وزبەك حالقى — ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى تۇركى ءتىلدى ەتنوستاردىڭ ءبىرى. قازىرگى كۇندەرى وزبەكستان رەسپۋبليكاسى حالقىنىڭ 90%-دان استامىن وزبەكتەر قۇرايدى. الايدا، بۇل حالىقتىڭ تاريحي تامىرى مەن ەتنيكالىق قۇرامى وتە كۇردەلى جانە كوپقاباتتى. وزبەكتەردىڭ ەتنوگەنەزى (ياعني حالىق رەتىندە قالىپتاسۋ پروتسەسى) ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان تاريحي، مادەني، تىلدىك جانە ساياسي ۇدەرىستەردىڭ ناتيجەسى. بۇل ۇدەرىستەرگە كوپتەگەن تۇركى جانە يران ءتىلدى تايپالار، سونداي-اق قىپشاق ءداۋىرىنىڭ ىقپالى ارالاسقان. بۇل ماقالادا سول كۇردەلى تاريحي-ەتنيكالىق ۇردىستەردى جان-جاقتى قاراستىرىپ، وزبەك حالقىنىڭ قانداي تايپالار مەن ەتنوستاردىڭ نەگىزىندە پايدا بولعانىن تالدايمىز.

تۇركى تايپالارىنىڭ تاريحي ىقپالى

وزبەك حالقىنىڭ قالىپتاسۋىندا شەشۋشى ءرول اتقارعان نەگىزگى ەتنيكالىق كومپونەنتتەر — تۇركى تايپالارى. تۇركىلەر VI عاسىردان باستاپ ورتالىق ازيادا ىقپالدى كۇشكە اينالدى. تۇرىك قاعاناتىنىڭ داۋىرىنەن باستاپ وسى وڭىردە وعىز، قارلۇق، قىپشاق، نايمان، قاڭلى، كەرەي، ءۇيسىن، دۋلات، بارلاس سياقتى كوپتەگەن تايپالار ءومىر ءسۇردى.

قارلۇقتار قازىرگى وزبەك حالقىنىڭ نەگىزىن قۇراعان العاشقى تايپالاردىڭ ءبىرى. ولار جەتىسۋ مەن فەرعانا القابىنا قونىستانىپ، كەيىن وتىرىقشىلىققا اۋىسا باستاعان. بۇل ۇدەرىس ولارعا يسلام ءدىنىن قابىلداۋعا، قالا مادەنيەتىن يگەرۋگە جانە اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋعا جاعداي جاسادى.

قىپشاقتار, اسىرەسە XIII عاسىردان كەيىن، بۇكىل دەشتى قىپشاق دالاسىندا ۇستەمدىك ەتىپ، كەيىن ماۋەرانناحر اۋماعىنا دا تارالدى. ولاردىڭ تىلدىك ەرەكشەلىكتەرى مەن مادەني داستۇرلەرى قازىرگى وزبەك ءتىلى مەن سالت-داستۇرلەرىندە ساقتالعان.

وعىزدار مەن نايماندار, باسقا دا تۇركى تايپالارىمەن بىرگە، جىبەك جولىنىڭ بويىنداعى ماڭىزدى قالالاردا تىرشىلىك ەتتى. بۇل تايپالار وزدەرىنىڭ كوشپەندى ءومىر سالتىنا قاراماستان، وتىرىقشى مادەنيەتپەن تىعىز بايلانىستا ءجۇردى. ولاردىڭ دا ۇرپاقتارى وزبەك ەتنوسىنىڭ قۇرامىنا ءسىڭىسىپ كەتكەن.

يران ءتىلدى حالىقتار جانە ەجەلگى وركەنيەتتەر

وزبەك حالقىنىڭ ەتنوگەنەزىندە تەك تۇركىلەر عانا ەمەس، ەجەلگى يران ءتىلدى حالىقتاردىڭ دا ورنى ەرەكشە. بۇلاردىڭ قاتارىنا سوعدىلار، باكتريالىقتار، حورەزمدىكتەر، سكيفتەر جانە باسقالار جاتادى. ولار ەجەلگى زامانداردا قازىرگى وزبەكستان اۋماعىندا ءومىر ءسۇرىپ، وزىندىك جازۋى، ءدىنى، قالالىق مادەنيەتى مەن ساۋدا قاتىناستارى دامىعان وركەنيەتتى قوعام قۇردى.

سوعدىلار — جىبەك جولى بويىنداعى ەڭ بەلسەندى حالىقتاردىڭ ءبىرى. ولاردىڭ جازبا مادەنيەتى، ساۋداگەرلىك قاسيەتتەرى، ساۋلەت ونەرى جانە ءدىني دۇنيەتانىمى ءوز زامانى ءۇشىن وتە جوعارى دەڭگەيدە بولدى. تۇركى تايپالارىنىڭ بۇل حالىقپەن ارالاسۋى وزبەك ەتنوسىنىڭ تىلدىك جانە مادەني ەرەكشەلىكتەرىنە اسەر ەتتى. مىسالى، وزبەك تىلىندە پارسى جانە سوعدى تىلدەرىنەن ەنگەن كوپتەگەن سوزدەر بار.

حورەزمدىكتەر دە ماڭىزدى ءرول اتقاردى. حورەزم — ەجەلگى وركەنيەت وشاعى بولعان. بۇل وڭىردە تۇركىلەنۋ پروتسەسى بىرنەشە عاسىر ىشىندە ءجۇردى. يران ءتىلدى حالىقتار مەن تۇركىلەردىڭ ارالاسۋى ناتيجەسىندە جاڭا مادەني سينتەز پايدا بولدى، ول وزبەك حالقىنىڭ نەگىزىنە اينالدى.

