Syrly sandyq nemese «Shipagerlik bayannyn» kýmәndi tústary

Áz Jәnibek hannyng tapsyruy boyynsha jazylyp, artqy úrpaqqa asyl múra bolyp qalghan asa iri ghylymnamalyq enbek – «Shipagerlik bayan» qúpiyasy kóp syrly sandyqqa úqsaydy. Ony oqy otyryp eriksizden oy shýnetine batasyz. Úshy-qiyry joq qalyng ormangha kirip qalghanday kýy keshesiz. Ol qamtyghan mol mazmún kimdi bolsa da tanghaldyrmay, moyyndatpay qoymaydy. Múnan 550 jyl búryn últymyzdyng osynday bilgir, osynday jazghysh úl tughanyna maqtanbay túra almaysyn. Osynshama úzaq ghasyrlardy kóktey ótip býgingi kýnge jetkenine tәube deysin.

550 jyl. Búl az uaqyt pa? Sodan beri talay tau mýjilip, talay jartasty jauyn shayyp, jel qaghyp, dalalar jyrtylyp óninen aiyryldy. Halqymyz «Balapan basyna, túrymtay túsyna» kýnderinen qanshasyn bastan keshirdi. Biraq, aqyry qayyrly boldy. Ýshten ekisin zamanalar jeli qaghyp, jauyny shaysa da, qalghany maqtanarlyq úrpaghynyng qolyna jetti.

1994 jyly úly babamyz Ótekenning úly shygharmasy jaryq dýniyege shyqty. «Bayyrghy mәdeniyet kóginen jarq etken bir shúghyla» (ghalym Ázimqan Tyshanúlynyng maqalasy) bolyp kórindi ol. Jaryqtyq úldary men qyzdary «Shúghyla kórdik» dep әlemge quana jar saldy. Múny estigen qazaq balasy bórkin aspangha atyp, quanyshqa bólendi. Kitapty oqysymen jazylghan maqalalar, sәl әsirelep aitsaq, qarsha borady. Qazir sanap kórsek, múnday maqalanyng sany 50-ge tayaghan eken.

1996 jyly Qazaqstannyng «Jalyn» baspasy kóshirip, jeke tom etip shyghardy. Osydan bastap Qazaqstannyng medisina ghalymdary men qoghamdyq ghalym mamandary da zertteuge kiristi. Búghan múryndyq bolghan Qazaqstan ghalymy, medisina ghylymynyng doktory, professor Ádilman Núrmúhambetov myrza boldy. Ol kisi 2000 jyly «Kónening kózi, dananyng sózi» atty kitap jazyp, basqa da qazaq ghalymdarynyng maqalalarymen qosa, sol jinaqty ghúlama ghalym Ótekene arnady.

Elding ishi-syrtyndaghy oqymysty avtorlardyng barlyghy birdey: «Shipagerlik bayan – iri ghylymnamalyq enbek, onyng mazmúny, tili, jazylu stiyli, ondaghy tarihy derekter býkildey kóne múra ekenin tanytady. Ondaghy bayandalghan medisinalyq nazariyalyq bilimder men tәjiriybeler búl shygharmanyng tendessiz úly shygharma ekenin, әsirese, kóptegen tәjiriybeler әlem medisinasynyng túnghyshy ekenin kórsetedi» dep túraqtandyrdy.

Qúrmetti aqsaqalymyz Janәbil búl kitapqa:

«Mәdeniyet tarihymyzdaghy qasiyetti qazyna, asyl kitap, san ghasyrdy artqa tastap zamanymyzgha kelip jetken túlghaly tuyndy»,- dep quana qúttyqtap arnau sóz jazdy. Qazaqstangha enbegi singen qogham qayratkeri, әigili әdebiyet ghalymy Myrzatay Joldasbekúly «Sónbeytin shyraq, qanbaytyn búlaq» atty maqala jariyalap: «Shipagerlik bayan – әlem tudyrghan ghajayyptardyng qatarynan oryn alatyn, qazaq halqynyng danqyn arttyratyn, tendesi joq ghylymnama, qazaq danalyghynyng ólsheusiz biyigi»,- dep kitapqa asa joghary bagha berdi. Kitapty kóshirip basqan «Jalyn» baspasy kitapqa arnaghan kirissózinde baspanyng búl kitapty basyp-taratu quanyshy HVIII ghasyr múrasy sanalatyn «Týp-túqiyannan ózime sheyin» atty kitapty basyp taratu kezindegi quanyshynan kem týspeytinin aita kelip:

«HV ghasyr tuyndysy – Óteyboydaq Tileuqabylúly babamyzdyng «Shipagerlik bayan» atty shygharmasy bizding oiymyzsha, últtyq sanamyzgha, tarihymyz ben túrmysymyzgha talay-talay ýles qosugha tiyis. Halqymyzdyng jazuy da, әdebiyeti men mәdeniyeti de arydan bastalatyndyghyn dәleldey týsetin múnday tarihy kuәlikting tabyluy biz ýshin bagha jetpes quanysh»,- dep jazdy.

Sonda da el emespiz be, onyng ýstine qazaqpyz ghoy, jarq etken janalyqty san-saqqa jýgirtetin әdetimiz boyynsha biraz adamdardyng «Shipagerlik bayangha» kýdikpen qaraghanyn jasyrugha bolmaydy. Bireuler: «Shyn kóne múra bolsa, sonsha zamannan beri jariya bolmay qayda jatqan?» dese, sheteldik bireulerdin: «Búl – әldekimderding belgili maqsatpen qúrastyrghan dýniyesi, búl úly jýzde ne degen kóp kóne kitap?! Dulati, Jalayyrilar bar edi, onan song «Týp-túqiyannan ózime sheyin», endi «Shipagerlik bayan», - dep, birazy rugha, jýzge tartyp qyzynqyraghany mәlim. Nege býitetinin ózderi biletin shyghar. Biraq, iyisi qazaq balasy erteden qasiyettep kele jatqan «ortaqtardyn» ishindegi eng úlaghattysynyng biri – «Ghalymnyng haty».

Osy ortaqty oilap, keruenimizdi ary soza bereyik. Olargha artyqsha jauap jazyp, artyq tartys tudyrudyng mәni az. Búl bayaghy «Qazaqtyng handyq dәuirdegi on alyp jyrauynyng nelikten altauy kishi jýzden, tórteui nelikten orta jýzden shyghady? Abay nelikten orta jýzden shyghady?...» degen siyaqty aqymaqshylyq әngime. Búghan el ishi-syrtyndaghy birsypyra mamandar dúrys jauap berdi dep oilaymyn. Oghan qosynqyraytynymyz, ejelgi ýisin Jibek jolynyng eng bir shúrayly, otty, suatty ortalyghyna ornalasqan, olargha shyghysta qytaydyn, batysta arab, parsy syqyldy erte mәdeniyetti elderding әseri singen. Sondyqtan, solargha eliktep, ne bolmasa óz bilim qabiletine, újdanyna sýienip jazghan shyghar múnday kitaptardy. Tarih osylay, damu osylay bolghan song oghan ne shara?!

Elimizding ishi-syrtyndaghy birsypyra avtorlar «Shipagerlik bayannyn» tili, arghy-bergi zamanalarda ótken tarihy adamdar, Ótekeng bastan keshken oqighalardyng jyldary, «tektelgi» jayyndaghy kýmәndi tústardy ghylymy pozisiyamen ortagha saldy. Keybir mamandar búl jónindegi oilaryn aityp, taldau jýrgizdi. Búl maqala avtory da osy jayly sóz qozghaudy layyq tabady.

«Bayannyn» tili jóninde

Til degenimiz – tútas adamzattyng neshe myng jyldargha sozylghan sәtti-sәtsiz saparynyng eng birinshi, eng úly jemisi. Til degenimiz – bir últtyng tek ózine ghana tәn tól qasiyeti. Tarih bizge tilding adamzat tarihynda payda bolyp, damityndyghyn, damu barysynda keyde ózara әser etisip, birtútastyqqa bet alsa, keyde daralanyp, ózindik erekshelikterin tolyqtyryp, bayy týsetindigin dәleldep berdi. Alayda, tilding birtútastyqqa nemese daralanugha qaray damuy qoghamnyng damuynan bayau bolady. Qaytkenmen de, bir últtyng túraqtanghan bayyrghy tili sol últtyng bolashaq úrpaghyna týsiniksiz tilge ainalu ýshin myndaghan jyldar ketui mýmkin. Bir bólim adamdardyng osy túrghydan: «Bayannyn» tili – týsiniksiz til, ainalasy 500 jylda múnshalyqty tez ózgeriske úshyrauy aqylgha qona qoymaydy» deui oryndy kórinedi. Endi bir bólim adamdar: «Bayan» tili – orda tili» desti. Tipti, «ejik, tergeu tili» degender de boldy. Ýshinshi kózqarastaghylar: «Bayan» tili – qazaqtyng bayyrghy tili, ony qazirgi ghylym salasynda, әsirese medisina siyaqty pәn salalarynda qoldanu kerek» desti. Biz múnyng anyq-qanyghyna kóz jetkizu ýshin aldymen keybir tarihy jazbalardy kózden keshirip, odan song ony «Bayan» tilimen salystyryp kóreyik.

1) VI-VIII ghasyrlardaghy týrki qaghany kezinde qoldanylghan Orhon-Eniysey jazuy – týrki tildes halyqtar eng erte qoldanghan jazu. Osy jazumen jazylghan «Kýltegin» qúlyptasynda:

«Ellig búdún ertim, elim emti qany?!

Qaghanlyh búdún ertim, qaghanym emti qany?!» degen joldar bar. Múndaghy «búdún» – «halyq», «ertim» – «edim», «emti» – «endi» degen sózder. Osy boyynsha oqyp kórseniz:

«Eldi halyq edim, elim endi qane?!

Qaghandy halyq edim, qaghanym endi qane?!»- bolyp shyghady da, múny qanday qazaq ta týsine alady. Búl jazu tasqa oiylyp jazylghanyna 14-15 ghasyr shamasy boldy.

