(poema)

Búl poemany tarihty tasqa qashap, sózdi – mәngilik dep úqqan, ózining esim-soyy úmytylsa da, izi qalghan, bitig jazudyng has sheberleri, bayyrghy bәdizshilerge arnaymyn.

1

Álqissa, sóz bastadym kóne әlemnen,
Ótkendi jyrlamasam, kógerer me em?
Jasaghan Tәnir qolda úzaq jolda,
Ózinning qúdiretine sene kelgem.

Jýzeyin arly ólenning aidynynda,
Berilmey sheksiz qiyal, qayghy-múngha.
Jyrlayyn jarty әlemning tarihatyn,
Týrkining bóri ruhty aibynyn da.

Tamyrly bolsa terek, qúlamaydy,
Eshkim de súramaydy, synamaydy.
Óitkeni ózegi bar, kezeni bar,
Aspangha shygharatyn biraq Aydy.

Sheginsek sonau týrki dәuirine,
Ýnilsek úlylyqtyng tәlimine,
Enemiz eski ólenning esiginen,
Týrkining jazuyna, әribine.

Týgel syr - sol tastarda, sol ústynda,
Bólegen janartauday mol úshqyngha.
Bir jyrdy bastadym men, qoldashy IYem,
Kóz tastap Orhon jaqqa, alys qyrgha.

2

Bir kýni Bilge qaghan san oilanyp,
Aynalyp birneshe ret saraydy alyp,
«Tarihty tasqa jazam» dep qorytty,
Janarda jylt etken bir aray janyp.

Oyynyng ergennen song jetegine,
Búiyrdy tarihy jayt nókerine.
«Eng sheber bәdizshini aldyrt» dedi,
«Eng ghajap syilyq berem ótemine...»

Nókerler izdedi ony auyl-qyrdan,
Árkimnen súrastyryp, sauyn qylghan.
«Bar» dedi «bir kedeyleu sheber múnda»,
Sytylyp bir jas bala qauym-qúldan.

Bәdizshi – kópti kórgen súnghyladay,
Suretting syrlaryna tym qúmar-ay!
Qyssa da jarly tirlik qos ókpeden,
Jýrgen jan bir sýrinbey, bir qúlamay.

Aqyry esendesip, kóp kóndirip,
Qylmaugha uәdelesti ótkendi úmyt.
Apardy bәdizshini aq saraygha,
Tapqanday jaqút-marjan kólden túnyq.

3

Aq saray – altyn saray, han ordasy,
Jarqyrap kórinetin san almasy.
Óleng de – kerim qyz ghoy sәl múnayghan,
Tógilgen tas betine qalam jasy.

Qaharly, zәrli, mysty qabaghynan,
Bilge otyr ot shashyrap janarynan.
Biyik taq – bolmysyna jarasypty,
Sekildi han bolghanday bayaghydan.

Bәdizshi tik qarady han kózine,
Tastardan ómir tanyp, mәn sezine.
Júqqanday jangha jannyng jýrek ýni,
Qaghannyng úly ruhy qondy ózine.

Jýrekti kórer bolar kózbenen de,
Myna kóz – aparady ózge әlemge.
Bilge han bәdizshige qarap túryp,
Qoyypty jalghyz súraq:
«Sóz degen ne?»

«Sóz degen – súlu da emes, jylu da emes,
Sezedi múnyng syryn úghynghan es.
Aspannan keshe týsip, býgin tanda,
Barady jerge sinip qúbylma kósh.

Sol kóshting ortasynda, ayaghynda,
Dýnie didary anyq, bayanynda,
Bir sәby shyryldaydy, tabighattyn,
Qaramay qyzyghyn da, boyauyn da.

Tirshilik týgel tynysh, tynym alghan,
Osynau pәk sezimnen jylyna alghan.
Kók pen jer, ózen men tau, tal-terekter,
Dausyna perishtening qúly bolghan.

Aytsam da bәrin qamtyp, tegis neni,
Kelispe, ua, han iyem, kelis meyli.
Sóz degen – kirpikterin әlsiz ashqan,
Kóshtegi sol bir dauys, perishteli».

Qaghan da riza bolyp jauabyna,
Apardy tas mýsinder alabyna.
Kóp kýtpey bәdizshi iske kirisedi,
Qolayly tasty tandap alady da.

