Qazaqstan ózining tәuelsizdik alghan kýninen bastap til, mәdeniyet, bilim jýiesi jәne últtyq sana mәselesinde kýrdeli kezenderdi bastan ótkerip keledi. Tarihtyng ashy sabaghy – Kenes Odaghy túsyndaghy totalitarlyq sayasat qazaqtyng tili men ruhaniyatyna auyr soqqy bolghany sózsiz. Al endi, otyz jyldan astam uaqyt ótkende, elimizding bolashaghy ýshin asa manyzdy súraq tuynday bastady: "Oryssha oqyghandardy endi biylikke jaqyndatu qauipti emes pe?"

Búl mәsele, bir qaraghanda, tilge baylanysty ghana kóringenimen, týpki mәni terende – últtyng bolmysyn, sayasy baghytyn, egemendik ruhyn aiqyndaytyn ózek. Qazirgi kezende biylikke aralasyp otyrghan, sheshim qabyldaytyn shendilerding kópshiligi kenestik ne postkenestik kezende orys tilinde bilim alghan azamattar. Olar oryssha oilap, sol tilde saraptama jasap, óz әreketine sol tildik kenistikten qarap ýirengen. Búl – jay til bilimi ghana emes, búl – mentaliytet mәselesi.

Oryssha oqytu – sanany otarlau qúraly bolghan

Orys tilinde oqu – Kenes dәuirinde mәjbýrli tandau bolghan. Tipti, qazaq mektepteri joyylyp, qazaq balalary amalsyzdan oryssha oqugha kóshti. Búl sayasattyng maqsaty – últtyq biregeylikti joy, til arqyly sanany otarlau edi. Kenes ýkimeti orys tili arqyly ózining iydeologiyasyn sinirip, basqa últ ókilderining tarihy jadyn óshirdi.

Sol dәuirde bilim alghan buyn qazir biylikte. Olar – kәsiby bilikti, tәjiriybeli shyghar, biraq olarda otarlyq sana kórinisi basym deuge әbden mýmkin. Tәuelsiz elding sayasatyn oryssha oilaytyn sheneunikter jýrgizip otyrsa, onda búl el shynayy egemen bola almaydy.

Biylik – últtyq mýdde ýshin qyzmet etui kerek

Biylikke keletin әrbir adam – el mýddesining qorghaushysy. Ol – memleketting tiline, diline, dinine janashyr boluy tiyis. Eger biylik ókilderi qazaqsha oilamaytyn, qazaqtyng jan dýniyesin tereng týsinbeytin bolsa, olar qanday sheshim qabyldaydy? Ondaylar últqa jat iydeologiyany, jat mәdeniyetti nasihattap, qazaqy bolmystan alystap bara jatqan qoghamdy әri qaray tereng tyghyryqqa tireydi.

Tәuelsizdik alghanymyzgha otyz jyldan assa da, nege әli kýnge deyin biylikke qazaqsha sóileytin, últtyq mýddeni birinshi oryngha qoyatyn azamattar tolyqtay kelmey otyr? Búl – jýieli sayasattyng әlsizdigin nemese belgili mýddelerding saltanat qúryp otyrghanyn kórsetedi.

Oryssha oqyghandar – bәri qauipti emes, biraq...

Áriyne, oryssha oqyghandardyng bәrin aiyptau dúrys emes. Olardyng ishinde naghyz últjandy, qazaq ýshin jany ashityn azamattar da bar. Biraq mәsele – bilim alghan tilde emes, sol bilimning negizinde qalyptasqan dýniyetanymda. Kóp jaghdayda oryssha oqyghan azamattardyng geosayasy kózqarasy da Reseyge jaqyn, batys әlemine senimsizdikpen qaraydy. Múnday kózqaras býgingi kýnning shyndyghy men әlemdik sayasat ayasynda tәuekelge toly. Qazaqstan — ózining derbestigin saqtaghysy kelse, últtyq kózqarasty ústanatyn jana buyn kadrlardy qalyptastyruy tiyis.

Últtyq elitany tәrbiyeleu – uaqyt talaby

Biylikke tek qazaqsha oqyghandardy ghana tartu kerek degen ústanym birjaqty kórinui mýmkin. Biraq memleket últ mýddesine qyzmet etetin elitany ózi tәrbiyeleui tiyis. Sol elita qazaq tilinde bilim alyp, qazaqsha oilaytyn, últtyng tarihyn, mәdeniyetin jaqsy bilu kerek. Óitkeni elding bolashaghy – ózining tarihy men tilinen quat alghan buynnyng qolynda. Eger osy baghytta naqty sheshim qabyldanbasa, aldaghy onjyldyqtarda otarlyq sana jalghasyp, elimizding tәuelsizdigine ishki qauip tuyndaydy.

"Oryssha oqyghandardy endi biylikke jaqyndatu qauipti" degen sóz – últ bolashaghyna alandaudyng kórinisi. Búl – realistik kózqaras. Qazirgi jahandanu dәuirinde últtyq bolmysyn saqtay almaghan memleketter tarih sahnasynan birtindep yghysyp qalatynyn kóremiz. Qazaqstan onday elderding qatarynda bolmauy tiyis. Sondyqtan biylikti últtyq sanamen oilaytyn, qazaqsha sóileytin, qazaqsha sezinetin, qazaqsha armandaytyn azamattargha úsynu – búl eldik problema.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz