پاراديگمانىڭ وزگەرۋى: قازاقستان شيكىزات مودەلىنەن الىستايتىن بولادى

قازاقستان ەكونوميكاسى ۇزاق جىلدار بويى ءبىرىنشى كەزەكتە مۇناي، گاز جانە مەتالل ەكسپورتىمەن ەستە قالعانى بەلگىلى. بىراق سوڭعى ۋاقىتتارى شيكىزات مونوپولياسىنىڭ اقىرى تاياپ كەلە جاتقانىنا كوز جەتتى. ەكونوميكانىڭ ءون بويىندا وڭدەۋ ونەركاسىبى، اگروونەركاسىپتىك كەشەن، لوگيستيكا جانە دايىن ونىمدەر ەكسپورتى بارعان سايىن نىعايىپ كەلەدى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ «ادىلەتتى قازاقستان: زاڭ مەن ءتارتىپ، ەكونوميكالىق ءوسىم، قوعامدىق وپتيميزم» اتتى جولداۋىندا ەكونوميكا قۇرىلىمىن ساپالى تۇردە وزگەرتۋگە جانە ەلدىڭ ورنىقتى ىلگەرىلەۋىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان جاڭا تەتىكتەردى قالىپتاستىرۋ مىندەتىن قويعان بولاتىن. وسىلايشا مەملەكەت ءارتاراپتاندىرۋ ستراتەگياسىن جۇيەلى تۇردە ىلگەرى قوزعاپ كەلەدى. مۇنداعى – ماقسات شيكىزاتقا تاۋەلدىلىكتى ازايتۋ جانە ازاماتتاردىڭ ومىرىنە تىكەلەي اسەرى بار ناقتى سەكتوردى دامىتۋ.

https://aikyn.kz/

مۇناي ءداۋىرى وتكەن شاق…

كۇنى كەشە عانا قازاقستاندا دايىن ءونىم ءوندىرىسىنىڭ وسكەنى تۋرالى مالىمدەمەلەر كوپشىلىكتى كۇمانمەن كۇلدىرىپ، تۇسىنبەستىك تۋدىراتىن-دى. «وسى جىلدار بويى شيكىزات ساتۋدان تۇسكەن پايداعا جاپ-جاقسى عانا ءومىر ءسۇرىپ كەلدىك ەمەس پە، جاڭا، ونىڭ ۇستىنە تيىمدىلىگى دە بەلگىسىز ءوسۋ نۇكتەلەرىن ىزدەۋدىڭ كەرەگى قانشا؟» دەگەن مىسقىلدار دا بولتىن. دەسە دە الەمدەگى گەوساياسي جانە قارجىلىق داعدارىستار «مۇنايعا باس ۇرعان» سكەپتيكتەردىڭ وزدەرىن دە كوزقاراستارىن قايتا قاراۋعا ءماجبۇر ەتتى. ويتكەنى، شيكىزات باعاسى ءاردايىم جوعارى بولا بەرمەدى، سوڭعى جىلداردا مۇلدەم بولجاپ بولمايتىن وقيعالار جيىلەپ بارا جاتتى.

ال بۇل ۋاقىتتاردا جۇزەگە اسىرىلۋ ۇستىندەگى ءارتاراپتاندىرۋ جوسپارى وتە جاقسى ناتيجەلەر كورسەتۋدە ەدى. ماسەلەن سوڭعى ءۇش جىلداعى ساندار رەتى مىناداي بولدى:

2023 جىل – وڭدەۋشى ونەركاسىپ ءونىمىنىڭ كولەمى 22 ترلن تەڭگەنى (+4%) قۇراپ، جالپى ونەركاسىپتىك ءوندىرىستىڭ 46,9%-ىن قامتاماسىز ەتتى. ءوسىم ماشينا جاساۋ (+28,2%), اعاش وڭدەۋ (+39,6%) جانە جەڭىل ونەركاسىپ (+12,2%) ەسەبىنەن ەسەلەندى.

2024 جىل – وڭدەۋ ونەركاسىبىنىڭ كولەمى 25,1 ترلن تەڭگەگە نەمەسە ونەركاسىپتىك ءوندىرىستىڭ 48,7%-نا دەيىن ءوسىپ، شيكىزات سەكتورىنان اسىپ ءتۇستى (ونىڭ ۇلەسى 44,5%-عا دەيىن تومەندەدى).

2025 جىلدىڭ قاڭتار-تامىز ايلارى – وڭدەۋ ونەركاسىبىنىڭ ءوسۋى +6,5%-دى گ/گ قۇرادى، وسىلايشا بۇل سالا يندۋستريالىق دامۋدىڭ باستى درايۆەرىنە اينالدى.

ءىس جۇزىندە قازاقستان بۇگىندە شيكىزاتتىق ەكونوميكا ءونىم ءوندىرۋشى سەكتورعا ورىن بەرە وتىرىپ، ەكىنشى كەزەككە شىققان كەزەڭدى باستان وتكەرۋدە دەۋگە بولادى.

