Qazaq tili Qazaqstanda әnderde, filimderde, mektepterde ghana emes, sonymen qatar memlekettik mekemelerde, uniyversiytetterde, teledidarda jәne IT sektorynda tanymal bola týsude. Osydan 10-15 jyl búryn bolashaqtaghy iydeya bolyp kóringen nәrse býginde qalypty jaghdaygha ainaluda.

Qazaqstan bayau, biraq senimdi týrde ózining tildik ekojýiesin qúruda. Onda qazaq tili mәdeny jәne sayasy tәuelsizdikting ortalyq elementine ainaluda. Búl prosesti endi keri qaytaru mýmkin emes.

Orys tili hәm Qazaq tili: Jaghday qalay ózgerip jatyr?

Qazaqstan – óz aldyna erekshe jaghday. Kórshilerinen aiyrmashylyghy – orys tilinen birden bas tartqan joq. Ol últaralyq qatynas tili, ghylymdaghy, biznestegi, kýndelikti ómirdegi qoldanysta bar til bolyp qala beredi. El halqynyng 80 payyzdan astamy búl tilde erkin sóileydi, al biylikting ony yghystyrugha niyeti joq.

Degenmen, qazaq tiline auysyp jatqan salalar kýnen-kýnge kóbeyip barady. Memlekettik organdar júmysqa ornalasu ýshin memlekettik tildi biludi talap etedi, bilim beru baghdarlamalary qazaq tiline basa nazar audara otyryp janartyluda, media landshaft barghan sayyn qazaqtildi bolyp keledi.

Búl orys tiline qarsy kýres emes, búl óz irgesin nyghaytu. Mәdeniyet mamandary atap ótkendey, Qazaqstanda til qúral retinde emes, últtyq qadir-qasiyetting belgisi retinde qabyldanady.

Latyn әlipbiyine kóshu – Álipby reformasynan da manyzdy!

Eng manyzdy jәne simvoldyq qadamdardyng biri – jazu reformasy – qazaq tilining kirillisadan latyn әlipbiyine kóshui. Sonau 2017 jyly qabyldanghan búl sheshim kezen-kezenimen jýzege asyryluda jәne 2030 jylgha deyin ayaqtalady dep josparlanuda.

Kóshu kezen-kezenimen jýzege asyryluda — bilim sapasyn saqtau, shatasudy boldyrmau jәne jana oqu materialdarynyng qoljetimdiligin qamtamasyz etu. Biraq taghy bir manyzdy nәrse: Latyn әlipbii – jay әripterdi auystyru emes, órkeniyettik baghytty ózgertu.

Osylaysha, Qazaqstan mәdeny jәne tehnologiyalyq janghyru baghytyn nyghaytyp, tilin halyqaralyq sifrlyq kenistikke integrasiyalau ýshin ashyp, basqa týrki elderimen jәne jahandyq әlemmen ózara әrekettesudi jenildetude.

Búl joldy Ózbekstan men Týrkimenstan jýrip ótti. Qazaqstan óz qarqynymen algha jyljuda, biraq bir maqsat bar: Kenestik mәdeny kodqa tәueldilikten arylu jәne qazaq tilin zamanaui, jahandyq kontekstke ainaldyru.

Mәskeu mәdeny yqpalyn joghaltyp jatyr...

Resey Qazaqstanda bolyp jatqan jaghdaygha alandap otyr. Reseylik BAQ pen sayasatkerler «orys tildiler kenistigining taryluy» jәne «Reseyding postkenestik kenistiktegi yqpalynyng tómendeui» turaly kóbirek aituda.

Shynynda da, til әrqashan júmsaq kýshting qúraly boldy. Ol mәdeny kodtardy, qúndylyqtardy jәne tarihy әngimelerdi jetkizdi. Biraq qazir búl qúral búrynghyday júmys istemeydi. Qazaqstan orys tilinen bas tartpaydy, baghynyshtylyqtan bas tartyp otyr.

Dәl osy mәsele Mәskeudi qatty alandatady. 2022 jyly Reseyding Ukrainagha qarsy soghysy bastalghannan keyin jәne Putinning «orys tildilerdi qorghau» turaly keyingi mәlimdemelerinen keyin Reseyge jaqyn memleketter ózderining ishki-syrtqy sayasatyn qayta qaray bastady. Orys tildiler kóp qonystanghan Qazaqstan ýshin búl ritorika erekshe qauipti. «Qorghau» degen sózding artynda aralasu qaupi jatyr.

Til – nasihat pen separatizmge qarsy qorghanys...

Qazaq tili últtyng simvoly ghana emes, qauipsizdik qúralyna ainaldy. Ony qoldanudy keneytu syrtqy әser men separatizm qaupin azaytady. Óskeleng úrpaq qazaqsha oilasa – syrttan, әsirese, Reseyden keletin iydeologiyalyq qysym kenistigi aitarlyqtay tarylady.

Búl týsinik qoghamgha tereng singen. Kóptegen qazaqstandyqtar ana tilin qoldaudy tek mәdeny paryz retinde emes, patriottyq әreket, «imperlik ótkendi» qalpyna keltiru әreketterine beybit qarsylyq retinde qaraydy.

«Biz tәuelsizbiz. Biz endi búrynghy imperiyanyng bir bóligi emespiz» — Qazaqstannyng qazirgi til sayasatynyng ruhyn osylaysha qysqasha sipattaugha bolady.

HHI ghasyrdaghy tandau...

Sonymen qatar, Qazaqstan qatyp qalghan birtildi modelidi qúryp jatqan joq. Orys, aghylshyn, ózbek, úighyr, nemis — barlyghy da elding kóp últty qúrylymynyng bir bóligi. Biraq qazaq tilining róli birte-birte biriktirushi bolyp keledi.

Ol jay ghana «tituldy últtyn» tili boludan qalyp, býkil qoghamnyng bolashaghynyng tiline ainaluda. Búl sayasat saqtyqpen, qysymsyz jәne tyiymsyz jýrgizilude. Dәl osy sebepti Qazaqstan basqa elderdegi til reformalarymen jii ilesip jýretin ótkir qayshylyqtardan aulaq bola aldy.

Qazaq tili – Qazaqstan Tәuelsizdigining ainasy!

Qazaq tilining tarihy – abyroy men tәuelsizdikting qalpyna kelu tarihy. Eger HH ghasyrda til iydeologiyalyq baqylaudyng bir bóligi bolsa, HHI ghasyrda ol ashyq, zamanauy jәne ózine senimdi jana túlghanyng negizine ainaldy.

Býginde Qazaqstanda memlekettik tilding keleshegine  kýmәndanatyndar az. Qazaq tilin damytu – jay ghana mәdeny bastama emes, tәuelsiz memleketting irgetasy. Al qazaq tili qattyraq estilse - patshalyq-kenes imperiyasynyng janghyryghy soghúrlym tynysh bola beredi.

Kerimsal Júbatqanov,

S.Seyfullin atyndaghy Qazaq agrotehnikalyq zertteu uniyversiytetining dosenti, tarih ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz