«Qazir dýnie jýzi jana tarihy dәuirge qadam basty»

(Qazaqstan preziydenti Q.K.Toqaevtyng Qazaqstan halqyna «Jasandy intellekt dәuirindegi Qazaqstan: ózekti mәseleler jәne ony týbegeyli sifrlyq ózgerister arqyly sheshu» atty 2025‑Joldauynan)

Suret: Shara úiymdastyrushylarynan alyndy.

Preziydent ózining Joldauyn «Jana tarihy dәuir» degen úghymdy atap ótuden bastady...  Joldau jariyalanghannan beri oghan qoghamdyq talqylaular ótude. Biraq, sonyng ishinen biz «Jana tarihy dәuir» úghymyn taldau, onyng maghynasyna ýnilu mysaldaryn bayqay almadyq. Soghan qaraghanda, búl úghym bәrine de apriory týsinikti, taldaudy qajet etpeytin, tek qana eskere keterlik termin ba degen oigha kelemiz.

Suret: Aqorda telegram arnasynan alyndy.

Biraq, shyndyghynda solay ma?

Meninshe, shyndyq basqasha ma deymin: kópshilik búl úghymnyng astaryn intuitivti týrde sezedi, biraq tolyq týsinbeydi. Sondyqtan, osy súraqty ainalyp ótip, kelesi – el damuyna tikeley núsqau bolatynday «sifrlandyru», «birlik», «ghylym‑bilim qúndylyghy» jәne t.t. mәselelerge oiysatyn synayly.

Al, shynauaytynda, «Jana tarihy dәuir» úghymy Joldaudyng basty paradigmasy bolyp tabylady. Sebebi:

• Birinshiden, búl úghym biylikting barlyq dengeyindegi qyzmetkerlerin «ózderining júmysy men maqsatyn «jana dәuir» sipatyna say atqaruy kerek» degen erejege baghyttap túrady;
• Ekinshiden, әrbir sheneunik «jana tarihy dәuirdin» elimiz ýshin paydaly jaghy men qauip‑qaterin tolyq týsinse ghana ‑ óz qyzmetining memleket ýshin qanshalyqty manyzdy ekenin, odan ózge maqsat bolmauy tiyis ekenin úgha alady;
• Ýshinshiden, «jana tarihy dәuir» ‑ memleketting syrtqy sayasatynyn, onyng barlyq eldermen qarym‑qatynasynyng basty sipatyn anyqtaytyn úghym. Ony bilu, elding ishki jaghdayyn soghan say ýilestirip otyru – býgingi kýnning asa ózekti mәselesi;
• Tórtinshiden, «jana tarihy jaghdaydy» obektivti saralay alghan qogham onyng paydaly jaghyn óz iygiligine jarata alady jәne qauip‑qaterinen qauymdasyp qorghana alady.

Mine, búl súraqtyng astarynda osynday kóptegen tereng maghynalar bar. Mәselen, atalghan «jana tarihy dәuir» eng aldymen:

1. Álemdik globaldy mәselelerdi qamtidy: geosayasy ne imperiyalyq mýddeler qaqtyghysy, ekonomikalyq astyrtyn maydan, әlemdik azyq‑týlik qauipsizdigi, әlemdik ekologiyalyq mәseleler, demografiya men júmyssyzdyq, migrasiyalar, ashtyq pen epiydemiyalar qaupi, ghylym men tehnologiya, din mәselesi jәne t.t.;

2. Kontiynenttik mәselelerdi qamtidy: lokaldy soghystar, sanksiyalar, qaru‑jaraq óndirisi, sayasat, diplomatiya, mәdeny baylanystar jәne t.t.;

3. Aymaqtyq mәselelerdi qamtidy: kórshilik qarym‑qatynas, ekonomikalyq, ekologiyalyq, etnikalyq, shegara, keden, sauda‑sattyq, turizm jәne t.t..

Osy mәseleler elimizding syrtqy jәne ishki qarym qatynasynyng ózegin qúraydy. Ol erekshelikter Qazaqstannyng aimaqtyq damu jaghdayynda da kórinis tabuda: mysaly, Ontýstik Qazaqstan kórshi Ózbekstan, Qyrghyzstan, Týrkimenstan memleketterimen integrasiyalyq prosesteri  territoriyasynda túr. Al, Ontýstik jәne Shyghys oblystar kórshi Qytay memleketining integrasiyalyq mýddeleri aumaghynda jatyr. Soltýstik oblystar Reseymen qarym‑qatynastyng drayveri desek bolady.

Sózimiz jalang bolmas ýshin osynyng birneshe naqty kórinisterin atap ótelik. Mәselen, Almatynyng Kók bazary janyna kýndelikti turistik avtobustar keledi. Olardan týsken ýndistandyqtar, qytaylar jәne basqalary sol manaydaghy «Rahat» kondiyterlik fabrikasynyng dýkenine lap qoyady. Sóitip, qorap‑qorap tәttilerdi, neshe týrli konfetterdi kóterip alyp ketip jatady. Yaghni, búl bizding «qazaqstandyq kondiyterlik tauarlardyn» ol elderde joghary súranysqa ie ekendigin bildiredi. Mәsele bizding ónimning ekologiyalyq jәne tabighy tazalyghynda bolsa kerek. Nege deseniz, osydan birneshe jyldar búryn bizde «Qant kriziysi» bolghany este. So kezde Ýndistannan týsi qonyr bop keletin qant tasydyq. Al, onyng sapasy bizge únady dey almaymyz... Endeshe, ýndilerding bizding «kәmpiytimizge» qyzyghuy týsinikti. Sonymen birge, kondiyterlik ónimning Qazaqstanda tym qymbattap ketkeni de týsinikti...

