«قازىر دۇنيە ءجۇزى جاڭا تاريحي داۋىرگە قادام باستى»

(قازاقستان پرەزيدەنتى ق.ك.توقاەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا «جاساندى ينتەللەكت داۋىرىندەگى قازاقستان: وزەكتى ماسەلەلەر جانە ونى تۇبەگەيلى تسيفرلىق وزگەرىستەر ارقىلى شەشۋ» اتتى 2025‑جولداۋىنان)

سۋرەت: شارا ۇيىمداستىرۋشىلارىنان الىندى.

پرەزيدەنت ءوزىنىڭ جولداۋىن «جاڭا تاريحي ءداۋىر» دەگەن ۇعىمدى اتاپ وتۋدەن باستادى...  جولداۋ جاريالانعاننان بەرى وعان قوعامدىق تالقىلاۋلار وتۋدە. بىراق، سونىڭ ىشىنەن ءبىز «جاڭا تاريحي ءداۋىر» ۇعىمىن تالداۋ، ونىڭ ماعىناسىنا ءۇڭىلۋ مىسالدارىن بايقاي المادىق. سوعان قاراعاندا، بۇل ۇعىم بارىنە دە اپريوري تۇسىنىكتى، تالداۋدى قاجەت ەتپەيتىن، تەك قانا ەسكەرە كەتەرلىك تەرمين با دەگەن ويعا كەلەمىز.

سۋرەت: اقوردا تەلەگرام ارناسىنان الىندى.

بىراق، شىندىعىندا سولاي ما؟

مەنىڭشە، شىندىق باسقاشا ما دەيمىن: كوپشىلىك بۇل ۇعىمنىڭ استارىن ءينتۋيتيۆتى تۇردە سەزەدى، بىراق تولىق تۇسىنبەيدى. سوندىقتان، وسى سۇراقتى اينالىپ ءوتىپ، كەلەسى – ەل دامۋىنا تىكەلەي نۇسقاۋ بولاتىنداي «تسيفرلاندىرۋ»، «بىرلىك»، «عىلىم‑بىلىم قۇندىلىعى» جانە ت.ت. ماسەلەلەرگە ويىساتىن سىڭايلى.

ال، شىناۋايتىندا، «جاڭا تاريحي ءداۋىر» ۇعىمى جولداۋدىڭ باستى پاراديگماسى بولىپ تابىلادى. سەبەبى:

• بىرىنشىدەن، بۇل ۇعىم بيلىكتىڭ بارلىق دەڭگەيىندەگى قىزمەتكەرلەرىن «وزدەرىنىڭ جۇمىسى مەن ماقساتىن «جاڭا ءداۋىر» سيپاتىنا ساي اتقارۋى كەرەك» دەگەن ەرەجەگە باعىتتاپ تۇرادى;
• ەكىنشىدەن، ءاربىر شەنەۋنىك «جاڭا تاريحي ءداۋىردىڭ» ەلىمىز ءۇشىن پايدالى جاعى مەن قاۋىپ‑قاتەرىن تولىق تۇسىنسە عانا ‑ ءوز قىزمەتىنىڭ مەملەكەت ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن، ودان وزگە ماقسات بولماۋى ءتيىس ەكەنىن ۇعا الادى;
• ۇشىنشىدەن، «جاڭا تاريحي ءداۋىر» ‑ مەملەكەتتىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ، ونىڭ بارلىق ەلدەرمەن قارىم‑قاتىناسىنىڭ باستى سيپاتىن انىقتايتىن ۇعىم. ونى ءبىلۋ، ەلدىڭ ىشكى جاعدايىن سوعان ساي ۇيلەستىرىپ وتىرۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ اسا وزەكتى ماسەلەسى;
• تورتىنشىدەن، «جاڭا تاريحي جاعدايدى» وبەكتيۆتى سارالاي العان قوعام ونىڭ پايدالى جاعىن ءوز يگىلىگىنە جاراتا الادى جانە قاۋىپ‑قاتەرىنەن قاۋىمداسىپ قورعانا الادى.