شاپقىنشىلىق جانە ونىڭ سالدارى

XIII عاسىردا شىڭعىس حان باستاعان شاپقىنشىلىق ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ تاعدىرىن كۇرت وزگەرتتى. كەلگەندەر اسكەري تۇرعىدان ۇستەم بولعانىمەن، كوپ ۇزاماي وسى ارانىڭ حالىقتارىنىڭ ىقپالىنا بەيىمدەلدى. شاعاتاي ۇلىسىندا (شىڭعىس حاننىڭ ۇلى شاعاتاي يەلىك ەتكەن ءوڭىر) قىپشاق بيلەۋشىلەرى يسلام ءدىنىن ۇستانىپ، جەرگىلىكتى حالىقپەن ءسىڭىسىپ كەتتى.

بۇل كەزەڭدە قىپشاق تايپالارىنىڭ ارالاسۋىنان جاڭا ەتنيكالىق توپتار پايدا بولدى. سونىڭ ءبىرى — "وزبەك" اتاۋىمەن ايگىلەنە باستادى. بۇل اتاۋ باستاپقىدا ناقتى ەتنوستىق ۇعىمنان گورى، ساياسي-الەۋمەتتىك بىرلەستىكتى ۇقتىراتىن. كەيىنىرەك، XV-XVI عاسىرلاردا بۇل اتاۋ حالىقتىق سيپاتقا يە بولدى.

شايباني حاندىعى جانە ەتنيكالىق بىرىگۋ

وزبەك ەتنوسىنىڭ تۇبەگەيلى قالىپتاسۋى XV عاسىردىڭ سوڭىندا شايباني حاننىڭ بيلىككە كەلۋىمەن تىعىز بايلانىستى. ول باستاپقىدا كوشپەلى وزبەكتەردىڭ (وزدەرىن «وزبەك» اتاعان قىپشاق تايپالارى) كوسەمى بولاتىن. 1500 جىلى ماۋەرانناحردى باسىپ الىپ، بۇحارا، سامارقان سياقتى تاريحي قالالاردى قول استىنا قاراتتى.

كوشپەلى وزبەكتەر جەرگىلىكتى وتىرىقشى حالىقپەن (قالالىقتار مەن ديقان قاۋىمدارىمەن) ارالاسىپ، بىرتىندەپ وتىرىقشىلىققا كوشتى. بۇل ۇدەرىس وزبەك حالقىنىڭ ءبىر ەتنوس رەتىندە تۇبەگەيلى قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى. وسى كەزەڭنەن باستاپ وزبەك حالقى — ءبىرتۇتاس، كوپۇلتتى تامىرى بار، وزىندىك ءتىلى، ءدىنى مەن مادەنيەتى بار ەتنوس رەتىندە تانىلا باستادى.

قازىرگى ەتنيكالىق قۇرىلىم جانە ارتۇرلىلىك

بۇگىندە وزبەكستان اۋماعىندا ءومىر سۇرەتىن وزبەكتەردىڭ اراسىندا ايماقتىق ەرەكشەلىكتەر ايقىن كورىنەدى. مىسالى، فەرعانا القابىنداعى وزبەكتەردىڭ سويلەۋ ديالەكتىسى مەن كيىم ۇلگىسى سامارقان، بۇحارا، قارشى، حورەزم وڭىرىندەگى وزبەكتەردەن ەرەكشەلەنەدى. بۇل ىشكى ايىرماشىلىقتار وزبەك حالقىنىڭ ءارتۇرلى تايپالار مەن ەتنوستاردان قۇرالعانىنىڭ دالەلى.

سونىمەن قاتار، قازىرگى وزبەك حالقى قۇرامىندا قىپشاق-قازاقتار، ارابتار، پۋشتۋندار، تاجىكتەر، ۇيعىرلار, ءتىپتى گرەكتەر مەن ارميانداردىڭ ۇرپاقتارى دا ءسىڭىسىپ كەتكەن. بۇل فاكتورلار وزبەكتەردىڭ اشىقتىعىن، تاريح بويىندا ءارتۇرلى حالىقتارمەن بەيبىت قاتار ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلگەنىن كورسەتەدى.

وزبەك حالقى — ورتالىق ازيانىڭ تاريحي كەڭىستىگىندە عاسىرلار بويى قالىپتاسقان كۇردەلى ەتنوس. ونىڭ نەگىزىندە تۇركى ءتىلدى تايپالار (قارلۇقتار، قىپشاقتار، وعىزدار، نايماندار), يران ءتىلدى ەجەلگى حالىقتار (سوعدىلار، حورەزمدىكتەر، باكتريالىلار), ەتنيكالىق توپتار جانە كوشپەلى وزبەكتەردىڭ ۇرپاقتارى جاتىر. بۇل تاريحي ۇدەرىستەردىڭ ناتيجەسىندە قازىرگى وزبەك حالقى پايدا بولدى. وزبەكتەردىڭ مادەنيەتى مەن ءتىلى دە وسى كوپقاباتتى تاريحتىڭ ناتيجەسى. تۇركى نەگىزى باسىمدىققا يە دەسەك تە، وزبەك ءتىلى مەن داستۇرىندە يران، اراب ەلەمەنتتەرى دە كەزدەسەدى.

بۇگىندە وزبەك حالقى — تاتۋ، كوپەتنوستى، تاريحي تاجىريبەسى باي حالىق. ونىڭ ەتنوگەنەزىن زەرتتەۋ — تەك ءبىر ۇلتتىڭ عانا ەمەس، كۇللى ورتالىق ازيانىڭ تاريحي دامۋ جولىن تانۋعا كومەكتەسەدى. سوندىقتان دا وزبەك حالقىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحى — بۇكىل ءوڭىردىڭ مادەني-تاريحي بايلىعىنىڭ ايناسى ىسپەتتى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz