Týrik jazushysy, Nobeli syilyghynyng laureaty Orhan Pamuktyng jana kitaby «Alys taular esteligi: suretti dәpterler, 2009-2022» dep ataldy.

Búl shygharma әdeby jәne kórkem әlemde týrli pikir tudyryp ýlgerdi. Atalghan kitapty The New York Times synshysy Dvayt Garner «jenil, ýstirt» dep synap, «Nobeli iyegerining songhy jyldary shygharghan eng úyatty kitaby emes pe?» degen ótkir saual tastaghan edi.

Shynynda da, Garnerding synyn da shyndyqtyng izi bar siyaqty. Pamuk óz romandarynda adam janynyng azaby men qoghamnyng ruhany kýizelisin nәzik suretteytin jazushy retinde tanylghan. Al búl joly ol әlemning týkpir-týkpirindegi konferensiyalar men festivaliderge qatysyp, bireuding esebinen jayly ómir keship jýrgen erkin suretker beynesinde kórinedi. Mosart muzykasyn tyndap poyyzben Liongha bara jatqan sәti nemese Garvard alanynda janbyr astynda Nobeli laureattary jiynyna asyqqan kórinisi – jazushynyng ózine degen senimining tym artqanyn anghartady.

Alayda «Alys taular esteligi» shygharmasyn ýstirt synap tastau qatelik bolar edi. Búl tuyndy Pamuktyng eng erkin, shekteusiz enbekterining biri. Kitap eshqanday kirispesiz bastalady. Alghashqy betinde avtordyng dәpterinen alynghan tolyq týsti suret – tenizden qaraghanda jauyn astyndaghy jaghalau. Aspanda týrikshe sózder: «tamshy», «sózder», «jauyn»… Al olardyng aghylshynsha audarmasy jogharyda berilgen. Búl – Pamuktyng ishki әlemine, oy aghymyna enuge shaqyrghan alghashqy qaqpa.

Kelesi betterde jazushy óz týsinde kóretin «alys taulardy» beyneleydi. Ol jerde «alyp qústyng úyasy», «maghynagha úmtylys», «jer qoyny – mening qabirim» siyaqty simvolikalyq beyneler kezdesedi. Múnyng bәri oqyrmandy naqty sujetting emes, erkin qiyal men beysanalyqtyng kenistigine jeteleydi.

Pamuktyng suretteri asa kәsiby bolmasa da, olarda bir anghaldyq pen shynayylyq bar. Ol akvareli men týrli-týsti markerlerdi jii qoldanady, Matissting týstik sheshimderin eske týsiredi. Biraq búl kitap eng aldymen Karl Yungting әigili «Qyzyl kitabymen» ýndes: onda da suret pen sóz, sana men qiyal, óner men psihologiyanyng shekarasy joyylyp ketedi.

Pamuktyng dәpterleri tek kórkem tuyndy ghana emes, jazushy ómirining ainasy. Onda ol qay kýni, qay jerde roman jazghanyn, qanday oilarmen jýrgenin, tipti kýndelikti túrmysyn da hatqa týsiredi. «Týsten keyin Eyvery kitaphanasynda otyram, kýn sayyn bir ýstelde jazam» nemese «Aqyry Snow romanynyng jana basylymyna arnalghan mәtindi ayaqtadym» degen joldar shygharmashylyqtyng shynayy túrmysyn kórsetedi.

Kitap sonyndaghy hronologiyalyq tizimge qaraghanda, Pamuk ómirining әr kezenin dәpter betterine sheber toqyghan. Bir jazbada sýigen qyzy turaly aitsa, kelesisinde bolashaq jary payda bolady. Bir saparda Reseyde dәris oqidy, birinde Berlin men Parijde kórmege qatysady. Barlyghy shynayy uaqyt jelisinde óz ornyn tabady.

Degenmen «Alys taular esteliginin» basty kýshi – onyng jýiesizdiginen tuyndaytyn erkindik. Búl – logika men hronologiyadan góri sezim men beynege sýienetin kitap. Ol bir jaghynan – suret alibomy, ekinshi jaghynan – poetikalyq kýndelik, al ýshinshi jaghynan – jazushy sanasynyng kartasy.

Sondyqtan da Pamuktyng jana enbegin keybir synshylar «balalar kitabyna úqsaydy» dep baghalasa da, onyng astarynda ýlken shygharmashylyq batyldyq jatyr. Búl tuyndyda jazushy ózin de, uaqytty da baylap qoymaydy. Ol erkindikke jol ashady – әri sózdin, әri boyaudyng erkindigine.

Qorytyndylay aitqanda, «Alys taular esteligi» – Pamuktyng ómiri men oiynyng vizualdy hronikasy. IYә, key tústa pandyq pen ózin-ózi әspetteu bayqalady, biraq ol sonysymen de shynayy. Kitap týrli-týsti, keyde shatasqan, keyde әserli, biraq eng bastysy – tiri. Orhan Pamuk taghy da óz oqyrmanyn tanghaldyrdy: búl joly ol roman emes, óz janynyng dәpterin úsyndy.

Abai.kz