Ázerbayjan Respublikasynyng Ýkimettik emes úiymdargha memlekettik qoldau kórsetu agenttigining 2025 jylgha arnalghan ortasha grant bayqauynyng jenimpazy – «Ortalyq Aziya jәne Ontýstik kavkaz sóz bostandyghy jelisi» Qoghamdyq Birlestigi (CASCFEN) «Týrki әlemi: ortaq múradan ortaq keleshekke» atty jobany jýzege asyrudy jalghastyruda.

Joba qazirgi zamanda Týrki әleminde integrasiyanyng terendey týsuine baghyttalghan qadamdargha qoldau kórsetu sipatynda. Jobanyng maqsaty – Týrki әleminde osy baghyttaghy atqarylyp jatqan qadamdardy, ortaq múramyzgha qatysty tarihy derekterdi Týrki әlemine, sonyng ishinde balalargha, jasóspirimder men jastargha jetkizu.

Joba ayasynda birqatar júmystardyng atqaryluy, sonday-aq taqyrypqa qatysty Týrkiya, Ázerbayjan jәne ózge de týrki memleketterinen shyqqan mamandardyng pikirleri negizinde 12 maqala әzirleu kózdelgen.

Osy maqalamyzda Týrki әleminde manyzdy oryngha ie bolyp, ortaq qúndylyqqa ainalghan muzyka jayynda sóz qozghaymyz. Búl baghyttaghy súhbattasushylarymyz – Ý.Gadjiybekov atyndaghy Baku muzykalyq akademiyasynyng «Auyzsha dәstýrli әzerbayjan kәsiby muzykasy jәne onyng jana baghyttaryn zertteu: organologiya men akustika» ghylymiy-zertteu zerthanasynyng jetekshi ghylymy qyzmetkeri, ónertanu ghylymdarynyng kandidaty, dosent Rauf Bәhmanly jәne Qazaqstandyq әdebiyettanushy-ghalym, Dýniyejýzilik jas týrki әdebiyeti birlestigining (DGTYB) Qazaqstandaghy ókili, jazushy-publisist Erkinbek Serikbay.

Týrki halyqtary ejelden muzykagha airyqsha mәn bergen

Aldymen aita ketu kerek, týrki halyqtary erte zamandardan muzykagha asa zor mәn bergen. Tarihy derekterden belgili bolghanday, Ghún, Úighyr, Týrik, Seljúq, Osman imperiyalarynyng qalyptastyrghan muzykalyq múralary týrki halyqtarynyng ortaq muzykasyn jasaghan. Jalpy alghanda, týrki muzykasynyng tamyry sonau kóne dәuirlerge – Ortalyq Aziyada kóshpeli ómir sýrgen týrki halyqtarynyng mәdeniyetine baryp tireledi.

Kóshpeli týrkiler, oghyz týrkileri әrdayym tabighatpen etene baylanysta bolghan, búl óz kezeginde olardyng muzykasyna da yqpal etken. Sebebi muzykalyq aspaptar kóbine tabighatta kezdesetin materialdardan jasalatyn.

Mәselen, Erevan týrikterining eng sýiikti muzykalyq aspaby sanalatyn týtik Erevannyng ataqty «Shallaq órigi» aghashynan jasalatyn. Al tarihy bizding zamanymyzdan myng jyl búrynghy kezenge baryp tireletin ney – aghashtan, qamystan, qoghanyng sabaghynan nemese qoladan jasalghan ýrmeli muzykalyq aspap.

Osy qatarda qamystan, janghaq, funduk, órik aghashtarynan jasalatyn balaban da bar. Búl aspaptyng Býkilәlemdik materialdyq emes mәdeny múra tizimine engizilui ýshin Ázerbayjan men Týrkiya birlesken qadamdar jasaghan.

Sonymen birge Ázerbayjannyng jәne býkil týrki jyraular dýniyesining negizgi aspaby bolyp sanalatyn qobyz (teri jәne aghash qaqpaqpen qaptalady), Ázerbayjanda keng taralghan, ýrmeli aspap sanalatyn zurna (kóbine janghaq, órik aghashynan jasalady), sonday-aq syrtqy túrpaty dombyragha úqsas, ýsh ishekti shertilmeli muzykalyq aspap – tambur, ishekti-shertilmeli rubab, sonday-aq «tulum» dep atalatyn týrkiler qoldanghan aspaptardy atap ótuge bolady.

Osy aspaptardyng biri – rud. Ejelgi ishekti muzykalyq aspap sanalatyn rud jayly Nizamy Gәnjauiyding «Eskendirnama» dastanynda da bylay dep suretteledi:

«Ánshi, rudty oina, jet janyma,

Oyat meni búl qatigez úiqydan da».

Kaspiyding qos jaghalauynan bir kózqaras

Kórip otyrghanymyzday, ortaq týbirden shyqqan halyqtardyng ózge de mәdeny qazynalary sekildi, muzyka da tek dybystardyng ýilesimi ghana emes, ol – jadtyn, bolmystyn, ruhtyng jәne oidyng muzykalyq tilde beynelenui. Kaspiyding eki jaghalauyndaghy eki týrki eli – Ázerbayjan men Qazaqstan – osy muzykalyq jadtyng әri saqtaushysy, әri jasaushysy retinde manyzdy mindetterdi atqaryp keledi.

Búl jadtyng kóne bastauy – miften shyndyqqa, anyzdan tariyhqa ótken, anyzgha ainalghan bir túlgha – Dede Qorqyt (Dede Korkut; Qorqyt Ata, Dede Gorkut, Dada Qorqud) beynesimen baylanysty. Dede Qorqyt tek qana dastan qaharmany nemese jyrshy emes. Ol – jyrau, aqyn-jyrshy, muzykant, oishyl, qanshama bedeldi aqsaqaldyng beynesi. Týrki әleminde muzykant tek óner iyesi bolyp qana qoymay, sonymen birge halyq jadyn arqalaghan, sóz ben әuendi biriktirip, ony keleshekke jetkizetin mәdeniyet pen ónerdin, ruhaniyattyng tasymaldaushysy sanalghan.

Dede Qorqyttyng dastandardaghy qyzmeti – sóz aituy, qobyz tartuy, dúgha oqu әreketteri – shyn mәninde, Orta Aziyadan (Týrkistannan) Tayau Shyghysqa deyin sozylghan muzyka mәdeniyetining alghashqy formasy edi. Búl dәstýr Qazaqstandaghy kýishilik, jyrshylyq jәne qobyz ónerinde de, Ázerbayjandaghy jyraulyq ónerde, mugham dәstýrinde jәne sazben sýiemeldengen dastandarda da saqtalyp qalghan.

Jazbamyzdyng osy bóliminen bastap biz Qazaqstan men Ázerbayjan mysalynda ortaq týrki muzykalyq jadynan kesheden qalghan múra men ertenge aparar qazynany yqsham týrde jetkizuge tyrysatyn bolamyz.

Rauf Bәhmanly: Týrki mәdeniyetinde sóz ben muzykanyng ajyramas baylanysy bar

Mәsele jóninde alghashqy pikir bildirgen Rauf Bәhmanly atap ótti: týrki mәdeniyetinde sóz ben muzykanyng ajyramas baylanysy bar. Ol bylay dedi: «Búl baylanys eng aiqyn týrde Dede Qorqyttyng beynesinde kórinis tabady. Dede Qorqyt – әri sóileytin, әri oilaytyn, әri oryndaushy túlgha. Ol sózding danalyghyn da, әuenning siqyryn da boyyna sinirgen arhetiptik beyne. Dastandarda onyng “qobyz tartyp, sóz aituy” – jay ghana kórkem sipattama emes, búl – týrki ruhynyng auyzsha jәne muzykalyq jadyna negizdelgen mәdeniyet modelining simvoly».

Sarapshynyng aituynsha, saz ben qobyz – biri Ázerbayjannyng jyraulyq dәstýrinde, ekinshisi qazaq dalasynda – bir arhaikalyq dýniyetanymnyng eki ýni bolyp tabylady:

«Saz-dyng Dede Qorqytpen baylanystyryluy siyaqty, qobyz da sol úly babamyzben sabaqtasyp, qasiyetti muzykalyq aspap retinde tanylady. Dede Qorqyt – Qazaqstan muzyka tarihyndaghy jyraulyq pen filosofiyalyq danalyqtyng beynesi. Múnday paralleli kezdeysoq emes – búl ortaq ruhany jәne muzykalyq kodtardyng uaqyt aghymynda eki geografiyada da mәnin saqtap kele jatqanyn kórsetedi».

Aytyldy: «Ázerbayjandaghy jyraulyq óner – saz sýiemeldeuimen aitylatyn sóz óneri. Jyrau – әri aqyn, әri kompozitor, әri biyshi, әri oryndaushy. Al Qazaqstanda “aqyn” nemese “jyrshy” – yaghny dastan aitushy, improvizator muzykant – osy mindetti atqarady. Ekeui de sóz ben әuendi toghystyrghan tiri ensiklopediya. Búl mәdeniyet iyeleri myndaghan jyldar boyy halyqtyng tarihy, qaharmandyq dastandary, etikalyq jәne estetikalyq oi-pikirleri jayly bilimdi saqtap, jetkizip otyrghan».