مىنە، بۇل سۇراقتىڭ استارىندا وسىنداي كوپتەگەن تەرەڭ ماعىنالار بار. ماسەلەن، اتالعان «جاڭا تاريحي ءداۋىر» ەڭ الدىمەن:

1. الەمدىك گلوبالدى ماسەلەلەردى قامتيدى: گەوساياسي نە يمپەريالىق مۇددەلەر قاقتىعىسى، ەكونوميكالىق استىرتىن مايدان، الەمدىك ازىق‑تۇلىك قاۋىپسىزدىگى، الەمدىك ەكولوگيالىق ماسەلەلەر، دەموگرافيا مەن جۇمىسسىزدىق، ميگراتسيالار، اشتىق پەن ەپيدەميالار قاۋپى، عىلىم مەن تەحنولوگيا، ءدىن ماسەلەسى جانە ت.ت.;

2. كونتينەنتتىك ماسەلەلەردى قامتيدى: لوكالدى سوعىستار، سانكتسيالار، قارۋ‑جاراق ءوندىرىسى، ساياسات، ديپلوماتيا، مادەني بايلانىستار جانە ت.ت.;

3. ايماقتىق ماسەلەلەردى قامتيدى: كورشىلىك قارىم‑قاتىناس، ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق، ەتنيكالىق، شەگارا، كەدەن، ساۋدا‑ساتتىق، تۋريزم جانە ت.ت..

وسى ماسەلەلەر ەلىمىزدىڭ سىرتقى جانە ىشكى قارىم قاتىناسىنىڭ وزەگىن قۇرايدى. ول ەرەكشەلىكتەر قازاقستاننىڭ ايماقتىق دامۋ جاعدايىندا دا كورىنىس تابۋدا: مىسالى، وڭتۇستىك قازاقستان كورشى وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان مەملەكەتتەرىمەن ينتەگراتسيالىق پروتسەستەرى  تەرريتورياسىندا تۇر. ال، وڭتۇستىك جانە شىعىس وبلىستار كورشى قىتاي مەملەكەتىنىڭ ينتەگراتسيالىق مۇددەلەرى اۋماعىندا جاتىر. سولتۇستىك وبلىستار رەسەيمەن قارىم‑قاتىناستىڭ درايۆەرى دەسەك بولادى.

ءسوزىمىز جالاڭ بولماس ءۇشىن وسىنىڭ بىرنەشە ناقتى كورىنىستەرىن اتاپ وتەلىك. ماسەلەن، الماتىنىڭ كوك بازارى جانىنا كۇندەلىكتى تۋريستىك اۆتوبۋستار كەلەدى. ولاردان تۇسكەن ۇندىستاندىقتار، قىتايلار جانە باسقالارى سول ماڭايداعى «راحات» كونديتەرلىك فابريكاسىنىڭ دۇكەنىنە لاپ قويادى. ءسويتىپ، قوراپ‑قوراپ تاتتىلەردى، نەشە ءتۇرلى كونفەتتەردى كوتەرىپ الىپ كەتىپ جاتادى. ياعني، بۇل ءبىزدىڭ «قازاقستاندىق كونديتەرلىك تاۋارلاردىڭ» ول ەلدەردە جوعارى سۇرانىسقا يە ەكەندىگىن بىلدىرەدى. ماسەلە ءبىزدىڭ ءونىمنىڭ ەكولوگيالىق جانە تابيعي تازالىعىندا بولسا كەرەك. نەگە دەسەڭىز، وسىدان بىرنەشە جىلدار بۇرىن بىزدە «قانت كريزيسى» بولعانى ەستە. سو كەزدە ءۇندىستاننان ءتۇسى قوڭىر بوپ كەلەتىن قانت تاسىدىق. ال، ونىڭ ساپاسى بىزگە ۇنادى دەي المايمىز... ەندەشە، ۇندىلەردىڭ ءبىزدىڭ «كامپيتىمىزگە» قىزىعۋى تۇسىنىكتى. سونىمەن بىرگە، كونديتەرلىك ءونىمنىڭ قازاقستاندا تىم قىمباتتاپ كەتكەنى دە تۇسىنىكتى...

سول سياقتى، وتكەن جىلى ۋكراينامەن اسق (ارنايى سوعىس قيمىلدارى) وتكىزىپ جاتقان رەسەيدە «كارتوپ كريزيسى» ورىن العانى بەلگىلى. ناتيجەسىندە، از ۋاقىتتان كەيىن بىزدە دە كارتوپ باعاسى استرونوميالىق دەڭگەيگە جەتتى... ءسويتىپ، ءبىز ەلىمىزدەگى قىمباتشىلىقتىڭ قارقىندى وسۋىنە، ەڭ الدىمەن، ىشكى سۇرانىستىڭ ارتۋى ەمەس، سىرتقى فاكتورلار اسەر ەتىپ وتىرعانىن مويىنداۋعا ءماجبۇرمىز.

وسىلاي تىزە بەرسەك، ءبىز ەكونوميكامىزعا، الەۋمەتتىك جانە مادەني دامۋىمىزعا الىس‑جاقىن ەلدەردەگى جاعدايلار تىكەلەي اسەر ەتە الاتىنىن، اسەر ەتىپ وتىرعانىن كورەمىز. سول سەبەپتى دە، پرەزيدەنتتىڭ ءوز جولداۋىن «قازىرگى دۇنيە جۇزىندەگى جاڭا تاريحي ءداۋىردى» اتاپ وتۋدەن باستاعانى – «قازىرگى زامانعى تاريحي لوگيكانى ءبىلۋ كەرەك» دەگەن يشارا دەسەك – قاتەلەسپەيمىز.