Sol siyaqty, ótken jyly Ukrainamen ASQ (arnayy soghys qimyldary) ótkizip jatqan Reseyde «kartop kriziysi» oryn alghany belgili. Nәtiyjesinde, az uaqyttan keyin bizde de kartop baghasy astronomiyalyq dengeyge jetti... Sóitip, biz elimizdegi qymbatshylyqtyng qarqyndy ósuine, eng aldymen, ishki súranystyng artuy emes, syrtqy faktorlar әser etip otyrghanyn moyyndaugha mәjbýrmiz.

Osylay tize bersek, biz ekonomikamyzgha, әleumettik jәne mәdeny damuymyzgha alys‑jaqyn elderdegi jaghdaylar tikeley әser ete alatynyn, әser etip otyrghanyn kóremiz. Sol sebepti de, preziydentting óz Joldauyn «Qazirgi dýnie jýzindegi jana tarihy dәuirdi» atap ótuden bastaghany – «qazirgi zamanghy tarihy logikany bilu kerek» degen ishara desek – qatelespeymiz.

Olay bolsa, bizde El basqarugha jauapkershilikti әrbir biylik tarmaghy ózining «jergilikti basqaru strategiyasy men taktikasyn» әlemdik sayasi, ekonomikalyq, demografiyalyq, ekologiyalyq jәne t.t. jaghdaylardan habardar bola otyryp, soghan say óz bilimin «ózindik qauip‑qaterden qorghau» әreketimen úshtastyra alatynday biliktilikke ie boluy tiyis. Qazirgi zaman talaby osy. Biraq onday «biliktilik» bizde bar ma – mәsele osynda!

Endi, osynyng eng bir tiyimdi tetigi retinde preziydent sifrlandyru men «jasandy intellekt» mýmkindigin meylinshe keneytu talabyn qoyyp otyr. Biraq onyng sebebi «el ekonomikasyna qarqyn beru» dep birjaqty oilau qate. Óitkeni, elimizding ekonomikalyq jedel damuyna basty kedergi ‑ «basqaru jýiesindegi retsizdik» ekenin myqty sarapshylar aityp keledi.  Ony moyyndau kerek.

Al, sol «retsizdikti» tudyrushy negizgi faktorlar – «sybaylasqan jemqorlyq pen korrupsiya» ekeni býkil әlemge belgili mәsele. Onday jaghdayda, sheneunikter armiyasy «memlekettik mýdde» dep emes, júmysyn ózderining jeke mýddesine (qyzmet, biznes, payda, tamyr‑tanystyq, budjetti talan‑tarajgha týsiru jәne t.t.) búrady.

Osy sózding dәleli retinde men ghalym Tólegen Quanyshevtyng «jasandy intellekt» arqyly alynghan «Qazaqstannyng ekonomikalyq damuy turaly» oi‑pikirdi úsynghym keledi:

1. Qazaqstan ekonomikasy: ósu emes, baqylau logikasy

a) Qazaqstannyng qazirgi ekonomikalyq jaghdayyn tek salyq reformasy nemese Últtyq bankting mólsherlemesi arqyly týsindiru — ýstirt taldau bolar edi. Mәsele kórsetkishterde emes, instituttarda. Elding ekonomikalyq jýiesi damugha emes, biylikti saqtaugha baghyttalghan.

ә)  Biylik resurstardy — tabighy baylyq, budjet, biznesten alynatyn әkimshilik renta — bóludi basymdyq sanaydy. Búl — ekonomikalyq modeliding emes, sayasy arhiytekturanyng saldary.

2. Ekstraktivti jýiening tabighaty

Daron Adjemoglu men Djeyms Robinson sipattaghanday, ekstraktivti instituttar — búl qoghamnyng qúndylyq, yaghni, jana ónim tudyratyn tetikterin biylikting baqylauyna baghyndyratyn qúrylym.

Múnday jýie jana iydeyalardy kótermeydi, óitkeni, ol ýshin «innovasiya» baqylau ýshin qauip. Nәtiyjesinde ekonomika ózdiginen damymaydy, tek retteushining sheshimin kýtedi. Qazaqstanda osy modeliding belgileri aiqyn: memlekettik retteu naryqtan basym, al jeke bastama jýielik kedergilerge úshyraydy. Ekonomikalyq sheshimder kóbine sayasy kontekstke tәueldi.

