының бір этнос ретінде түбегейлі қалыптасуына ықпал етті. Осы кезеңнен бастап өзбек халқы — біртұтас, көпұлтты тамыры бар, өзіндік тілі, діні мен мәдениеті бар этнос ретінде таныла бастады.

Қазіргі этникалық құрылым және әртүрлілік

Бүгінде Өзбекстан аумағында өмір сүретін өзбектердің арасында аймақтық ерекшеліктер айқын көрінеді. Мысалы, Ферғана алқабындағы өзбектердің сөйлеу диалектісі мен киім үлгісі Самарқан, Бұхара, Қаршы, Хорезм өңіріндегі өзбектерден ерекшеленеді. Бұл ішкі айырмашылықтар өзбек халқының әртүрлі тайпалар мен этностардан құралғанының дәлелі.

Сонымен қатар, қазіргі өзбек халқы құрамында қыпшақ-қазақтар, арабтар, пуштундар, тәжіктер, ұйғырлар, тіпті гректер мен армяндардың ұрпақтары да сіңісіп кеткен. Бұл факторлар өзбектердің ашықтығын, тарих бойында әртүрлі халықтармен бейбіт қатар өмір сүруге бейімделгенін көрсетеді.

Өзбек халқы — Орталық Азияның тарихи кеңістігінде ғасырлар бойы қалыптасқан күрделі этнос. Оның негізінде түркі тілді тайпалар (қарлұқтар, қыпшақтар, оғыздар, наймандар), иран тілді ежелгі халықтар (соғдылар, хорезмдіктер, бактриялылар), этникалық топтар және көшпелі өзбектердің ұрпақтары жатыр. Бұл тарихи үдерістердің нәтижесінде қазіргі өзбек халқы пайда болды. Өзбектердің мәдениеті мен тілі де осы көпқабатты тарихтың нәтижесі. Түркі негізі басымдыққа ие десек те, өзбек тілі мен дәстүрінде иран, араб элементтері де кездеседі.

Бүгінде өзбек халқы — тату, көпэтносты, тарихи тәжірибесі бай халық. Оның этногенезін зерттеу — тек бір ұлттың ғана емес, күллі Орталық Азияның тарихи даму жолын тануға көмектеседі. Сондықтан да өзбек халқының қалыптасу тарихы — бүкіл өңірдің мәдени-тарихи байлығының айнасы іспетті.

Бейсенғазы Ұлықбек,

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі

Abai.kz