2) Endi HIII ghasyrdaghy bir jazbany oqyp kóreyik. Múndaghy mazmún qazaqtyng «Aqsaq qúlan» anyzynda aitylatyn Joshynyng ólimin әkesi Shynghys hangha estirtetin әngime. Estirtushi – qazaqtyng HIII ghasyrda ótken belgili kýishi, dombyrashy, úly jyrauy Kerbúgha (key anyzdarda Ketbúgha). Shynghys han birde: «Kimde-kim Joshynyng ólimin estirtse, sonyng auzyna qorghasyn qúyamyn!» - degen eken. Aytqany kelip, kýnderding bir kýninde angha shyqqan Joshy qúlan quyp jýrip, jyghylyp qaytys bolady. Kim estirtedi? Estirtse, Shynghystyng ne qylatyny belgili. Bәri qorqady. Sonda jaryqtyq Kerbúgha shyghady ghoy ortagha. Estirtedi, biraq anyzdyng varianttarynda búl eki týrli aitylady. Bireuler «Aqsaq qúlan» kýiin shertip estirtipti. Kerbúghagha tiyisuding amalyn taba almaghan Shynghys han qorghasyndy dombyranyng tesigine qúiyp, Kerbúgha qútylypty» dese, endi bir anyzda jyrmen estirtipti. «Kerbúgha sheberlik istetip, Joshynyng ólgenin Shynghystyng ózine aitqyzypty. Kerbúghagha tiyisuding amalyn taba almaghan Shynghys býkil daladan or qazdyryp, qúlandardy qan josa ghyp qyrypty» deydi. Bizding keltirgeli otyrghanymyz – Kerbúgha men Shynghys aitatyn osy jyr. Búl jyrdy HIII ghasyrda qaghaz betine týsirgen arab tarihshysy Ibn Ál-Ásir degen kisi eken. Áriyne, jazudyng tanbalarynda, tilinde qazirgige úqsamaytyn biraz ózgeshelik bar. Biraq týsinikti estiledi.

Biz búl mәtindi jazu túrghysynan emes, til túrghysynan salystyru ýshin alyp otyrmyz. Sondyqtan qazirgi emlemizge salyp, mәtinde qalay aitylsa, solay keltirip kóreyik:

- Teniz bashtyn bylghandy, kim túndúrar, әi, hanym,

Terek týptin jyghyldy, kim túrghyzar, әi, hanym?!

- Teniz bashtyn bylghansa, túnúrar úlym Joshy dýr,

Terek týptin jyghylsa, túrghúzar úlym Joshy dýr.

Kýzýng iashyn jýgýrter, kónlýng toldy bolghay ma,

Jyryng kónil ókýrter, Joshy óldi bolghay ma?

- Sóilemekke erkim ioq, sen sóiledin, әi, hanym,

Óz iarlyghyng ózine jauap, oy oiladyn, әi, hanym!

- Qúlún alghan qúlanday, qúlúnomdan aiyryldym.

Ayrylyshqan anqauday, er úlymnan airyldym.

Aragha 7 ghasyr úzaq uaqytty salsa da, búl jyrdy qanday qazaq bolsa da qapysyz týsine alady.

HV ghasyrda Ótekenning ózimen birge Jәnibek han ordasynda aqylshy әri jyrau bolghan Asan qayghynyng jyrlarynan da ýzindi keltiruge bolar edi. Biraq, búl jyrlar auyzdan-auyzgha taralyp kelgendikten, keybir ózgeristerge úshyraghan boluy mýmkin dep oghan toqtalmadyq. Onyng ornyna 1745 jyly kishi jýz hany Núraly hannyng balasy Abylay súltannyng Sibir gubernatory Suharevke jazghan hatynan biraz ýzindi keltireyik:

«Ghizzatlu húrmatlu uә múruatlu dәulatlú uә shaukatlu uә barsha rahmly úlúgh patshah hazretlarynyng gospodiyn[1] Aleksey Mihailu Sukrov ianar algha. Men Abylay súltandyn kópdin kóp dúghay salem. Biz múnda esen-aman túramyz. Siz anda aman-esen bolynyz. Sózimiz óldúr[2]  múnda padshah iyúrtyna qarshylyq qylyp iatqan bir para ýisin degen halyq bar. Ioghary qalmaq birla qazaq arasynda, patsha iyúrtygha qarshylyq qylyp iatqandyn ish payda tapmadúq. Múnda qazaq iyúrtyna aralay almadúq. Anda orys iyúrtyna aralay almadúq. Eski qylghan iazyqlarymyzgha iana tәuba qyldúq. Patshagha bash salamyz[3] tedilar...» (B. Ábilqasymúly. «HVIII-HIH ghasyrlardaghy qazaq әdebiyeti tilining jazba núsqalary». «Almaty», «Ghylym» baspasy). Mineki, kórip ótken ýsh ýzindining (ýsheui de jazba núsqa) qay-qaysysyn bolsa da týsinuimizge bolady.

[1] Gospodin – qúrmetti, mәrtebeli.

[2] óldúr – sol, mynau.

[3] Bash salamyz – «bas iyemiz, baghynamyz» degen sóz.

Búl arada sony eskertip qoiyymyz kerek. Biz búl birneshe ýzindini «Bayan» tilimen týsinu jaghynan ghana salystyrudy maqsat ettik. Áriyne, leksikalyq, fonetikalyq, ne bolmasa morfologiyalyq jaqtan salystyryp zertteu til mamandarynyng qasiyetti mindeti dep bilemiz.

Endigi ýzindini «Bayannan» keltireyik:

«Men orazdy, jiyrly jan ekem, olayy han qasiat jarlyghy týsirgi. Jarlyq boyynsha atayy jazylmysh «Shipagerlik bayan» qazyna asmar...». Múnyng audarmasy: «Men baqytty da baghy janghan jan ekenmin. Óitkeni, han jarlyq týsirip, «Shipagerlik bayanyn» jazyp qazynagha tapsyrudy búiyrdy».

Eger «Bayannan» berilgen ýzindini audarmasymen qosyp oqymaghanda, shynynda, týsinu qiyn bolar edi. Keltirilgen basqa ýzindilerdi qazirgi qazaq tilimen salystyrghanda birsypyra alshaq ekeni haq. Ásirese, arada 13-14 ghasyr ótkendikten, Orhon jazbalarynyng tilin týsinu edәuir qiyngha týsedi. Biraq, salystyrmaly týrde aitqanda, ol bizge «Bayan» tilinen góri úghynugha jenilirekteu kórinedi.

Olay bolsa, «Bayan» tili qazaq tili bolmaghany ma? Úghymgha nelikten auyr keledi? Tóniregi týgel týrki tilimen oralghan, ózi de týrki tildes bola túra, qazaq tili nelikten osy kezde ózgeshe bolyp qalady? Búghan birden jauap beru asyghystyq bolatyn shyghar. Aldymen «Bayan» tilining sózdik qúramyn azyraq sholyp kóreyik. Áriyne, búl tútas kitap tilin óz ishine almaydy. Ýlgi alyp tekserip kóru kóz ayamyzdy az da bolsa kenitui, til mamandarynyng tekserip-zertteuine az da bolsa oy salyp qaluy ghajap emes. Áriyne, avtordyng Topaygha tapsyrghan núsqasy bizge jetken joq. Qazirgi basylghany kóshirme, onyng ýstine 7 ret kóshirilgen. Kóshirilgen sayyn kóshirushiler belgili mólsherde sol kóshirilgen dәuirdegi qazaq tiline az da bolsa beyimdegen boluy mýmkin. Biraq, sonda da kitap tili әuelgi núsqasyn mol saqtap qalghan.

Búghan kitap sonyna berilgen 1300-ge tayau atau sóz dәlel bolady. Búl sózderding 1000-gha tayauy qazaq sózi ne qazaq sózining týbirinen órbigen tuyndy sóz, keybiri birikken sóz, taghy bireuleri úyalas sózderding (sinonimdik qatardyn) synarlary. Al, arab-parsy sózi 60-tay ghana, qazaqstandyq keybir әriptesterimiz «snayper» degen sózdi ilip alyp, biraz әngime shygharghan sekildi. Osyny qosqanda shet tili 61 boluy mýmkin.

«Kuәsiz sózding bәri ótirik» degen sóz bar. Sondyqtan, kuәgerdi ortagha «tartyp shygharayyq». Biz búl arada týbir sózdi qozghamaymyz. Ol aitpasaq ta týbir sóz. Odan basqasyna az toqtap óteyik.

1. Qazaq tilinen týrlendirip órbitken sózder: engezdeuliktey (engezerdey), ústaulamaq (ústamdy), kekker (kekshil), suyqqayt (suqayt, suyqqa shydamasyz). Tikkeuik (iyne), taratym (múshyq), qartayshaq (qartay, qartayghan shaq), syzyna (syz), kórkemine (kórkeyine), nyghamar (etik), qarghys (qarghau, qarghaushy), shoqtalymdyq (shoghyrlanu), tuylghyshylar (tuysqandar), týiindeme (týiin, qorytyndy) t.b.

2. Birikken sózder:

Tilsorpalau (qaynatu), ónegelik kórsetim (ýlgi, ónege), qúiyl-tógil (shýmek), sóilemek jazdyrghy (sózben aldausyratu), jarmaqaqsama (jarym bas shaghu), tis etteulik (tis etining isinui), termaylanghy (mayly teri), shaghym shekelik (jarym sheke shaghu) betsýrtki (oramal), t.b.

3. Arab-parsy sózderi:

Shipa (shipager, shipashaq), mihraj, bәiit, dәret, sahap, dәulet, júp, maqúlúqat, Lauhúl Mahfúz, nesip, lәm, zamyn, shapaghat (ker), bibagha, uәjip, pәrman, rizyq, hadil (әdil), móhmin, zaruat, t.b.

Snayper (atqysh, mergen) – búl aghylshyn sózi.