3. Taldau emes — әkimshilik

Ekonomikalyq bloktaghy kadrlyq sayasat osy logikany aiqyn kórsetedi. Mysaly, Qazaqstanda Premier — zanger, Últtyq ekonomika ministri — injener, keyin syrttay ekonomika oqyghan, Qarjy ministri — salyq jýiesinen shyqqan tehnokrat jәne t.t...

Áriyne, búl adamdardyng kәsibiyligine kýmәn joq. Biraq olardyng oilau jýiesi strategiyalyq emes, әkimshilik sipatta. Óitkeni, Ekonomikalyq sayasattyng basty maqsaty — baqylau jәne eseptilik. Múnday ortada ekonomikalyq sheshim emes, «dúrys jauap» manyzdyraq. (Eskertu: «dúrys jauap» degeni «dúrys, yaghni, ózine qolayly  esep beru» degeni bolsa kerek)

4. Sheshim tudyra almaytyn mehanizm

Kez kelgen daghdarys — jýiening beyimdelu qabileti ýshin synaq:

Inkluzivti instituttar búl jaghdayda jana tetikter izdeydi ‑ naryq ashady, erejelerdi jenildetedi, jauapkershilikti bólisedi;

Al ekstraktivti jýie kerisinshe әreket etedi — qorghanysqa kóshedi, kinәli izdeydi, al ózgeris jasaudyng ornyna «týsindiru júmystarymen» shekteledi.

Negizgi sebebi — baqylau tetiginen aiyryludan qauiptenu.

Innovasiya jana ortalyqtar men jana jauapkershilikter tudyrady, búl baqylau logikasyna qayshy. Sondyqtan ekstraktivti jýie ózin reformalaugha qabiletsiz — ol tek beyimdelgen imitasiya jasay alady. 

5. Qabiletsizdik – jeke faktor emes, qúrylymdyq nәtiyje

Jýiedegi kәsiby әlsizdik kezdeysoq emes. Baqylaugha negizdelgen instituttarda qabiletti adamdar túraqtamaydy, óitkeni olardyng oiy iyerarhiyany shayqaltady. Osylaysha jýie ózdiginen «ynghayly» kadrlardy súryptaydy — bastama kótermeytin, biraq baghynyshtylyqty jaqsy mengergenderdi. Múnyng saldary — kadrlyq ainalymnyng túiyqtyghyna aparady. Attar men ataular ózgeredi, biraq sheshim qabyldau logikasy sol qalpynda.

6. Naryqqa emes, fiskaldyq qysymgha sýiengen sayasat

Qazirgi ekonomikalyq sayasattyng baghyty – shekteu jәne jinau. Salyq ósedi — óitkeni alu onay, yntalandyru qiyn. Stavka kóteriledi — óitkeni, qysu jyldam, biraq tiyimdi emes.

Alayda, búl әreketten inflyasiya tómendemeydi, sebebi ‑ onyng týbiri súranysta emes, biylikting ózi tudyrghan shyghyndarda. Múnday ortada ekonomika qysylyp, senim azayady. Al senimsizdik — investisiyanyng basty jauy.

7. Instituttardyng ainasy

Últtyq damu — ekonomikalyq emes, institusionaldyq fenomen.

Inkluzivti instituttar bәsekeni, jauapkershilikti jәne ashyqtyqty kótermeleydi.

Ekstraktivti — kerisinshe, loyaldyq pen baghynyshtylyqty marapattaydy.

Qazaqstandaghy sayasy qúrylym bәsekeden góri baqylaugha beyim bolghandyqtan, ekonomikalyq instituttar da sol baghytta júmys isteydi: eger sheshim qorqynyshtan tusa, naryq erkin bola almaydy,.

8. Qayta qúru qajettigi

Qazirgi daghdarys — makroekonomikalyq emes. Búl — ekonomikalyq oilau daghdarysy: qoghamda bilim marapattalmaydy, jauapkershilik jýielenbegen, al bәseke qauip retinde qabyldanady.

Biraq tarih kórsetkendey, eshbir ekstraktivti jýie úzaq ómir sýrmeydi.

Baqylau tiyimdilikti almastyra almaydy. Kez kelgen jýie bir sәtte tandau aldynda qalady: baqylaudy kýsheytu me, әlde ashyqtyqqa qadam jasau ma? Qazaqstan dәl osynday búrylys nýktesine jaqyndap keledi ‑ ekstraktivti modeli ósimdi toqtatty, biraq biylikti әli ústap túr.

Súraq — búl auysu qalay ótedi: daghdarys arqyly ma, әlde sanaly reformalarmen be? Tarihtyng jauaby bir: reformalanghandar — ómir sýredi, qarsylyq tanytqandar — kýireydi. 

Mine, elimizding bolashaghyna ýmit otyn jaghushy «Jasandy intellekt» bizge qazirden bastap osynday eskertuler aityp jatyr... Nazar audarsaq – kóbi shyndyqqa janasyp túr. Endeshe, biz reformalardy dekorasiyalyq emes, mazmúngha say ózgeristerge qol jetkizuge tyrysuymyz kerek... JY osyghan menzep túrghan joq pa eken?... 

Ábdirashit Bәkirúly,

filosof‑publisist, «Qazaq әlemi» RQB viyse‑preziydenti

Abai.kz