Jazbamyzdyng osy túsynda eki qyzyqty eskertpeni atap ótken jón. Birinshisi – Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng laureaty Ákbәr Goshalynyng «Ádebiyet gazetindegi» (14.06.2022) «Týrki halyqtary әdebiyetining kezendelui – Ázerbayjannan kózqaras» atty zertteu maqalasynan. Onda manyzdy jayttargha toqtala kele, avtor bylay dep jazady:

«Býgingi kýni jalpy týrki әdebiyeti turaly sóz qozghaghanda, jeke týrki memleketteri men qauymdastyqtarynyng әdeby ortalaryndaghy eng basty, ortaq qúbylystardy, tuyndylardy negizge alamyz. Ózara әdebiy-mәdeny baylanystarda sol ortalardyng ortaq ótkennen ortaq bolashaqqa aparar joldyng talaptaryna barynsha jauap bere alatyn eskertkishteri men qoltanbalaryn qazirgi zamannyng ýndeulerimen úshtastyra qarastyru – eng tiyimdi balama».

Búl dәieksózdi jaydan-jay eske alyp otyrghan joqpyz. Mәsele mynada: dәl osynday bólu nemese kózqarasty muzykagha, jalpy ónerge de qoldanugha bolady. Eng keminde, óitkeni әdebiyet, әsirese poeziya, muzykamen etene baylanysty, әri ónerdi olardyng bireuinsiz elestetu mýldem mýmkin emes.

Qazaq halyq әn shygharmashylyghynyng eng keng bóligi – túrmystyq әnder

Ekinshi eskertpe – ónertanu ghylymdarynyng kandidaty, professor Lala Hýseyinovanyng «Halyq gazetindegi» 15.12.2023 jylghy «Qazaq halqynyng muzykasy» atty maqalasyndaghy oilarymen baylanysty. Avtor atap kórsetedi: qazaq halqynyng dәstýrli muzyka mәdeniyeti halyqtyq jәne auyzsha dәstýrli kәsiby muzyka shygharmashylyghyn ózine biriktiredi. Búghan halyq әnderi, dastandar, aspaptyq muzyka, sonday-aq kәsiby әnshi men kýishi-kompozitorlardyng bay shygharmashylyghy kiredi:

«...Qazaq әnderining eki atauy bar: “әn” jәne “ólen”. “Án” – muzykalyq jaghyn bildirse, “ólen” ony әdeby janr retinde sipattaydy. Ánderdi oryndau barysynda qazaqtar kóbinese dombyra aspabynyng sýiemelin qoldanady. Búl aspap kәsiby oryndaushylardyng negizgi qúraly boluymen birge, túrmystyq muzykada da keninen qoldanylady. Qazaq halyq әnderining janrlyq jikteluine enbek, ghúryptyq, túrmystyq jәne tarihy әnder kiredi».

Avtordyng aituynsha, toy әnderining ishinde «jar-jar» әnderi keng taralghan.

Belgilengendey, qazaq halyq әn shygharmashylyghynyng eng auqymdy bóligin túrmystyq әnder qúraydy. Qazaqtyng túrmystyq әnderi arasynda ózge halyqtardaghy siyaqty (ózbek, qyrghyz, әzerbayjan) dialogtyq (aytys týrindegi) forma keng taraghan. Múnday týrler aytys dep atalady.

Zertteushining pikirinshe, jalpy alghanda dialog formasy qazaqtyng әn shygharmashylyghynda airyqsha tanymal.

Maqalada sonymen qatar qazaqtardyng tarihy túrghyda qyryqqa juyq muzykalyq aspaby bolghany da aitylghan.

Erkinbek Serikbay: Ortaq muzykalyq jady – bolashaqtaghy mәdeny kópirlerdi qúruda biregey mýmkindik beredi

Bizding kelesi sarapshymyz Erkinbek Serikbay atap ótti: bizge kesheden miras bolyp jetken búl muzykalyq qazyna – jay ghana foliklor emes, ol mәdeny kod, bolmystyng kórsetkishi әri kreativti bolashaqtyng qaynary. Ol bylay dedi:

«Ázerbayjan men Qazaqstannyng ortaq muzykalyq jady – bolashaqtaghy mәdeny kópirlerdi qúruda biregey mýmkindikter tudyrady».

E. Serikbaydyng aituynsha, songhy jyldary Ázerbayjan men Qazaqstan arasyndaghy mәdeny yntymaqtastyq ayasynda úiymdastyrylghan muzyka festivalideri, sheberlik sabaqtary jәne ózara konserttik baghdarlamalar osy birlikting negizin qalap otyr:

«Alayda múnday is-sharalardy odan da jýieli әri strategiyalyq dengeyge kóteru qajet», – dedi ol.