4. Birsypyra ataular zattardyng túlghasyna, jan-januarlardyng minezine, qimylyna qaray qoyylghan sekildi. Mysaly:

Tyshqan – sumaqy (minez, qimyl);

Siyr – manghaz (minez);

Qoyan – sekem (minez, qimyl);

Jylan – sumang (minez, qimyl);

It – aitaq (minez, qimyl);

Donyz – qorysqy (minez, qimyl);

Mysyq – týkkórmes (minez, qimyl);

Qarbyz – semiz kók (túlghasy);

Býii – barbang (qimyly), serek (qoyanshyq, talma), borsang (suyr), borbang – baqa.

5. Bir bólim san esimder sannyng óz atymen (bir, eki, on, jiyrma, jýz, t.b.) aitylsa, bir bólimderi denening mýshelerimen (auyz, múryn, kóz, qúlaq, qol, ong qol, sol qol degen siyaqty) beriledi. Keyde tipti sannyng aty bolyp kelgen dene mýsheleri tantal (kóz), mýnk (múryn), qosqol (qúlaq) dep teris ainaldyrady. Keyde sannyng óz esimi men dene mýshelik esimi qatar kelip otyrady.

Zattyn, qúbylystyn, sannyng ataularynyng búlay qúbylyp otyruynyng belgili sebepteri bolu kerek. Áytpese, qazaq tilin qoldanu jýiesining múnsha tez ózgerui mýmkin emes. Bizding oiymyzsha, ghúlama ghalym atamyz búl ataulardy әdeyi jasaghan dep oilaymyz.

Múnyng әu basta hangha arnaghan núsqasy hangha da, qaragha da týsinikti tilmen jazylghandyghynda sóz joq. Biz jogharyda Orhon jazuyndaghy kóne týrki tilinen, HIII ghasyrdaghy Kerbúghanyng sol kezde jazbagha týsken jyrynan, HVIII ghasyrdaghy Abylay súltannyng orys gubernatoryna jazghan hatynan búrynghy-songhy sózderding týbirining ghana emes, jasalu zanynyng da úghynugha bolmaytyn dәrejede ózgermegenin kórdik. Búl bir. Ekinshiden, әuelgi hangha beru ýshin jazylghan núsqada qara ýzgen shipager babamyz halyqty, úrpaqty tәrbiyeleu niyetin bildirip, hangha:

«Aldajar han, taqsyr! Sizding qasiatly qúzyrynyzda jazylyp jatqan «Shipagerlik bayanyn» marhabatly kózinizben kórip, qúlaghynyzben estip bolghasyn arnauly ordanyzdan úghyndyrghy (mektep) ashyp, ordanyzdaghy gýltekshe (gýl ósiretin oryn) ýstinde ósip túrghan gýltegindegi (gýl ósiretin ydys) gýldey jetkinshikterdi ónerge baulyp jetkizseniz, qarashanyz mening eng zor armanym oryndalghan sanalghylyq boluyn qabyl alghaysyz» (310-bet), - dep ótinish etken.  Býitip halyqtyq aghartudy oilaghan adamnyng shygharmany bógde tilde nemese qúpiya tilde jazuy mýmkin emes. Alayda, Jәnibek hannyng tútqiyldan ajalgha tap boluy onyng kýtken armanyn jelge úshyryp jibergendey bolghan. Ýmiti ýzilip, Jetisudaghy auylyna qaytyp kelgen song ómir boyy jinaghan asyl mýlkin óz úrpaghyna qaldyru qararyna kelgen, әri solar ghana paydalanu ýshin kitap sózderin qúpiyalap, júmbaq syrly etip qayta jazghan. Avtordyn: «kýzeytinin kýzep, týzeytinin týzep» degeni tek kitapty qayta óndeu ghana emes, sonymen birge tilin ózgertudi de kórsetse kerek.

Biraq, tili qansha ózgeriske úshyraghanymen, kitaptyng ghylymy jýiesi búzylmaghan. Tipti, qúpiyalastyrghan tilding ózi de kisige jýiege týskendey әser etedi.

Keybir maqala avtorlary «Bayannyn» tilin» eje (ejik) tili, tergeu (at tergeu) tili dep te jazdy. Búl qarasqa qosyla qon qiyn siyaqty. Óitkeni, ejik jasaluy jaghynan belgili dauyssyz dybystardy ózek etuge kelmeydi. Biz kitap tilinen múnday qúbylysty kóre almaymyz. Al, «tergeu» (at tergeu) sózining basy Mayqy biyden beri jolgha qoyylghany kitapta ashyq jazylghan әri әielderding alty atadan aspaghan jaghdayda ata-babanyn, jalpy erlerding atyn atamauy, basqa at qoyyp tergeui qatang tәrtip etip belgilengen. Al, Ótey babamyzdyng búl tәrtip shenberine kirmeytindigi aidan anyq. Óitkeni, ol kisi erkek kisi.

Búl eki sózding – ejik pen tergeuding tútas bir halyqqa ortaq bolarday jalpylyq sipaty joq. Jalpylyq sipaty bolu-bolmau tilding til ataluynyng basty sharty.

Jalpy alghanda, «Bayannyn» tili jónindegi mәsele – kýrdeli mәsele. Múny týrki, onyng ishinde qazaq tilining damu zandylyghy negizinde múqiyat zertteu kerek bolady. Biz qay-qashanda: «Sonau ýisinnen beri týrki tilining qalyptasqan sóileu dәstýri boyynsha kelip, onyng ýstine tóniregin qalyng týrki tildes halyq qorshap túrghan jaghdayda qazaqtyng HV ghasyrda sóileu dәstýrin birden ózgertui mýmkin be?» degen saualdy esimizden shygharmaugha tiyispiz.

Avtor ómirine jәne kitaptyng jazyluyna qatysty mәseleler

Búl taqyrypshada aitylyp otyrghan eki mәsele – egiz mәsele. Búl mәseleni búlaysha arnayy taqyryppen berip otyrudaghy sebep – ekeuining de bastalu, aqyrlasu uaqyty anyq emes. Mәselen, Ótekeng babamyz Jiyrenshe sheshenning qolqalauymen Áz Jәnibek hannyng húzyrynda bolyp, kóptegen súraularyna jauap beredi. Dәl osy jyl, osy ai, osy kýn Áz Jәnibek han býkil qarasha búqarasynyng jәne olardyng úrpaqtarynyng minsiz bitisti boluy ýshin ýsh tarmaqty jarlyq shygharady jәne Ótekene «Qara ýzgen shipager» degen danqty ataq beredi. «Shipagerlik bayandy» jazugha jarlyq bergen kýni de sol jyl, sol ai, sol kýn.

Ókinerligi, han jarlyghynyng sonyna «ayghaq dәndeu 14» yaghni, «mizam aiynyng 14-i» dep jazylypty da, jylynyng ornyna kóp nýkte qoyylypty. Eger osy kóp nýktening ornynda jyl túrghan bolsa, onda avtordyng tuylghan uaghyn da, kitaptyng jazyla bastaghan uaghyn da ashyq biluge bolar edi. Osy kitapqa avtonomiyaly rayondyq partkom ýgit bólimining búrynghy orynbasar bastyghy Tóleuqan joldastyng jazghan shaghyn maqalasynda ghúlama ghalym, qara ýzgen shipager Óteyboydaqtyn: «Jetpis jyldyq ómirimdegi tól keshirme, keshirgiliktik aya boyynsha jazyp otyrmyn» degen bir sóilem sózi keltirilgen. Biraq, biz búl ýzindini kitaptyng ón boyynan aqtaryp taba almadyq. Tipti, tabyla qalghan kýnning ózinde búl nege dal bolady? Ol ýshin búl jetpis jyldy aparyp baylaytyn taghy bir aiqyn uaqyt esebi bolu kerek. Eger han jarlyghynda jyl anyq bolyp, búl jetpisti soghan aparyp baylasaq, onda avtorymyzdyng tuylghan jyly onay tabylar edi. Onyng ýstine, Tókenning jogharyda atalghan maqalasynda kisini shatastyratyn «kitapty 78 jasynda bastap jazghan» degen taghy bir san túr. Ótekeng 70 jastan bastap jazghanyn ózi aityp otyrsa, Tókenning búl 78 jasy qaydan keldi degen oigha qalasyn, shytyrmangha batasyn.

Osy shytyrmannan alyp shyghar jol qaysy? Múny osy bastan anyqtap almasaq, sonyna ala sóz bolatyn «Tektelgide de» әurege salady. Búl jerde aldymen anyqtap alugha tiyisti bir mәsele bar. Ol – qazaq handyghynyng qúryluy men Áz Jәnibekting handyq taqqa otyrghan uaqyty. Úzaq jyldardan bergi basylymdardyng kóbinde-aq qazaq handyghy 1456 jyly qúryldy dep jazylghan. Biz sóz etip otyrghan jogharydaghy maqalda «Tarihy Rashidiydin» avtory Múhammed Haydar Jәnibek handyghynyng qúryluyn hijranyng 870 (janasha 1465-1466) jyly dep kórsetkendigin aitady. Sonda búryn biz maldanyp kelgen 1456 men 1466-nyng arasynda 10 jyl paryq bar degen sóz. Biraq, búl arada «Tarihy Rashidiydin» avtory bizge qaraghanda qazaq handyghy qúrylghan dәuirge bir taban jaqyn. Sondyqtan, ony senimdi dep qaraymyz.

Endi sheshuge tiyisti mәsele – «Ótekenning ordagha baryp, bayandy jazugha tapsyrma alghan uaqyty qay jyl? Handyq qúrylghan sol hijranyng 870 (janasha 1465-1466) jyly ma, әlde odan keyin be?» degen mәsele.