4

«Jaz» dedi Bilge qaghan, «jaz barlyghyn»,
«Týrkining tarih kenin qazghan kýnin.
Batyrghan bir elderge azu-tisin,
Bir elge kómek qolyn sozghan kýnin».

«Jaz» dedi Bilge qaghan, «jaz barlyghyn»,
Týrkining asqaqtaghan, tozghan kýnin.
Álemge joryq jasap, әmir aityp,
Áli de týngi shoqtay mazdar kýnin.

«Jaz» dedi Bilge qaghan, «jaz barlyghyn»,
Tәnirding mandayyna jazghan núryn.
Ysyryp yqty jaudy basqa jaqqa,
Ornynan taulardy da qozghar kýnin.

«Jaz» dedi Bilge qaghan, «jaz barlyghyn»,
Arqasy alyptardyng qozghan kýnin.
Taymaghan sertterinen esh uaqytta,
Dep bilgen «sóz jarlyghy – óz jarlyghym».

Shoybalgha, shapqy dayyn, qadaubaspen,
Arbasty aqyq tandar, ala keshpen.
Bir sezim tәnnen shyghyp, ústyndargha,
Oy kóshken, shattyq kóshken, nala kóshken.

Surettep dos ghalamdy, qas ghalamdy,
Bilge de barlyq syryn ashqan әlgi.
Jeti kýn talmay-tynbay enbek etip,
Qashaldy myna sózdi tasqa mәngi:

5

«Jaratqan Tәnir meni, Bilge sózim,
Dedi әkem: «Tútqa bolghyn Kýnge de ózin»,
Ólgen song asyl Agham, qaghan boldym,
Boyymda qalghan emes mýlde tózim.

IYesi boldym solay keng dalanyn,
Bódkege* tútqa bolar men ghanamyn.
Quandy Týrki halqy, bekteri de,
Qayghysyn kóredi dep sherli ananyn.

Tórt tarap halyq meni tyndaghanda,
Jýrgizdim әmirimdi búl ghalamgha.
Shalghynda jatqan kezde kókke qarap,
Júldyzben ashty syryn týn maghan da.

Týrkimin, janynan núr taratylghan,
Eshkimge úqsamastan dara túrghan.
Tәniri – jogharyda, tómende – jer,
Arada adam-úrqy jaratylghan.

Babam ghoy – Istemi men Búmyn qaghan,
Olarsyz Týrki de joq, ghúmyr qaran.
Qadyrhan jynysyna deyin jaulap,
Namysy taptalmaghan, jyghylmaghan.

Kóp isi olaq bolmay túra almaydy,
Bir qaghan býkil júrtty qúramaydy.
Tabghashtyng halqy tulap ketken búryn,
Qamatyp erkin jýrgen búlan-oydy.

Qúl boldy asqaqtaghan bek úldary,
Kýng boldy nәzik tughan kerim jany.
«Týrki» atyn myna әlemnen joya jazdap,
Qiyndyq kórip edi elim taghy.

Birer uaq Tabghash hangha baghyndyq biz,
Bereke, yrysynan qaghyndyq biz.
«Qaghandy halyq edik, qaghan qayda?»
Dedi júrt, «...Ómir qayda qalyng jútsyz?».

Tәniri sol bir shaqta bizdi esitti,
Keudeni auyr qalghan syzdy esitti.
Kiyeli tileuimiz qabyl bolyp,
Jýrekten qonyr-ala kýz kóshipti.

«Týrkiler joq bolmasyn» dedi Tәnir,
«Týrkiler shoq bolmasyn» dedi Tәnir.
«Týrkiler jasqanbasyn» dedi Tәnir,
«Týrkiler aspandasyn» dedi Tәnir.

Osynday úly sózden, úly ruhtan,
Álsizdeu jan tirildi jylylyqtan.
Elteris – әkem qaghan, El-bilge – anam,
Tauypty shyghatyn jol tyghyryqtan.

Jýrseniz núrly armannyng mekeninde,
Oy keter qús-qiyaldyng jeteginde.
Tәniri tóbesinde ústap túryp,
Joghary kóteripti ekeuin de.

On jeti er jinapty әkem-qaghan,
Aryndy sel jinapty әkem-qaghan.
Aqyry azap kórip, tozaq keship,
Ormanday el jinapty әkem-qaghan.