Sonymen qatar ol XXI ghasyrdyng – sifrlandyru ghasyry ekenin de basa aitty:

«Osyghan baylanysty kóne týrki muzykasynyng týrli janrlaryn, oryndaushylaryn jәne aspaptaryn qamtityn ortaq mulitiymedialyq baza jasaluy tiyis. Qazaq jyrlary, Ázerbayjan múghamy, qobyz, saz jәne dombyra oryndaulary, kóne dastandardan ýzindiler, jyraulyq jәne aitys ýlgileri bir platformada jinaqtalyp, halyqaralyq ghylymy jәne muzykalyq qauymdastyqqa ashyq týrde úsynyluy qajet. Búl әri ghylymy zertteulerge negiz bolar edi, әri “Týrki әlemi muzykalyq atlasy” iydeyasyn jýzege asyrugha naqty mýmkindik berer edi».

Ótkenning bolashaqqa transformasiyasy

Sarapshynyng aituynsha, Ázerbayjannyng jyraulyq óneri men qazaqtyng aqyndyq dәstýri – ortaq múra retinde jekeley emes, ortaq tamyr negizinde әlemge úsynyluy tiyis. «Saz ben dombyranyng ortaq týrki ruhany әlemindegi funksiyasy» taqyrybynda halyqaralyq simpoziumdar úiymdastyru, ghylymy enbekter men derekti filimder týsiru, mektep baghdarlamalaryna engizu – osy baghyttaghy manyzdy qadamdar bolar edi.

Óz kezeginde R. Bәhmanly bylay dedi: eger biz búl múrany bolashaqqa jetkizgimiz kelse, ony jastargha tanystyruymyz, zamanauy tehnologiyalarmen úshtastyruymyz qajet:

«Elektrondy muzykada saz ben dombyranyng ýni, hiyp-hop yrghaqtarynyng ýstinde jyraulyq deklamasiya, animasiya arqyly berilgen dastan motivteri – múnyng bәri qazir mýmkin. Mәdeniyet tek saqtalu ýshin emes, jasalu ýshin de bar. Ótkenning ruhyn bolashaqtyng tehnologiyasymen tiri, tartymdy әri bólisuge bolatyn qalypqa keltiru – ony jana úrpaq ýshin anaghúrlym mәndi etedi».

Osylaysha, týrki әlemining ortaq muzykasyna arnalghan jazbamyzdy qorytyndylay kele, әzerbayjandyq zertteushi-jazushy Ákbәr Goshalynyng sózin eske ala otyryp aita alamyz: Qazaqstan men Ázerbayjannyng ortaq mәdeniy-óner, sonyng ishinde muzykalyq múrasy – tek ótkenning eskertkishi emes, bolashaqtyng strategiyalyq mәdeny kapitaly. Biz múny býkil týrki әlemine telip aitamyz: búl múra – tek ishekti aspaptardyng terbelisinde, dastandardyng әueninde ghana emes, tarihy jadta, bolmys (iydentiytet) sanasynda jәne bolashaqqa arnalghan mәdeny jobalaudyng әleuetinde ómir sýrip keledi. Dede Qorqyttan bastalghan búl jol – týrki әlemining oishyldary men óner qayratkerlerining izimen býginge jetip, endi býkil әlemge taraluda.

Sonynda bir jaytty da atap ótken jón. Ázerbayjan Preziydenti Iliham Áliyev pen Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev birlesip ashqan – bauyrlas elding Ázerbayjangha tartuy retinde Fizuly qalasynda salynghan Balalar shygharmashylyghyn damytu ortalyghynyng Qúrmanghazy esimimen ataluyn da kezdeysoqtyq deuge bolmaydy. Sebebi Qúrmanghazy Saghyrbayúly – qazaq halqynyng klassik kompozitory, aspapshy әri úly halyq ónerpazy. Qúrmanghazy esimining azat etilgen Fizuliyde mәngilikke qaldyryluy eki úly ónerpazdyng ruhany baylanysyn, olardyng ruhynyng shattanuyn da bildiredi. Búl, sonday-aq, týrki әlemining muzykalyq jәne әdeby ruhynyng birligin de beyneleydi.

Javid Shahverdiyev

Búl maqala Ázerbayjan Respublikasynyng Ýkimettik emes úiymdargha memlekettik qoldau kórsetu agenttigining qarjylay kómegimen jýzege asyrylghan «Týrki әlemi: ortaq múradan ortaq keleshekke» jobasy ayasynda dayyndalghan. Maqalada berilgen pikirler men tújyrymdar avtorgha tiyesili jәne Ázerbayjan Respublikasynyng Ýkimettik emes úiymdargha memlekettik qoldau kórsetu agenttigining resmy ústanymyn bildirmeui mýmkin.

Abai.kz