Bizding oiymyzsha, búl – handyqtyng qúrylghan jyly. Búghan dәlel: osy ret Ótekeng han ordasyna barghangha deyin hannyng Jiyrenshe atyn bilmey, Qanay sheshenning aituy boyynsha «Qarabas» dep atauy. Eger handyq qúrylyp, birneshe jyl ótken bolsa, Áz Jәnibek Jiyrenshe atyn bilgen bolar edi. Búl handyqtyng endi qúrylyp, orda qyzmetkerlerin endi úiymdastyryp jatqan kezi syqyldy. Ordada Qanay, Jiyrenshe sheshender men Jandamar, Jarmana, Shәrkesh uәzirler ghana atalyp, basqanyng attary atalmaytyn sebebi de osy bolsa kerek.

Demek, joyqyn shygharmanyng úly avtory Ótekene tapsyrma berilgen jyl da, Ótekenning jaza bastauy da Áz Jәnibek hannyng ýsh mazmúndy qamtyghan jarlyghy da – bәri de osy hijra 870-shi jylgha (Grigorian jyly boyynsha janasha 1465-1466 jylgha) tura kelmek. Jәnibek han jarlyghynyng sonynda kóp nýkte qoyylghan jyldyng orny da osy jyl bolmaq. Endi ghalymnyng tuylghan jylyn tabu onay. Yaghni, ordagha barghan jylynan 70 jasyn shegerip tastaghandaghy 1395 jyly onyng tuylghan jyly bolmaq. Tarihy derekterge qaraghanda, Áz Jәnibek han 1480 jyly qaytys bolghan*. Shygharma avtory «Bayandy» jazyp bitirip, hangha tapsyratyn kezde han ólgenin aitady. Búl avtory shygharmany 1465 jyldan 1480 jylgha deyingi 15 jylda jazyp ayaqtatqanyn kórsetedi. Búl ghalymnyng jasy da 85-ke kelgen bolady. Múnan songhy bes jyl onyng shygharmasyn «kýzep, týzegen» kezi bolmaq.

«Bayanda» jyldargha qatysty búl sekildi jaylar kóp orynda kezdesedi. Múnyng keybireui óz kózimen kórgen oqighalargha qatysty bolsa, keybireui tarihy adamdargha qatysty bolyp keledi.

Sonyng biri – Áz Jәnibek handy óltirgen ghaqbytly (qanqúily) han Temir. Ótekenning jazuyna qaraghanda, han Temir oida joqta qandy qyrghyn jýrgizip, Áz Jәnibek handy óltirgen («Bayan» 13-bet). «Qazaq SSR tarihynda» jazyluynsha[1], HIII ghasyrdyng bas sheninde bastalghan Shynghys han joryghy 1221 jylgha kelgende Qazaqstan men býkil Orta Aziyany baghyndyrady. Osydan keyin Shynghys tórt balasyna ózine qarasty jerdi bólip beredi. 1227 jyly Shynghys ólip, 1235 jyly onyng úrpaqtary ortalyq Qaraqúrymda qúryltay ashyp, ólgen Joshynyng ornyn basqan Batugha Joshygha tiygen jerden ary batysqa jәne solttýstikke jalghasty shabuyl jasau úigharylady. Batu 1240 jylgha deyin Dnestr ózeninen Ertiske deyin, soltýstikte Bolgar knyazdiginen teriskey Kavkazgha deyin ózine qaratyp, orysty vassaldyq elge ainaldyrady. Sonymen úlan-baytaq aumaqta iri bir memleket payda bolady. Búl memleket syrttay qaraghanda Monghol imperiyasynyng ortalyq ýkimetine baghynatynday kóringenimen, is jýzinde óz tizgini ózinde bolady. Búl memleket shyghys derekterinde «Kók orda» orys jylnamalarynda «Altyn orda» atalady. Búl memleket HIII ghasyrdyng ózinde-aq ishki-syrtqy qayshylyqtardyng sebebinen ydyray bastaydy. Aldymen Horezm, Qyrym, Bolgariya bólinip shyghady. Oghan ilese Qazaqstan jerinde «Aq orda» degen payda bolady. HV ghasyrdyng basynda «Aq orda» Ózbek jәne Noghay ordasy bolyp ekige bólinedi. Aq ordanyng astanasy –Syghanaq, túnghysh hany Sasy Búgha bolady. Negizgi halqyn ózbek pen qazaq qúraydy. Múnan keyin de ishki kýres toqtamaydy. Az jyl ishinde 8 han óltiriledi. 1425 jyly handyqqa Baraq shyghady. 1428 jyly ony qastasqan jaulary óltirip, handyq taqqa shaybany túqymy Ábilqayyr han otyrady. Sonan bastap Joshy túqymy syrtqa qaghylady. Búghan ilesip ishki qaqtyghys órshy týsedi. Aqyry Ábilqayyrdan jenilgen Baraqtyng balalary – Kerey men Jәnibek ózderine qaraghan eldi bastap shyghysyndaghy Mogholstangha keledi. Ábilqayyrgha qarsy paydalanu maqsatymen moghol hany Esenbúgha Shu men Talas alqabyn bólip beredi. Qazaq handyghy túnghysh ret irge jayyp, Jәnibek Baraq balasy qazaqtyng túnghysh hany bolady da, 1480 jyly qaytys bolady». [1]  «Qazaq SSR tarihy». Almaty, 1957 jylghy basylym, 153-bet.

Búl úzaq sonar tarihty sholudaghy maqsatymyz – «Jәnibek handy qanqúily han Temir óltirdi me, әlde óz ajalynan óldi me? Qanqúily han Temir qay Temir?» degendi anyqtau.

Tarihy derekter boyynsha, ózbek pen qazaqty Joshynyng tórtinshi balasy Toqay Temir әuleti biylep kelgen. Búl túqymnan shyqqan hannyng sony – Baraq han. Baraqtan song handyq Shaybany túqymyna ótip, handyq Ábilqayyrda boldy. Kerey men Jәnibek qazaq handyghyn qúryp el biyeldi, múny jogharyda aittyq. Qazaq handyghy qúrylmay túrghan kezde de, qúrylghan song da negizgi talas Ózbek handyghynyng taghy ýshin bolghany anyq. «Qazaq SSR tarihyndaghy» aityluynsha, qazaq handyghy da qarap jatpaghan.

«Jәnibek han men Kerey hannyng balasy Býrke búl jaghdaydan (Ábilqayyr handyghyndaghy súltandardyng 1468 jyly Ábilqayyr han ólgen song taq talasyp qatty qyrqysqan jaghdaydan) paydalanyp qalmaqshy boldy. Olar Mogholstannan Deshti Qypshaqqa qaytyp kelip, ózge súltandarmen odaqtasyp alyp, ózbek handyghynda biylikti qoldaryna alugha әreket jasady... Han taghy ýshin bolghan keskilesken kýresten keyin ýkimet biyligin Ábilqayyr hannyng talapty, jigerli nemeresi Múhammed Shaybany (1451-1510) basyp aldy. 1480 jyly Jәnibek han óldi» delinedi (153-bet). Biraq, Jәnibekting qalay ólgeni aitylmaydy. Qalay degenmen Jәnibekting ólimin olardan kóru qiyn jәne búl kezdegi ózbek handyghynyng hany han Temir emes, Múhammed Shaybani. Al, múny Ámir Temir qúraghan ba eken deyin desek, Ámir Temir 1404 jyly Qytaygha joryqqa attanyp, 1405 jyly Otyrar qalasynyng manynda qaytys bolghan, әri onyng sonshama úlan-ghayyr keng alapty ózine qaratqan imperiyasy feodaldyq qyrqystar men úrpaqtarynyng taq talasy ýshin jýrgizgen kýresimen úzaqqa barmay qúlaghan bolatyn  (Qazaq SSR tarihy, 139-bet). Qazaq handyghynyng shyghysynda Moghol handyghy barlyghy, onyng hany Esenbúgha ekeni jogharyda aitylghan. Derekterge qaraghanda, Esenbúgha qaytys bolghan son, ornyna balasy Dosmúhammed múragerlik etken. Ol da kóp úzamay 1468-1469 jyldary qaytys bolghan. Onan song handyq taqqa otyrghan –Jýnishan. Alayda, tarihta búlar arasynda qaqtyghys bolghany aitylmaydy. Jýnishan Jәnibek hannan jeti jyldan son, yaghni, 1487 jyly qaytys boldy. Biraq, búl aralyqta Temir han degen eshkim búlarda han bolmaydy. Al, Dulat Bolatshy handyq taqqa otyrghyzatyn Toghlúq Temir Jәnibek hannan kóp búryn, yaghni, 1362-1363 jyly qaytys bolghan. Sol kýninng tarihy jaghdayynan qaraghanda, basqaday Temir han degendi eshbir derekterden taba almadyq. Onda ne sebepten «Bayanda» «Quanyshym óte erte bolghan eken. Sol týni qanqúily han Temir oida-joqta qandy qyrghyn bastady da, han Jәnibek qangha malshynyp qaza boldy» deydi. Álde búl da bireuding oijotamen qosa salghan qospasy ma?

Búghan úqsap ketetin ekinshi mәsele – «Aq orda» men «Qúz orda» deytin mәsele. Aq ordanyng jayyn jogharyda aittyq. Aq ordanyng Altyn ordadan bólinip shyghuy HIII ghasyrgha jatady dedik. Olay bolsa, HV ghasyrdyng songhy jartysynda jazylghan kitap avtorynyng 3 ghasyrgha tayau búryn ótken «Aq orda andany» bolatyny qalay? «Qúz orda» degenimiz onan da búryn, IH-H ghasyrlarda bolyp edi, Ótekenning zamanyna qalay kelip qaldy? Álde qazaq handyghnyng «Qúz orda» degen astanasy boldy ma? Bolsa, nege eshbir derek bilinbeydi? «Bayandy» zerttegen qazaq ghalymdary aitqanday, múny әli de bir arshy týsu kerek siyaqty. «Qúz orda» degennen eske týsedi: «Bayanda» Ótekenning Ábu Nasyr Ál-Faraby (870-950), Jýsip Balasaghúndarmen aralasshylyghy, pikirtalastary da birer jerde sóz bolady. Tipti, «tektelgide» bolsa, Qazghaq Kýnby búl ýsheuin qatar otyrghyzyp qoyyp tapsyrma beredi. Osyghan qosa avtordyng «óz kózimmen kórdim» deytin keybir oqighalardyng jylyna biraz toqtalayyq. Mysaly:

• Hijranyng 1054 jyly Qarataudaghy auyldy jau shapqanda ólgen adamnyng astyna basylyp qalghan qannan qan qúramyn anyqtaghan (106-bet);
• Hijranyng 1058 jyly Jezqazghandaghy órtten kýiik turaly qorytyndy jasaghan (233-bet);
• Hijranyng 1060 jyly sugha ketken adamdy jazady (111-bet);
• Hijranyng 1062 jyly eldi qalyng auru qaptaghanda qúrdasy Qabanbay auyrmay aman qalghan (123-bet);
• Hijranyng 1162 jyly Shalkódede oba auruy taraghanda Ótekeng semiz kók jep sau qalady.
• Hijranyng 1162 jyly jer silkinip, su tartylghanda shólding әserinen әielderding qúrsaq kótermegenin bayqaghan (42-bet);
• Esim han men sýiikti hanymy Ayymbiyke oqighasynyng da jyly tura kelmeydi. Óitkeni, Esim han 1598 jyldan 1628 jylgha deyin han bolghan. Jogharyda kózimmen kórdim degen oqighalar hijra 1054 jyldan 1062 jylgha deyingi aralyqta bolghan. 1054-shi hijra jylyn janasha jylgha (Grigorian jylyna) salystyrghanda 1644 jylgha tura keledi eken. Al, hijranyng 1062 jyly 1652 jylgha tura keledi eken. Shalkóde men Jarkentte auru tarady degen jyly hijra 1162 jyly, janasha 1748 jylgha tura keldi eken. 1485 jyly qaytys bolghan Ótekeng ózinen eki-ýsh ghasyr keyin bolghan oqighany qalay kórmek?

Kisini shatastyratyn múnday jaylar (jyl esebin qate kórsetu) qaydan kelgen?!

Búl ghúlama ghalymnyng qatesi deuge bolmaydy. Mynaday óreskel qatelikting sebepkeri – kóshirtushiler men kóshirushiler. Múny kitap sonynda Týmenbay qariyanyng Núrtaygha qaldyrghan ósiyetindegi: «Búl múra atadan balagha, baladan balagha jalghasqan, biri-birinen asyp, tolyqtap otyrghan» degen sózinen bayqau qiyn emes. Olar múny Ótekendi tipti de әruaqtandyru ýshin qosqan deu kerek.

«Tektelgi» jayynda

«Tektelgi» –  eski sóz, qazaq sózi. Múny búl kýnde «shejire» dep atap jýrmiz. Shejireni qazaq sózi deushiler de, arab sózi deushiler de bar. Qazaq shejiresin jazba tarihpen salystyra otyryp túnghysh arnauly kitap jazghan kisi – Qazaqstan tarihshysy Qoyshyghara Salgharaúly. Ol ózining «Qazaqtyng qily tarihy» deytin kitabynda: «Shejire de basqa ataular sekildi eki baghytta tórkindetiledi. Onyng biri – halyqtyq etimologiya. Búl boyynsha shejire «shesh» jәne «ire» degen eki sózden qúralyp, halyqtyng shyghu tegin tarata sheship, bólshektey saralaytyn ataudy jasaghan sekildi. Al, keyin ol sóz aitylu, estilu zandylyqtaryna qaray «shejirege» ainalghangha úqsaydy.

Ekinshisi – ghylymy tújyrym. Ol boyynsha, «shejire» sózining shyghu tórkini arabtyng «bútaq, tarmaq» degen maghyna beretin «shad-jyrat» deytin sózi kórinedi» deydi (147-bet).

Erterekte ótken ghalymdar – Rashiyd-әd-diyn, Ábilghazy Bahadýrhan, Jalayyri, Dulatilar arab tilining әserimen «tektelginin» ornyna «shejire» dep atap ketkendikten, búl sóz týrki tilindegi kóptegen halyqqa, sol qatarda qazaq halqyna da sinisip qalghan. Al, shejireni shesh+ire = shejire deu ghylymy jәne tildik negizi joq oijota ghana. Shejire sózin әu basta «tektelgi» atasa kerek.

Shejire – halyqtyng ata-babalary jayynda aitylyp, birden-birge qalyp kele jatqan auyzeki tarihy. Auyzeki bolghandyqtan da uaqyt ótken sayyn janghyryp, bir bólegi úmytylyp, úmytylghandarynyng alysy – jaqyngha, jaqyny – alysqa auysyp, bara-bara kómeskilenip, anyzgha ainalyp ózgerip otyratyny belgili. Sondyqtan da, halyqtyng payda bolu, ósip-órbu, damu tarihyn tek shejirege ghana tayanyp biluge bolmaydy. Múnyng dúrys joly – sol halyqtyng ózinde erteden kele jatqan jazbalargha, basqa halyqtar jazbasyndaghy derekterge, arheologiyalyq qazbalardaghy kuәlikterge salystyru arqyly anyqtau. Tarihy jete zerttelmegen qazaq ýshin alghanda, tarihy oqigha, tarihy adam, tarihy ortalardyng halyq qolymen jasalghan shejirelerden aty óshpey kele jatyr. Jana eradan búrynghy 1, 2-shi ghasyrlarda úlys kýnbiyligin keyingi týrkeshterdin, onan bes-alty ghasyr keyingi nayman, kerey, merkitterding aty óshui bylay túrsyn, onyng әulet-júraghaty ýzilmegen kýide býginge jetip otyr. Shejire olardyng jasaghan mezgilin tap basyp aityp bere almasa da, ishinara ilgeri-keyin etip auystyryp alsa da, jadynda myqtap saqtap keledi. Býgingi tarihshylardyng zertteulerimen salystyrghanda da búl úlys-taypalar halyq shejiresimen barandas keledi. Sondyqtan, shejire uaqyty anyq emes, eshbir tarihy jazbanyng deregine dәl kelmeydi dep nemqúraydy qaraugha bolmaydy. Mәselege búlay qarau synarjaqty kózqaras bolady.

Alayda, shejire auyzdan-auyzgha taralyp, jazudan jazugha kóshirilgendikten, týrli ózgeristerge úshyraytyny haq. Sondyqtan, shejire deregining anyghyna jetu ýshin olardy da shejireni jazba derekpen salystyrghanday ózara salystyryp aiqyndau kerek bolady. Kóptegen shejireler әr kezende, shalghay ónirlerde taralyp nemese jazbagha týsken bolsa da, olardaghy ru-taypa nemese olargha túlgha bolghan negizgi adam (ata) attary ylghy ýzilmey kelip otyrady. Al, keybireuleri biraz shejirede jarq etip bir kórinip, birde joghalyp ketedi. Endi bireuleri bir shejirede bir ghana kórinis beredi de, kózden ghayyp bolady. Bizshe, barsha shejirede (ilgeri-keyin bolsa da) ýzilmeytin úlys, ru-taypa jәne kisi attary – tarihta naqty bolghan attar, ekinshi týrdegileri – úmytylugha tayaghan attar. Ýshinshileri – úmytylghan, ne bolmasa oidan qosylghan attar deuge tura keledi.

Sonymen birge, әsirese kisi (ata) attarynyng kópshilik shejirede alghan ornynyng joghary-tómendigine qarap ta olardyng búryn ne bolmasa keyin ótkenin bayqaugha bolady. Mysaly, ýisin aty barlyq shejirede úly jýzding basynda úiytqylyq ról atqarghan orynda kórinedi. Al, Mayqy bi, Qarasha bi, Bәidibek, Alban, Suan, Dulat, Shapyrashty, Ysty taypalary onan bergi tómengi orynda kórinedi. Búl da shalghay-shalghay rayondarda, bólek-bólek dәuirlerde jazylghan shejirelerge ortaq erekshelik. Shejiredegi osy erekshelikterge qarap ta tarihy adamdardyng qaysysynyng ilgeri, qaysysynyng keyin ómir keshirgenin biluge bolady dep oilaymyz. Osy orayda tarihshylardyng da tarihy derekterge azdap synarjaqtyly qarap kele jatqanyn aityp ótudi qajet dep bilemiz. Mysaly, qazaqtyng kerey taypasyn alsa, kereyding tariyhqa mәlim bolghany HII ghasyr jәne ol bir kisi emes, óz aldyna derbes handyghy bar irgeli el bolyp kórinedi. Tarihshylar kóbinese múnday jaghdayda kereyding payda boluyn sol HII ghasyrdan bastap eseptey salady. Taypa men úlystardy bir kisining kindiginen taralmaghan, qúrandy degen kýnde de ol sonday úlys ne taypa dәrejesin myndaghan jylgha tamyr tarttyruy mýmkin. Qazaq shejiresining eng bir iri qasiyeti – osynday úzaq saparda qily-qily oqighalardy bastan keshirse de, sol ózi tamyr alghan arghy tegin úmytpay saqtap qalatyny. Mysaly, ýisin kýnbiyligi elimiz tarihyna múnan 2200 jyl búryn mәlim bolghany belgili. Búl mәlim bolghan kezde ýisinder óz aldyna tәuelsiz eldik (azdaghan uaqyt ghúndargha baghynyshty bolsa da) kýide edi. Olardyng úrpaqtary kýni býginge deyin sol arghy ata-babasyn úmytqan emes. Búdan: «Osy ýisin úlystyq memleket bolugha deyin múnan neshe jýz, ne bolmasa neshe myng jylgha sozylghan sapardy basyp ótken boluy da mýmkin emes pe eken? Onyng ýstine tektelgide aitylghanday, elbasyn kýnby atauyna qaraghanda, qazaqtyng әu basta basyn qúraghan adamnyng aty Qazghaq boluy da, onyng «qazaqqa» ainalyp ketui de mýmkin emes pe? 2000 jyldyng aldyndaghy ýisinderding handy «kýnbi» atauy sonyng sarqyny emes pe?» degen oy keledi. Eger, tarih 1000 nemese 2000 jylmen shektelip qalmay, zertteuin onan arylay tendete týser bolsa, bәrining de aiqyndalatynyna senuge bolar edi.

