Sifrlandyru dәuirinde aqparat kóz ilespes jyldamdyqpen janaryp jatqanda, kitaphanalar qaytadan erekshe manyzgha ie bola bastady. Olar – újymdyq jad pen últtyq bolmystyng saqtaushysy, mәdeny biregeylikting kenistigi. Qazaqstannyng Últtyq kitaphanasy – múnyng aiqyn dәleli. Búl mekeme ótkendi ghana emes, bolashaqty da qalyptastyryp otyrghan mәdeniyet oshaghy. Ol – ýnsiz arhiv emes, dәstýr men janashyldyq, bilim men shabyt toghysqan tiri ruhany kenistik. Últtyng damu tarihyn beyneleytin búl orda býginde elding mәdeny sanasyna jәne halyqaralyq beynesine yqpal etetin ruhany institutqa ainaldy.

Biyl Últtyq kitaphana 115 jyldyq mereytoyyn atap ótude. Búl – jay ghana data emes, birneshe dәuir men týrli iydeologiya kezenderin ensergen, el tarihynyng damu jolyn aishyqtaytyn taghylymdy beles.

1910 jyly Vernyy qalasynda kitaphana-oqu zaly retinde qúrylghan búl shaghyn ortalyq sol zamanda aghartushylyqtyng úiytqysyna ainaldy. 1931 jyly Qazaq AKSR Memlekettik kópshilik kitaphanasy mәrtebesin alyp, últtyq kitap qorynyng qyzmetin atqardy. Al 1991 jyly tәuelsizdik alghan song oghan Últtyq mәrtebe berilip, 2020 jyly búl mәrtebe Preziydent Jarlyghymen zandyq túrghyda bekitildi.

Qazirgi tanda kitaphana qorynda әlemning 122 tilinde saqtalghan 7 millionnan astam kitap pen qújat bar. Búl – kóne qoljazbalar men siyrek basylymdardan bastap, zamanauy sifrlyq derekqorlargha deyingi bay múra. Ol – Ortalyq Aziyadaghy eng iri bilim ordasy әri últtyq jәne jahandyq mәdeniyetti jalghap túrghan ruhany kópir.

Siyrek kitaptar men qoljazbalar qory – kitaphananyng jýregi. Múnda 40 mynnan astam biregey jәdiger saqtalghan. Olar adamzattyng oi-sanasy men senimin, ghylym men poeziyanyng damu jolyn aighaqtaydy.

Qordyng inju-marjandarynyng qatarynda – XII ghasyrda kufalyq jazumen jazylghan Qúran, Qoja Ahmet Yasauy әuletining shejiresi «Nasabnama» jәne Sýleymen Baqyrghanidyng «Hikmat Haziret Súltan әl-Gharifiyn» atty siyrek qoljazbasy bar. Búl – býginge deyin tolyq núsqasy saqtalghan jalghyz «Baqyrghan kitaby».

Sonymen birge múnda shyghys oishyldarynyng enbekteri, Álisher Nauaiyding qoljazbalary, Firdousiyding «Shahnama» eposynyng kóne týrki tilindegi audarmalary, sonday-aq XVI–XVII ghasyrlardaghy europalyq basylymdar — Galiyleyding «Álemning eki negizgi jýiesi turaly súhbat» men Erazm Rotterdamdyqtyng «Aqymaqtyqty madaqtau» kitaby saqtalghan.

Osy bay múralar kitaphanany órkeniyetter toghysqan ruhany kenistikke ainaldyryp, Shyghys pen Batysty bir mәdeny arnada tabystyrady.

Kitaphananyng manyzdy baghyttarynyng biri – «Kazahstanika» qory, yaghny últtyng derekti shejiresi. Múnda Abay, Ybyray Altynsariyn, Shoqan Uәlihanov, Mirjaqyp Dulatov, Álihan Bókeyhanov jәne basqa da aghartushylar men oishyldardyng alghashqy basylymdary toptastyrylghan. Olardyng enbekteri qazaq filosofiyalyq oiynyng irgetasyn qalaghan.

«Qazaq», «Ayqap», «Enbekshi qazaq» gazetteri men «Abay», «Sholpan» jurnaldarynda basylghan dýniyeler – últtyq sananyng oyanu, qoghamnyng qalyptasu ýderisin beyneleytin aighaqtar. Búlar – jay tarihy derek emes, dәuirding ruhyn, til men әdebiyet arqyly halyqtyng ózin-ózi tanu jolyn kórsetetin mәdeny aina.

Últtyq kitaphananyng diyrektory Ghaziza Núrghaliyevanyng aituynsha, múndaghy qorlar qazaq sóz ónerining tútas damuyn qamtidy – batyrlyq epostardan bastap zamanauy filosofiyalyq prozagha deyin. Eger auyz әdebiyeti dala ruhyn jetkizse, XX–XXI ghasyr әdebiyeti Qazaqstan men әlem arasyndaghy ruhany kópirge ainaldy.

Abay, Áuezov, Esenberliyn, Uәlihanov syndy túlghalardyng enbekteri – últtyng mәdeny oilau kodynyng kórinisi. Olar adamzatqa ortaq qúndylyqtar – izgilik, aqyl, taghdyr men ruh turaly oilardy pash etedi.

Zertteushilerding pikirinshe, «Qara sózder» men «Abay joly» sekildi shygharmalar Qazaqstandy tereng gumanistik oy iyesi, adamgershilik pen erkindik, ómirding mәni turaly tolghanatyn el retinde tanytady.

Qazirgi qazaq әdebiyeti de jahandyq mәdeny kenistikke belsendi enip keledi. Dulat Isabekov, Rollan Seysenbaev, Aygýl Kemelbaeva, Baqytgýl Sarmekova jәne ózge de qalamgerlerding shygharmalary shetel tilderine audarylyp, Europa men Aziyanyng әdeby festivaliderinde tanystyryluda.

Mamandar múny tek әdeby qúbylys emes, «júmsaq kýsh» – mәdeny diplomatiyanyng jana týri dep baghalaydy. Búl – sózding ózara týsinistik pen mәdeny yqpaldastyq qúralyna ainalghanynyng aighaghy.

Óz kezeginde Últtyq kitaphana osy mәdeny dialogtyng ortalyghyna ainalyp, audarma isin, halyqaralyq seriktestikti jәne últtyq kontentting jahandyq ainalymda saqtaluyn qamtamasyz etip otyr.

115 jyldyq tarih – búl tek ótken joldyng kuәsi emes, janara biludin, zaman talabyna say ózgeruding kórsetkishi. Býgingi Últtyq kitaphana – sifrlyq tehnologiya men dәstýr sabaqtastyghyn ýilestirgen zamanauy gumanitarlyq ortalyq. Múnda bilim men aqparat barshagha qoljetimdi ashyq resursqa ainalyp keledi.

Mamandardyng aituynsha, kitaphananyng eng basty qúndylyghy – onyng bay múrasynda ghana emes, jas úrpaqqa shabyt berip, ruhany tәrbie daryta bilu qabiletinde.

Siyrek qoljazbany nemese kóne kitapty paraqtaghan әr adam tarihpen tiri dialogqa týsedi. Búl dialog bir ghasyrdan astam uaqyt boyy ýzilmey jalghasyp keledi jәne jyl ótken sayyn әlemdik mәdeny kenistikte jana ýnmen janghyryp otyr.

Derekkózi: qazaqculture.com

Abai.kz