رەسۋرستاردان ناتيجەگە دەيىن: دايىن ءونىم ەكسپورتىنىڭ ءوسۋى

قۇرىلىمداعى وزگەرىستەر ساۋدا بالانسىندا دا بايقالادى. ماسەلەن، 2024 جىلى شيكىزاتتىق ەمەس ەكسپورت 11,9%-عا ءوسىپ، 28,8 ملرد دوللارعا جەتتى، ال شيكىزاتتىق ەمەس تاۋارلاردىڭ جالپى اينالىمى 84,6 ملرد دوللاردى قۇرادى، بۇل وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 2,8%-عا ارتىق.

كۇردەلى جابدىقتاردىڭ ەكسپورتى دا ەرەكشە ءوسىم كورسەتىپ وتىر. ول 2019 جىلعى 300 ملن دوللاردان 2024 جىلى 2,1 ملرد دوللارعا دەيىن ۇلعايدى. بۇل ساناتتىڭ ەكسپورت قۇرىلىمىنداعى ۇلەسى 1,9%-دان 7,4%-عا دەيىن ارتتى. وڭدەلگەن تاۋارلاردىڭ جالپى ەكسپورتى 2024 جىلى 23,3 ملرد دوللارعا جەتىپ، 10,2%-عا كوبەيدى.

وسىلايشا، قازاقستان بىرتە-بىرتە شيكىزات ەكسپورتتاۋشىدان دايىن جانە جارتىلاي دايىن ونىمدەردى ەكسپورتتاۋشىعا اينالىپ كەلەدى.

كوبەيتۋدءىڭ اسەرءى: يندۋستريالاندىرۋ ءوسىم تىزبەگىن تۋدىرىپ وتىر

وڭدەۋ ونەركاسىبى مەن دايىن ءونىم ەكسپورتىنىڭ ءوسۋى جانە وعان كورسەتىلەتىن مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ ناتيجەسى يندۋستريالاندىرۋدىڭ جاڭا كەزەڭىن قالىپتاستىرىپ وتىر. مۇنداعى مۋلتيپليكاتيۆتىك اسەر ينۆەستيتسيالاردىڭ ءاربىر تەڭگەسىن ەكونوميكالىق دامۋداعى بىرنەشە تەڭگەگە، ال ماكروەكونوميكالىق تسيفرلاردى ازاماتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى ناقتى جاقسارعانىنىڭ كورىنىسىنە اينالدىرۋدا.

ماسەلەن، «تاريفتەردى ينۆەستيتسيالارعا ايىرباستاۋ» قاعيداتى بويىنشا ەنەرگەتيكا مەن تكش-عا سالىنعان ينۆەستيتسيالار كابەلدەرگە، قۇبىرلارعا، ارماتۋرا مەن قۇرىلىس ماتەريالدارىنا سۇرانىس تۋعىزدى. 2024 جىلى قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ ءوندىرىسى 1,4 ترلن تەڭگەگە (+6,4%) جەتتى، 2025 جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىندا مەتالل ەمەس مينەرالدى ونىمدەر كولەمى 293,9 ملرد تەڭگەنى (+17,1% گ/گ) قۇرادى. ال 2025 جىلدىڭ قاڭتار-تامىز ايلارىندا +5,3% ءوسىم كورسەتىپ، 1 ترلن تەڭگە بولدى.

ماشينا جاساۋ سەكتورى بۇگىندە ءارتاراپتاندىرۋدىڭ باستى بەنەفيتسيارلارىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. 2024 جىلى بۇل سالانىڭ اۋقىمى 4,8 ترلن تەڭگەدەن استى، ول دەگەنىمىز وڭدەۋ ونەركاسىبىنىڭ 19,3%-ى. ال سوڭعى بەس جىلدا سەكتور 2 ەسەدەن استام ۇلعايدى (2024 جىلى 2019 جىلمەن سالىستىرعاندا جالپى قوسىلعان قۇننىڭ (جقق) نومينالدى ءوسىمى 2,1 ەسەگە، ناقتى ءوسىم 25,3%-عا ءوستى). بۇگىندە بۇل سەكتور يندۋستريالاندىرۋدىڭ لوكوموتيۆىنە اينالۋدا.

قوستانايداعى اۆتوموبيل قۇراستىرۋ كاسىپورىندارى، شىعىس قازاقستانداعى اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسى زاۋىتتارى، ودان وزگە دە ەلەكتر تاۋارلارىن شىعاراتىن جاڭا ءوندىرىس ورىندارى – بۇلاردىڭ بارلىعى جاي عانا ءىرى جوبالار ەمەس، ارقايسىسى زاۋىتتاردىڭ ءوز ىشىندە جۇزدەگەن جۇمىس ورىندارىن جانە بۇكىل جەتكىزۋ تىزبەگىندە مىڭداعان جۇمىس ورىندارىن قۇراتىن كومپانيالار. بۇل تىزبەكتە مەتاللۋرگتەردەن باستاپ كابەلدىك زاۋىتتارداعى، ەلەكتروندى جيناقتار شىعاراتىن فابريكالارداعى، لوگيستيكا مەن سەرۆيستەگى ماماندار بار. ءدال وسى جەردە مۋلتيپليكاتور قاعيداتى ايقىن كورىنەدى: ماشينا جاساۋعا جۇمسالعان 1 تەڭگە ينۆەستيتسيا ارالاس سالالاردا 3-4 تەڭگە اينالىم جاسايدى.