Qazaq tarihynyng eng senimdi qolghanaty – shejirening qashannan beri jazyla bastaghanyn bildiretin dәlel qazirge deyin belgisiz edi. Eger Ótey babamyzdan qalghan «tektelgini» Qazghaq Kýnbiyding tapsyruymen Jauqar aqsaqal jazghan shejireden bastaldy desek, onda qazaqsha shejirening bastalyp jazylghan uaghyn 3000 jyldan arygha sozugha bolady. Al, Jauqardan berige jetkizushi – Ótey babamyz. Búl kisi jóninde Áz Jәnibek hangha: «Aldiyar, taqsyr, qol qusyryp taghzym jasauym, bilimdi de kemenger atamyz jaryqtyq Jauqar aqsaqal jazghan tәpsirding (dәstýr nemese kitaptyng t.b.) jalghasqanyn kórip otyrghanymyz aighaqty dәlel» deui osyny dәleldeydi. Búl Qazghaq Kýnby Jauqargha jazdyrghan shejirening Áz Jәnibek hangha da mәlim ekenin kórsetedi. Túnghysh qúrylghan qazaq handyghynyng «qazaq» atymen ataulyna osy shejire negiz bolmady ma eken degen oy taghy keledi. Biraq, biz kórip otyrghan tektelgi Ótey babamyz Áz Jәnibek hangha aityp otyrghan núsqa ma, әlde qospa ma? «Tektelgide» aitylghan 2000 atany bylay qoyyp, onan keyingi 92 ata degeni kóbinese jan-januar, kәsip, tirlik, ósimdik, taghy basqagha qatysty pirlerding aty bolyp keledi. Búl «tektelgide» Qazghaq  kýnby ózi aitqan: «Maghan qaraghan kýlli alash erkegi ata bolady. Ol ata atalsyn» degen jarlyqqa dәl kelmeydi. Búdan góri múny, barlyq nәrsede iye, kiye, pir bolady degen zamandaghy tuyndy bolghandyqtan, pirler shúbyrtqysy (tizimi) dep úqqan jón siyaqty. Sonda ghana búl shúbyrtqy óz ornyn tapqan bolady.

Al, Qazghaq kýnbiyge deyingi 60 ata deytin shúbyrtqynyng (tizimnin) 3-ornynda túrghan albannan basqa atalar esimi jazba derekti bylay qoyyp, qazaq shejirelerining qay-qaysysynda da kezikpeydi. Búl jay osy 60 atanyng ózi de әldebir erikkenning ermegi sekildi kórinedi.

Búl ghana emes, keybir tarihshylardyng «qazaq handary qazaqtyng shejiresin jazghyzyp, ordada saqtady» degenine de senu qiyn. Óitkeni, kýni býginge deyin «mynau Qasym hannyn, ne bolmasa Abylay hannyng ordasynda saqtalghan shejire edi» degendi kórgen emespiz. Is jýzinde qazaqtyng óz ishinen shyqqan kózi ashyq, bilgir azamattary ghana halyq tarihy retinde estigen, kórgen, bilgenin shejire etip jazyp qaldyrghan. Bizge «Qazghaq kýnby jazghyzdy» degen 2152 atadan góri «tektelginin» keyingi úrpaqtary jazdy deytin 4-bólegi biraz nanymdylau kórinedi...

Sondyqtan, biz múnan bylayghy sózimizding salmaghyn Qazghaq kýnbiyden Núrtay Týmenbayúlyna deyingi aralyqqa qoyamyz. Múnyng ózi de 104 ata, jylgha eseptegende 3432 jyl bolady. Osynyng ózin aqylgha qonarlyqtay dәleldey alsaq ta ýlken olja bolady. Búl ýshin tarihy jazba derekten syrt arheologiyalyq qazba deregi bolu kerek. Onan qala berse múny dәleldeytin basqa da shejireler bolu kerek. Múnsyz sóz bos sóz bolady. Ony qoyyp, býgingi tarih tariyhqa mәlim bolghanyna 2200 jyl bolghan ýisinnning ózin de naqtylay alghan joq. Bir bólim tarihshylar hanzu tarihyndaghy Usýndi – «ýisin» dese, endi bir bólim tarihshylar: «Ýisin – taypanyng aty, Usýn – memleketining aty» deydi. «Kýnbi» degenning ózin bireuler «Kýnbi» dese, bireuler «Kýnmu» dep әrtýrli atap keledi. Bylay qaraghanda múnyng ózi de joramal sekildene beredi.

Múny qoya túryp, «tektelgini» ózimen jәne basqa shejirelermen salystyryp kóreyik. Ghúlama ghalym babamyz «Bayanda» óz ata tegin: «Ata tegim – úly jýz zarman, zarman ishinde alban» dep jazghan. Biraq, «Tektelginin» Qazghaq kýnbiyden songhy úrpaqtary jazdy degen 4-bóleginde «ata tegim – alban» degen Ótekeng shúbyrtqynyng 72-ornynda, al, alban bolsa odan da tómen,  86-ornynda túr (tektelgide Ótekenning ornynda kindiktes inisi Topay túrghany esinizde bolsyn). Sonda búl alban Óteyding 14-úrpaghy bolady. Eger Qazghaq kýnbiyge qaraghan 40 arys elding arasynda alban men Qazghaqqa deyingi atanyng arasyndaghy albanmen qatysty desek, onda ol albandardyng manynan Óteyding әkesi Tileuqabyldyng kezikpeytini qalay? Búlay bolghanda «Tektelginiki» dúrys pa, әlde Ótekenning óz jazghany dúrys pa?» degen súraqtar tuylady.

Búl saualdargha «mynau dúrys, mynau qate» dep jenildikpen jauap bere salu ghylymilyq bolmaydy. Óitkeni, albandardyng ýisin kýnbiyding nemeresi retinde tariyhqa mәlim bolghan mezgili 2200 jyldan arygha barmaydy. Al, «tektelgi» boyynsha bolghanda, alban Qazghaq kýnbiyden 2900 jyl búryn ótken bolyp keledi. Biz Qazghaq kýnbiyden beri de 3000 jyldan artyq uaqyt boldy dep esepteymiz. Sonda alban bizden 6000 jyl búrynghy kisi (ata) bolghan bolady. Múny «Qazghaq kýnbiyge deyingi shejirelik jalghasuy bar naqtyly atalar» deu aqylgha kelmeydi. Al, múny «tektelginin» 4-bólegi, yaghni, keyingi úrpaqtar jazdy degen bólegimen salystyrghanda da ilanu qiyn. Óitkeni, búl eki atanyng (Ótey men Albannyn) arasynda 14 ata bar. Búl 460 jyldan artyq uaqytty kórsetedi. Búlay bolghanda Óteyding atasy Alban emes, Albannyng atasy Ótey bolyp shyghady. Búghan tek tarihy derekter men halyqtyq shejireler ghana jauap beredi. Eger «tektelgini» osylarmen salystyru arqyly múnyng qaysysy dúrys, qaysysy qate ekenin dәleldey alsaq, onda aradaghy kóp qospanyng syry ashylatyn bolady.

Alban turaly jazba derekter tarih kóshining әr jerinen bir jarq etip kórinip qalatynyn bayqaymyz. Basynda ýisin kýnbiyding nemeresi retinde bir kórindi de, V ghasyrda Yuebani (ýrbi)  odaghynan aty shyghady. Qypshaq handyghy kezinde (múny bireuler IH ghasyr dese, bireuler HI ghasyr deydi) qypshaq handyghyna qarasty taypalar qatarynda oghyz qypshaq, alban qypshaq dep taghy kórinis beredi. Qazaqstan tarihshysy Bayzaq Qojabekúly Albanidyng «Qazaqiya» atty kitabynda aityluynsha, albandardyng erterekte Kavkazda derbes handyq qúrghany grek, armyan tarihshylarynyng sol erte kezdegi jazbalarynan kezdesedi eken. Onan songhysy – albandardyng bir taypa el kýiinde qazaq handyghynyng qol astyna qaraghany (búl «Qazaq-Sovet ghylymnamasynda»).

Qazaqstan tarihshysy Qoyshyghara Salgharaúlynyng «Qazaqtyng qily tarihy» atty kitabynda aituynsha, alban sózining tórkini kóne týrkining eki sózinen qúralghan: alyp (tau)+an (halyq) = «tau halqy, tau eli nemese tauda jasaytyn halyq» degen bolady eken. «An» sózi «anda» sózimen bir maghynaly sóz. Uaqyt jaghynan «an» sózi búrynyraq boluy da mýmkin. Búl kóne týrkining «búdún» sózimen de tústas keledi. Búl sózding maghynasy da «el, halyq» maghynasynda keledi. Osy «búdún» sózi keyin qazaqta «bodan» bolyp ózgergeni belgili.

Demek, alban deregining jәne alban atynyng osynday kóneligine qarap, ony kóne halyq dep aituymyzgha bolady. Biraq, bir bólim tarihshylar men shejireshiler albandy ekeu etip kórsetedi: biri – ýisin kýnbiyding nemeresi alban. Birin – keyin aty janghyrtylyp qayta qoyylghan alban desedi. Meyli qalay bolghan kýnde de búlar bir-birining jalghasy ekenin eshkim joqqa shyghara almaydy. Óitkeni, alban úrpaghy bolmaghan bógde bir taypa el óz atalarynyng atyna opasyzdyq etip, ekinshi bir taypanyng úrpaghy bolghandy tarih bilmeydi. Áriyne, tarihta az ata, az auyl nemese biren-saran adamdardyng belgili bir jaghdaymen basqa atagha sinip, sonyng ru, úlys atymen atalghandary bolghan. Biraq, bir taypa ne bolmasa tútas bir ruly el olay etpegen. Al, tarihta birqanshalaghan halyq bir hannyng qol astyna qarap, sonyng eli (bodany) atalghany belgili. Biraq, oghan qaraghan әrbir ru-taypalar ózining ata-tegin úmytpay, sonyng úrpaghymyz dep kelgen. Mysaly, Joshynyng balalarynyng biri bolghan noghay óz aldyna handyq qúrghanda, oghan qaraghan halyq noghayly (noghay eli) atanghan. Biraq, ýisin ózin ýisinbiz dep, alshyn ózin alshynbyz dep ataghan. Tegin úmytpau degen osy. Tipti, keybir tarihshylar ýisinning ózin keyin joyylyp ketti dep kórsetedi. Mysaly, «Úighyrlardyng qysqasha tarihynda»:

«Keyingi kezderde ýisinder Ile alqabynda ómir keshirip, kóbeydi. Ol jerde neshe jýz jyl túryp, ontýstik, soltýstik handyqtar dәuirine kelgende soltýstiktegi kýsheye týsken jujandardyng qysymymen batysqa qonys audaryp, Pamir rayonyna kelip ornalasty. Sodan bylay ýisinder birte-birte basqa últtargha qosylyp ketti» deydi (25-bet). Búghan: «Olay bolghanda býgingi 23 taypaly ýisin eli qaydan kelgen?» dep súrau kerek bolady.

Albannyng tarihy derekke týsken uaqytynyng úzyndyghyna, atynyng kóneligine qarap kóne halyq dedik. Endi múny shejirelerdegi Ótey deregimen salystyrugha bolady.

1. Shejire – Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúlynyng «Týp-túqiyannan ózime sheyin» atty kitabyna kirgen «ata shejiresi» – búl qazaq jóninde jazylghan shejirelerding birshama kónesi. HVIII ghasyr tuyndysy esepteledi. Búl shejirening basy barlyq kóne shejireler siyaqty shejire basyn qadir, qalshalardan bastap óz ata-babalaryn negiz etip taratady. Sondyqtan, búl shejireni tútas qazaq shejiresi deuge bolmaydy. Búl shejire albannan tómen qaray 33 atany atap kelip, 34-ata dep Qarquar degen kisini kórsetedi de, onan Shybyl, Sary atalatyn eki balany tughyzady. Onan song Shybyldan – Bótey, Ótey, Kókey degen ýsh balany taratady. Búl shejirening bir oilandyratyn jeri – albannan tómengi Shybyl men Sarygha deyingi 34 ata. Eger búl aralyqta sonsha kóp ata ótti desek, onda búl alban biz jogharyda aitqan birinshi albangha tike jalghasatyn bolyp shyghady. Búl shejirening basqa shejirege úqsamaytyn jerining biri osy. Basqa shejirelerde albannan Shybyl men Saryny tike taratady.
2. Jýsipbekqoja Shayhysylamúlynyng úly jýzdi negiz etken shejiresi. Múnda: «Albannan – Shybyl, Sary. Shybyldan – Boti, Bordaq. Botidan – Jolboldy, Molboldy. Bordaqtan – Qúrtqa, Mamay. Molboldydan – Qonyrbórik. Qonyrbórikten – Óte (?), Óteden – Qalqaman, Jarman» («Qazaq shejireleri». Ile halyq baspasy, 1990 jyl, 383-bet).
3. Ysty Meyirhannyng «Qazaq shejiresi». Búl shejireni qúrastyrushy– Qazaqstannyng shejireshisi. Búl shejireni 1996 jyly Shynjang jastar-órender baspasy qúrastyrghan «Qazaq shejiresi» atty kitapqa kóshirip bastyrghan. Búl shejire boyynsha: «Albannan – Shybyl, Sary. Shybyldan – Qyzylbórik, Qonyrbórik, Qúrtqa, Mamay. Shybyldan taraghan Qyzylbórikti Bóde, Qonyrbórikti Ótey» dep ataydy (Atalghan kitap. 52-bet).
4. Jastar-órender baspasy qúrastyryp bastyrghan «Qazaq shejiresinde» Sherubay qatarly kisiler qúrastyrghan «Úly jýz shejiresi» bar. Búl bylay keledi: «Albannan – Shybyl, Sary. Shybyldan – Jolboldy, Molboldy degen eki bala bolghan eken. Bala kezde kiyip jýrgen bórkine qarap Molboldyny – Qonyrbórik, Jolboldyny – Qyzylbórik dep ataydy. Qonyrbórikten – Ótey, Boti, Boydaq. Óteyden – Qalqaman, Jarman». (Atalghan kitap. 93-bet).

Atalghan tórt shejireni salystyryp kóreyik.

Jýsipbekqojada: Shybyldan – Qonyrbórik, odan – Óte, odan – Qalqaman, Jarman.

Meyirhanda: Qonyrbórik (Ótey), odan – Qalqaman, Jarman.

Qazybekte: Shybyldan – Bótey, Ótey, Kókey.

Sherubayda: Qonyrbórik, odan – Ótey, odan – Qalqaman, Jarman.

Búl tórt shejirening eng kónesi Qazybek bek Tauasarúlyniki. Búl shejire HVIII ghasyrda jazyldy dep esepteledi. Búl bizge qaraghanda arghy jaghyna birtaban jaqyndau. Múnda Óteydi Shybyldan tughyzghan. Bylaysha aitsaq, Ótey Qonyrbórikting ornynda túr. Biraq, múnda Óteyding balasy sanalatyn Jarman («tektelgide» Zarman) atalmaydy. Al, onan songhy shejire Jýsipbekqojaniki. Múnda Ótey – Óte bolyp keledi de, Jarman onyng balasy delinedi. Meyirhanda bolsa Shybyldan tuatyn Qonyrbórikting shyn aty – Ótey. Búl Qazybek bektegi Shybyl balasy Óteymen birdey. Sherubay shejiresi Jýsipbekqojamen úqsaydy.

Bizding oiymyzsha, Óteydi Shybyldan tuady deytin Qazybek bek shejiresi aqylgha qonymdy siyaqty. Múny Meyirhan shejiresi de qúptaydy. Al, barlyq shejirening aqyldasyp alghanday Óteyden Jarmandy tughyzuy tegin bolmasa kerek. Osyghan qaray otyryp, biz Albannan – Shybyl, odan Ótey (búl Qonyrbórikting shyn aty), odan – Jarman (Zarman) tuylghan dey alamyz. Demek, Ótey de, Zarman da (Jarman) Albannan keyin ótken kisiler. Sondyqtan da, Ótey babamyz ata tegin Alban dep jazghan. Al, úly iýz zarman dep zarmandy qalaysha jazghanyn bilu qiyn. Mýmkin búrynghy atalarynda Zarman, Tileuqabyl esimdi kisiler bolghan da shyghar. Biraq, zerttemey túryp oghan bәlendey deuding orny joq.

Shejirelerden ózimizge kerekti Alban, Shybyl, Ótey, Jarman (Zarman) sekildi atalarymyzdy tauyp, olardy ózdi-óz ornyna keltirgen son, endi ekinshi bir mindet bas kóteredi. Ol – Ótey men Jәnibek han túspa-tús kele me, kelmey me degendi anyqtau.

Bizding esebimizshe, Núrtaydan órlete Qonyrbórik, yaghni, Óteyge deyin 16-17 ata bolu kerek. Endi osyny bylaysha eseptep kóreyik. 1465 jyly qazaq handyghy qúrylyp, Áz Jәnibek han taqqa otyrghanda Ótekeng 70 jasta edi (múny jogharyda aitqanbyz). Sonda Ótekeng 1395 jyly tuylghan bolady. Eger ol kisining úrpaghy 17 ata boldy desek, búl 561 jyl. Búl Óteyboydaqtyng Áz Jәnibekting han bolghan kezinde ómir sýrgendigin dәleldeydi. Eger Ótekendi «tektelgidegi» 72-ata Topaydyng ornyna qoyyp, 104-oryndaghy Núrtaygha deyin eseptesek, búl 32 ata bolyp, 1056 jyl bolady. Biz qazaq handyghy qúrylghanyna 550 jyl shamasy boldy dep kelemiz. Búl boyynsha bolghanda, Ótey babamyz Áz Jәnibek hannan 506 jyl búryn ómir sýrgen bolady da, shyndyqqa kelmey qalady. Sonday bolghandyqtan da, biz Ótey babany Shybyldyng bel balasy deymiz. Búl kisining jasaghan dәuiri Jәnibek hanmen tústas keledi. Búl – birinshi.

Ekinshi, biz әu basta saualdargha dúrys jauap tabu ýshin tarih pen shejireni biraz shiyrlaghan boldyq. Saual esterinizde bolar. «Alban Óteyding úrpaghy ma, әlde Ótey Albannyng úrpaghy ma?» degen mәsele edi onymyz. Endi múny qorytyndylaugha bolady.

Shejire boyynsha, Núrtaydan Ótekene deyin 17 ata. Búl atalardyng jalpy ómir keshken mezgili 561 jyl. Al, Albangha deyin 19 ata. Búl atalardyng ómir keshken mezgili 627 jyl. Mineki, búl Alban Óteyden 66 jyl (eng kem bolghanda) búryn ómir keshken degen sóz. Osyghan qarap «tektelgini» jazghandardikin qate, al Ótekenning ózinin: «Ata tegim – úly jýz ishinde Alban, ishinde zarman» dep kórsetken Albannyng dúrys ekenin kóremiz.

«Tektelginin» ekinshi bir senimsiz jeri – Albangha deyingi 86 atanyng ishinde Alash, Jete, Topay, Baqtiyar, Ýisin, Mayqy, Qarasha, Bәidibek, Abaq, Jarqyshaq, Alban – osy 10 atanyng ghana aty basqa shejirelerde atalady da, 76 atanyng aty kórinbeydi.

«Tektelgidegi» ýshinshi nanymsyz jer, onda da joydaqsyz jeri –Ótekenning ózinen 2376 jyl búryn ótken Qazghaq kýnbiyding aldynda Ál-Farabi, Jýsip Balasaghúndarmen birge tapsyrma alatyn jeri (qaranyz, «Shipagerlik bayan», 442-443-better).