Jauy – qoy, bolghan desti әkem – bóri,
Qorqytty batyrlardyng ór ónderi.
Tabghashty talqandaghan, san qiratqan,
Týrkining әkem edi kemengeri.

Býktirdi tizelini, kónbegendi,
Bastyny jýgindirdi, senbegendi.
Tәniri jarylqaghan kýn de tuyp,
Elimiz ayaghynda jónge keldi.

Qaghan-tór sodan qalghan bilesing be?
Ordaly júrt ýirengen kýresinge.
Tәnirge әkem-qaghan úsha bardy,
Qalghany osy beyne shyn esimde.

Balbaly Baz-qaghannyng búl kýnde bar,
Múng berip jýregine, kýlkindi alar.
Otanyn saghynatyn jyl qúsynday,
Oralyp kelmes bilem, shirkin olar.

Qaldyq biz Agham-qaghan ekeuimiz,
Óter qys, kóktem men jaz, ótedi kýz.
Shandung men Jasyl ózen, Temirqaqpa –
Bayyrghy biz jaulaghan mekenimiz.

Kógmenning jotasynan arygha asyp,
Kórmedi Týrki halqy әli jasyp.
Býkirdik tizelini, qashdy dúshpan,
Kózden núr, jýzderinen әri qashyp».

6

Osylay qaghan aitty, sheber jazdy,
Aytqanday anyzdy emes, ólen-sazdy.
Týsiner júldyz ghana gharysh tilin,
Túnghiyq qana úghady tereng kózdi.

Ekeui - bir jan bolghan býtindi әlem,
Bir jylap, bir denede kýlimdegen.
Jalghyz sóz jan-dertindi emdemese,
Shynynda, ólshenenedi ghúmyr nemen?

Jeti kýn ótti aqyry, jeti tang da,
Kóktemdey jan bitirip óli mangha.
Qaghanda arman bar ma búdan asqan,
Qashaghan bәdizshining sheri bar ma?

Ómirding boy bermegen jalghanyna,
Kónilding qaramaghan talghamyna,
Jeti kýn enbektenip jetkendey ol,
Jeti qat kók aspannyng ar jaghyna.

7

Sol bir sóz - nәrli netken, jarqyn netken!
Qiyaldyng qúsymymenen qalqyp jetken.
Týsinde gharysh kórip, júldyz kórip,
Cýienip tas mýsinge qalghyp ketken.

Jaqsy sóz keude ishine jaghar jaryq,
Tútasqan jazularmen dalam – qarip.
Oyandy janbyrdyng ol tyrsylynan,
Kónili tastargha anau alang bolyp.

Búltty aspan qara jerge kóshpesin dep,
Ol keshken sezimderdi keshpesin dep,
Tosumen әr tamshyny bezek qaqty,
Jazuy mәngilikting óshpesin dep.

Ishinde qúmyraday synyp tózim,
Amalsyz salmau ýshin qúryqqa ózin,
Tosumen әr tamshyny, qorghashtady,
Týrkining túnyq tilin, úlyq sózin.

Ornyqpas múnday shaqta kónil, týge,
Joghaltpau manyzdy ghoy senimdi de.
Tosumen әr tamshyny, alyp-úshty,
Jýgirip bir ústynnan ekinshige.

Aspan da búl adamnyng múnyn kórip,
Qalghanday kenet tynshyp, úghyndy óbip.
Sibirlep jaughan janbyr basyldy aqyr,
Sharasyz bәdizshige tynym berip.

8

Qyzghyshtay kól qoryghan ala tanda,
Anaday sәbiydi alghan alaqangha,
Qauyzday gýl býrshigin qorghap túrghan,
Terektey mәngi bitken qara jargha,

Dalamnan Sóz joghalsa, túrmas aman,
Jýregim, syryn ashyp bir bosaghan.
Men de bir - bәiek bolghan bәdizshimin,
Adamnyng keudesine jyr qashaghan.

Birjan Ahmer,

«Daryn» memlekettik jastar syilyghynyng laureaty, Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi, «Tamyz tany», «Kózindegi kóktem», «Myng boyauly meken» jyr jinaqtary, sonday-aq balalargha arnalghan «Bes asyl is» atty tanymdyq kitabynyng avtory.

Abai.kz