شىن مانىندە، ماشينا جاساۋ دەگەنىمىز، بۇل – «مۋلتيپليكاتورلار تىزبەگى». ماسەلەن، تراكتور شىعاراتىن جاڭا زاۋىت ءوز ىشىندە 500 جۇمىس ورنىن قۇرىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار مەتاللۋرگتەرگە، كابەل وندىرۋشىلەرىنە، ەلەكترونيكاعا، جاعارماي ماتەريالدارىنا، لوگيستەرگە جانە قىزمەت كورسەتۋ كومپانيالارىنا تاپسىرىس جاسايدى. ناتيجەسىندە، ارالاس سالالار زاۋىتتىڭ وزىنە قاراعاندا قوسىمشا 3-4 ەسە كوپ جۇمىس ورىنى مەن اينالىمعا يە بولا الادى.

وسىعان ۇقساس لوگيكانى اگروونەركاسىپتىك كەشەننەن دە كورۋگە بولادى. اۋىل شارۋاشىلىعىن قولداۋ جانە قايتا وڭدەۋ كومبيناتتارىن ىسكە قوسۋ فەرمەرلەردىڭ ونىمدەرىن ساتۋعا كەپىلدىك بەرەدى، لوگيستيكا مەن ساقتاۋعا دەگەن سۇرانىستى قالىپتاستىرادى، قايتا وڭدەۋشىلەر مەن ساۋدا جەلىلەرىنە جۇمىس بەرەدى، ەلدىڭ ازىق-تۇلىك تاۋەلسىزدىگىن ارتتىرادى. دايىن ونىمدەر ەكسپورتىن كەڭەيتۋ ەسەبىنەن قازاقستان ءوز ىشىندە باسەكەلەستىك ورتا قالىپتاستىرادى، بۇل ىشكى نارىقتا باعانى ۇستاپ تۇرۋعا كومەكتەسەدى.

تسيفرلاردان ادامدارعا دەيىن: ەكونوميكالىق رەفورمالار كۇندەلىكتى ومىرىمىزدە قالاي كورىنىس تابۋدا

ماكروەكونوميكالىق وزگەرىستەر ناقتى ومىردە دە كورىنىس تابۋدا. تەك 2023-2024 جىلدارى عانا ونەركاسىپ پەن ارالاس سەكتورلاردا 40 مىڭنان استام جاڭا ورنى قۇرىلعان. وڭدەۋ ونەركاسىبىندەگى ورتاشا ەڭبەكاقى 2024 جىلى 477,9 مىڭ تەڭگەنى قۇرادى، بۇل جالپى ەل بويىنشا ورتاشا جالاقىدان ۇشتەن بىرىنە جوعارى.

تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق سەكتورىندا 5 مىڭ شاقىرىمنان استام جىلۋ جانە سۋ قۇبىرى جەلىلەرى جاڭارتىلدى، اپاتتىلىق دەڭگەيى 30-35%-عا تومەندەدى. مۇنى جىلۋ مەن سۋدى اجىراتۋ وقيعالارى تىيىلعاننان-اق، ادامدار تىكەلەي سەزىنىپ وتىر.

بۇل وزگەرىستەر ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە بولىپ جاتقانىن اتاپ ءوتۋ ماڭىزدى. مىسالى، قاراعاندى جاڭا زاۋىتتاردىڭ ارقاسىندا ەكى جىل ىشىندە جالپى وڭىرلىك ونىمگە ء(جوو) شامامەن 12% قوستى. قوستاناي اۆتوموبيل قۇراستىرۋ كاسىپورىندارىنىڭ ارقاسىندا مامانداردى وڭىردە ۇستاپ قالا الدى. باتىس قازاقستاندا مۇناي-حيميا سالاسىندا مىڭداعان جۇمىس ورىندارى اشىلدى. كەشە عانا «قاعازداعى ستراتەگيا» بوپ سانالعان دۇنيەلەر بۇگىندە ەڭبەكاقى مەن قىزمەت ساپاسىندا جانە تۇراقتى جۇمىس ورىنى بوپ سەزىلىپ وتىر.

ناقتى ەكونوميكا تەك ستاتيستيكا عانا ەمەس، ادامداردىڭ ومىرىندەگى كوزگە كورىنەتىن وزگەرىستەرگە دە اينالىپ كەلەدى. بۇل دەگەنىمىز – جاڭا جۇمىس ورىندارى، جوعارى ەڭبەكاقى، تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق اپاتتارىنىڭ ازايۋى، ەنەرگيامەن قامتۋدىڭ تۇراقتىلىعى، قولجەتىمدى ءونىم باعاسى جانە ايماقتىق ەكونوميكانىڭ ءوسىمى.

Abai.kz