Biz jogharyda Ábu Nasyr Ál-Farabiyding 870-950 jyldar aralyghynda ómir sýrgenin, Jýsip Balasaghúnnyng 1069-1070 jyldar aralyghynda tuylghanyn aitqan edik. Al, Ótekeng bolsa, 1395 jyly tuylyp, 1485 jyly 90 jasynda qaytys bolghan dedik. Arasy alshaq-alshaq ýsh dәuir kisilerining bir uaqytta bas qosuy tipti de qisynsyz.

Taghy bir eskerte ketetin jayt, Ótekenning әkesi dep atalatyn Tileuqabyl eshbir shejireden kezdespeydi. Topay kezdeskenimen óte arydan atalady. 1395 jyly tuylghan Ótekene eshbir juyspaydy. Al, «úly jýz zarman» degendegi zarmandy da basqa shejireden kezdestirmedik. Bәlki, osy at barlyq qatelerding qatarynda qate jazylyp qalghan Jarman ba eken dep oilaymyz. «Bayanda» kýmәn tudyryp kele jatqan bir mәsele – tól qoljazbanyng bolmauy.

Ras, erte zamannan saqtalyp kele jatqan eskilikti múralardyng bizge tól qoljazba kýiinde jetkenderi óte az. Ásirese, týrki tildes halyqtarda tasqa qashalghan Orhon eskertkishteri sekildi eskertkishterden basqalarynyng týgelge juyghy kóshirme núsqa. Keybir núsqalardan saqtalghandarynyng kólemi, kóshiru órnegi, jazuy, t.b. jaqtardan úqsaytyny da, úqsamaytyndary da bar. Keybir ghalymdar búl kóshirme núsqalardy ózara salystyryp, shabystyryp, artyq-kemin ornyna salyp, tolyq núsqasyn shygharghany belgili. Ghylym múny moyyndaydy. Biraq, ol sol shygharma avtoryna, shygharmasynyng týpki oiyna, qúrylymyna, mazmúnyna, tiline, jazu stiyline, taghy basqalargha, shygharma tuylghan әri «Bayangha» qatysty jaghyrapiyalyq ortagha, túrmystyq, kәsiptik kýn kóriske, nanym-senim, salt-sanagha ýiles kelui kerek. Al, kóshiru barysynda kóshirushilerding birdi-ekili sóz-sóilemderining kirip qaluy, ishinara sózderdin, san-sifrlardyng auys-kýiis boluy tabighi. Biraq, ol shekten asyp ketse, shygharmanyng qúnyna núqsan jetkizedi.

Eng songhy mәsele – әiel alyp, bala sýimey boydaq ótken Ótekennen Qalqaman, Jarman degen eki bala bolyp, «Balaly degen kindiktes tuysy Topaydyng aty atalmauy qalay?» degen mәsele. Búl da «Tektelgidegi» júmbaq syrlardyng biri.

Qazaqta «otyng óshsin» deytin qarghys bar. Búl – artynda úrpaq qalmasyn degen sóz. Eski qazaq úghymy boyynsha әkening otyn jaghatyn – úl. Osynday úrpaq qalmaudan oty óshuge ainalghan adamdardyng janashyr tuystary eger úly ekeu bolsa, birin sol úrpaqsyz adamnyng balasy atap, sonyng atyn da, otyn da óshirmeytin bolghan. Tipti, keybireui jalghyz úlyn da sol úrpaqsyzdyng balasy atandyrghan. Keyde úrpaqty ata-ana dýnie salyp, balalary әkesining birge tughan agha ne inisining qolynda qalsa, sonyng balasy atanyp ketetin de jaylar bolghan. Topaydyng shejirede atalmauy osynday jaylardyng birine baylanysty ma eken degen oy keledi.

Qorytyndy

Sózimizding basynda «Shipagerlik bayandy» bir týrli syrly sandyqqa úqsatqanymyz esterinizde shyghar. Basqalarday tym jetik maman bolmasam da, men de óz halimshe búl sandyqty ashyp, ishinde biraz sayahattaghanday boldym. Óz basym medisina ghylymynan sauatsyz bolsam da, aitylghan qaghidalar men tәjiriybe qorytyndylaryna ilanghanday boldym. Sonday-aq, múndaghy iri tapqyrlyqtardyng әlem medisinasynyng túnghysh tabysy ekendigine kóz jetkizgendey boldym. Sonymen birge, shynymdy aitsam, búl sala jóninde mening qorytyndy shygharugha haqym joq ekenin de eskertem. Ol qalyng medisina mamandarynyng qasiyetti boryshy dep bilem. Biraq, shetel medisinasynyng maman, ghalymdary búl kitap jóninde ynta-peyil salyp zertteu jýrgizip jatqanda, bizding búl saladaghy mamandarymyzdyng (biren-saranyn esepke almaghanda) tynysh jatuy úyat-aq. Bile bilsek, múnday әlemdik órede túrarlyq Óteyboydaqtay ústazgha, «Shipagerlik bayanday» tendessiz ghylymnamagha aldymen solar quanyp, solar til qatuy kerek edi.

«Shipagerlik bayan» – qazaq medisinasynda búrynghy-songhy zamanda kezdespegen asa ýlken qúbylys. Ol – ghylymi, әdeby jәne tarihy qúny biyik, barlyq zamangha bap keletin klassikalyq tuyndy jәne kelip jalghyz tuyndy. Qazaq medisinasynyng úly ústazy bolugha layyq Ótey atamyz qazaqtyng ózine deyingi medisinalyq bilimderi men tәjiriybelerin jinaqtap, birsypyrasyn óz basynan ótkizip, keyde ulanyp óle jazdap jýrip nazariyalyq jýiege týsirip jazylghan kemeldi ghylymnama.

Tili jóninde aityldy. Bylay qaraghanda, ataulardyng bәri qazaq sózi sekildengenimen, qúpiyalyq ýshin sol sózderdi týrli әdis-amalmen naysatyp, ataular jasap, ony úrpaqtaryna múragha qaldyrghany aityldy jәne osy ataulardyng qalay bolsa solay emes, ornyqty ghylymy jýiege týskenin de bayqadyq. Ishinde arylap aitsaq, týrki tilinin, berilep aitsaq, qazaq tilining sóz tórkinine kóp úqsay bermeytin ataulardyng barlyghy da aityldy. Til mamandarynyng búl jayly әli de terendey zertteui qajet-aq. Al, múnday ataulardy qazirgi ghylym salasynda qoldanudy da oilastyrugha mindettimiz. Himiyalyq reaksiya, atom bombysy, atom órisi, radioaktivtik qúbylys degen sózderdi shettiki demesten sinirip alghan qazaq edik. Zat esim, syn esim, esimdik, etistik degen siyaqty búryn bolmaghan ataulardy jasap alghan qazaq edik. Endi babamyz jasap ketken ataulardy qayta tiriltip, medisina, biologiya, anatomiya, himiya syqyldy jaratylys ghylymyna qoldanugha nege bolmasyn.

Áriyne, syr sandyghyn aralay kele azdaghan qospalardyng barlyghyn da bayqaghandaymyz. Búl kóshirushiler men kóshirtushilerding ghúlama babany tipti de әruaqtandyrmaq bolyp jenil qarauynan boldy ghoy dep oilaymyz. Belgili tarihy túlghalargha, hijra jyldaryna, ata shejirege qatysty keybir týiindi buyndardaghy aghattyq osynday jaghdaygha kelip shyqqany anyq.

Múnday jaylarda «Osy kýii jiberu kerek pe, әlde týzetu kerek pe?» degen mәsele tuylady. Múny kitap shyghudan búryn oilasu kerek edi. Biraq, shygharmagha adal bolu prinsiypi myqty ústalyp, jalghanyn tastap, shynyn alu, qauyzyn tastap dәnin alu bos ústalghandyqtan, kitapta jogharghyday mәseleler kelip shyqty. Endi ne isteu kerek? Mening jeke oiymsha, búl kitapty qayta basu kerek. Búl ýshin qazirgi tilin atau-terminderin saqtau jәne oghan layyq týsinik beru negizinde qazirgi qazaq tiline audaru kerek. Búl – bir.

Ekinshiden, jónekey qosylghan jolbiyke qospalardy týsinik jasau arqyly kitaptan shygharyp tastau kerek. Osylaysha arshu jýrgizip, kitaptyng әuelgi núsqasyn qalpyna keltiru kerek. Mine, shygharmagha jauapty bolu degen osy bolmaq. Sodan keyin shet tilge audarar bolsaq, dýniyeni dýr silkindiretindey qúbylys bolatyny dausyz.

Paydalanghan materialdar:

1. «Shipagerlik bayan», Shinjiyang ghylym-tehnika baspasy, 1994 jyl.
2. «Qazaq SSR tarihy». Qazaq memlekettik baspasy, 1957 jyl.
3. «Qazaq shejireleri». Ile halyq baspasy, 1990 jyl.
4. «Qazaq shejiresi», Shinjiyang jastar-órender baspasy, 1996 jyl.
5. «Qazaq tilining frazeologiyalyq sózdigi», Shinjiyang halyq baspasy, 1990 jyl.
6. «Kónening kózi, dananyng sózi». Qazaq medisina baspasy, 2000 jyl.
7. «Týp-túqiyannan ózime sheyin». Qazaqstan, «Jalyn» baspasy, 1993 jyl.
8. «Qazaqiya». Qazaqstan, «Ata tek» baspasy, 1998 jyl.
9. «Qazaqtyng qily taghdyry». Qazaqstan, «Jalyn» baspasy, 1992 jyl.
10. «HVIII-HIH ghasyrlardaghy qazaq әdeby tilining jazba núsqalary», «Ghylym» baspasy, 1988 jyl.
11. «Úighyrlardyng qysqasha tarihy», Shinjiyang halyq baspasy, 1990 jyl.

Tәlipbay Qabaev (1935-2017),

Ádebiyet zertteushisi, baspager

Abai.kz