Қазақ тілі Қазақстанда әндерде, фильмдерде, мектептерде ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік мекемелерде, университеттерде, теледидарда және IT секторында танымал бола түсуде. Осыдан 10-15 жыл бұрын болашақтағы идея болып көрінген нәрсе бүгінде қалыпты жағдайға айналуда.

Қазақстан баяу, бірақ сенімді түрде өзінің тілдік экожүйесін құруда. Онда қазақ тілі мәдени және саяси тәуелсіздіктің орталық элементіне айналуда. Бұл процесті енді кері қайтару мүмкін емес.

Орыс тілі һәм Қазақ тілі: Жағдай қалай өзгеріп жатыр?

Қазақстан – өз алдына ерекше жағдай. Көршілерінен айырмашылығы – орыс тілінен бірден бас тартқан жоқ. Ол ұлтаралық қатынас тілі, ғылымдағы, бизнестегі, күнделікті өмірдегі қолданыста бар тіл болып қала береді. Ел халқының 80 пайыздан астамы бұл тілде еркін сөйлейді, ал биліктің оны ығыстыруға ниеті жоқ.

Дегенмен, қазақ тіліне ауысып жатқан салалар күнен-күнге көбейіп барады. Мемлекеттік органдар жұмысқа орналасу үшін мемлекеттік тілді білуді талап етеді, білім беру бағдарламалары қазақ тіліне баса назар аудара отырып жаңартылуда, медиа ландшафт барған сайын қазақтілді болып келеді.

Бұл орыс тіліне қарсы күрес емес, бұл өз іргесін нығайту. Мәдениет мамандары атап өткендей, Қазақстанда тіл құрал ретінде емес, ұлттық қадір-қасиеттің белгісі ретінде қабылданады.

Латын әліпбиіне көшу – Әліпби реформасынан да маңызды!

Ең маңызды және символдық қадамдардың бірі – жазу реформасы – қазақ тілінің кириллицадан латын әліпбиіне көшуі. Сонау 2017 жылы қабылданған бұл шешім кезең-кезеңімен жүзеге асырылуда және 2030 жылға дейін аяқталады деп жоспарлануда.

Көшу кезең-кезеңімен жүзеге асырылуда — білім сапасын сақтау, шатасуды болдырмау және жаңа оқу материалдарының қолжетімділігін қамтамасыз ету. Бірақ тағы бір маңызды нәрсе: Латын әліпбиі – жай әріптерді ауыстыру емес, өркениеттік бағытты өзгерту.

Осылайша, Қазақстан мәдени және технологиялық жаңғыру бағытын нығайтып, тілін халықаралық цифрлық кеңістікке интеграциялау үшін ашып, басқа түркі елдерімен және жаһандық әлеммен өзара әрекеттесуді жеңілдетуде.

Бұл жолды Өзбекстан мен Түркіменстан жүріп өтті. Қазақстан өз қарқынымен алға жылжуда, бірақ бір мақсат бар: Кеңестік мәдени кодқа тәуелділіктен арылу және қазақ тілін заманауи, жаһандық контекстке айналдыру.

Мәскеу мәдени ықпалын жоғалтып жатыр...

Ресей Қазақстанда болып жатқан жағдайға алаңдап отыр. Ресейлік БАҚ пен саясаткерлер «орыс тілділер кеңістігінің тарылуы» және «Ресейдің посткеңестік кеңістіктегі ықпалының төмендеуі» туралы көбірек айтуда.

Шынында да, тіл әрқашан жұмсақ күштің құралы болды. Ол мәдени кодтарды, құндылықтарды және тарихи әңгімелерді жеткізді. Бірақ қазір бұл құрал бұрынғыдай жұмыс істемейді. Қазақстан орыс тілінен бас тартпайды, бағыныштылықтан бас тартып отыр.

Дәл осы мәселе Мәскеуді қатты алаңдатады. 2022 жылы Ресейдің Украинаға қарсы соғысы басталғаннан кейін және Путиннің «орыс тілділерді қорғау» туралы кейінгі мәлімдемелерінен кейін Ресейге жақын мемлекеттер өздерінің ішкі-сыртқы саясатын қайта қарай бастады. Орыс тілділер көп қоныстанған Қазақстан үшін бұл риторика ерекше қауіпті. «Қорғау» деген сөздің артында араласу қаупі жатыр.

Тіл – насихат пен сепаратизмге қарсы қорғаныс...

Қазақ тілі ұлттың символы ғана емес, қауіпсіздік құралына айналды. Оны қолдануды кеңейту сыртқы әсер мен сепаратизм қаупін азайтады. Өскелең ұрпақ қазақша ойласа – сырттан, әсіресе, Ресейден келетін идеологиялық қысым кеңістігі айтарлықтай тарылады.

Бұл түсінік қоғамға терең сіңген. Көптеген қазақстандықтар ана тілін қолдауды тек мәдени парыз ретінде емес, патриоттық әрекет, «имперлік өткенді» қалпына келтіру әрекеттеріне бейбіт қарсылық ретінде қарайды.

«Біз тәуелсізбіз. Біз енді бұрынғы империяның бір бөлігі емеспіз» — Қазақстанның қазіргі тіл саясатының рухын осылайша қысқаша сипаттауға болады.

ХХІ ғасырдағы таңдау...

Сонымен қатар, Қазақстан қатып қалған біртілді модельді құрып жатқан жоқ. Орыс, ағылшын, өзбек, ұйғыр, неміс — барлығы да елдің көп ұлтты құрылымының бір бөлігі. Бірақ қазақ тілінің рөлі бірте-бірте біріктіруші болып келеді.

Ол жай ғана «титулды ұлттың» тілі болудан қалып, бүкіл қоғамның болашағының тіліне айналуда. Бұл саясат сақтықпен, қысымсыз және тыйымсыз жүргізілуде. Дәл осы себепті Қазақстан басқа елдердегі тіл реформаларымен жиі ілесіп жүретін өткір қайшылықтардан аулақ бола алды.

Қазақ тілі – Қазақстан Тәуелсіздігінің айнасы!

Қазақ тілінің тарихы – абырой мен тәуелсіздіктің қалпына келу тарихы. Егер ХХ ғасырда тіл идеологиялық бақылаудың бір бөлігі болса, ХХІ ғасырда ол ашық, заманауи және өзіне сенімді жаңа тұлғаның негізіне айналды.

Бүгінде Қазақстанда мемлекеттік тілдің келешегіне  күмәнданатындар аз. Қазақ тілін дамыту – жай ғана мәдени бастама емес, тәуелсіз мемлекеттің іргетасы. Ал қазақ тілі қаттырақ естілсе - патшалық-кеңес империясының жаңғырығы соғұрлым тыныш бола береді.

Керімсал Жұбатқанов,

С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты

Abai.kz