ولاي بولسا، بىزدە ەل باسقارۋعا جاۋاپكەرشىلىكتى ءاربىر بيلىك تارماعى ءوزىنىڭ «جەرگىلىكتى باسقارۋ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسىن» الەمدىك ساياسي، ەكونوميكالىق، دەموگرافيالىق، ەكولوگيالىق جانە ت.ت. جاعدايلاردان حاباردار بولا وتىرىپ، سوعان ساي ءوز ءبىلىمىن «وزىندىك قاۋىپ‑قاتەردەن قورعاۋ» ارەكەتىمەن ۇشتاستىرا الاتىنداي بىلىكتىلىككە يە بولۋى ءتيىس. قازىرگى زامان تالابى وسى. بىراق ونداي «بىلىكتىلىك» بىزدە بار ما – ماسەلە وسىندا!

ەندى، وسىنىڭ ەڭ ءبىر ءتيىمدى تەتىگى رەتىندە پرەزيدەنت تسيفرلاندىرۋ مەن «جاساندى ينتەللەكت» مۇمكىندىگىن مەيلىنشە كەڭەيتۋ تالابىن قويىپ وتىر. بىراق ونىڭ سەبەبى «ەل ەكونوميكاسىنا قارقىن بەرۋ» دەپ بىرجاقتى ويلاۋ قاتە. ويتكەنى، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق جەدەل دامۋىنا باستى كەدەرگى ‑ «باسقارۋ جۇيەسىندەگى رەتسىزدىك» ەكەنىن مىقتى ساراپشىلار ايتىپ كەلەدى.  ونى مويىنداۋ كەرەك.

ال، سول «رەتسىزدىكتى» تۋدىرۋشى نەگىزگى فاكتورلار – «سىبايلاسقان جەمقورلىق پەن كوررۋپتسيا» ەكەنى بۇكىل الەمگە بەلگىلى ماسەلە. ونداي جاعدايدا، شەنەۋنىكتەر ارمياسى «مەملەكەتتىك مۇددە» دەپ ەمەس، جۇمىسىن وزدەرىنىڭ جەكە مۇددەسىنە (قىزمەت، بيزنەس، پايدا، تامىر‑تانىستىق، بيۋدجەتتى تالان‑تاراجعا ءتۇسىرۋ جانە ت.ت.) بۇرادى.

وسى ءسوزدىڭ دالەلى رەتىندە مەن عالىم تولەگەن قۋانىشەۆتىڭ «جاساندى ينتەللەكت» ارقىلى الىنعان «قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق دامۋى تۋرالى» وي‑پىكىردى ۇسىنعىم كەلەدى:

1. قازاقستان ەكونوميكاسى: ءوسۋ ەمەس، باقىلاۋ لوگيكاسى

ا) قازاقستاننىڭ قازىرگى ەكونوميكالىق جاعدايىن تەك سالىق رەفورماسى نەمەسە ۇلتتىق بانكتىڭ مولشەرلەمەسى ارقىلى ءتۇسىندىرۋ — ءۇستىرت تالداۋ بولار ەدى. ماسەلە كورسەتكىشتەردە ەمەس، ينستيتۋتتاردا. ەلدىڭ ەكونوميكالىق جۇيەسى دامۋعا ەمەس، بيلىكتى ساقتاۋعا باعىتتالعان.

ءا)  بيلىك رەسۋرستاردى — تابيعي بايلىق، بيۋدجەت، بيزنەستەن الىناتىن اكىمشىلىك رەنتا — ءبولۋدى باسىمدىق سانايدى. بۇل — ەكونوميكالىق مودەلدىڭ ەمەس، ساياسي ارحيتەكتۋرانىڭ سالدارى.

2. ەكستراكتيۆتى جۇيەنىڭ تابيعاتى

دارون ادجەموگلۋ مەن دجەيمس روبينسون سيپاتتاعانداي، ەكستراكتيۆتى ينستيتۋتتار — بۇل قوعامنىڭ قۇندىلىق، ياعني، جاڭا ءونىم تۋدىراتىن تەتىكتەرىن بيلىكتىڭ باقىلاۋىنا باعىندىراتىن قۇرىلىم.

مۇنداي جۇيە جاڭا يدەيالاردى كوتەرمەيدى، ويتكەنى، ول ءۇشىن «يننوۆاتسيا» باقىلاۋ ءۇشىن قاۋىپ. ناتيجەسىندە ەكونوميكا وزدىگىنەن دامىمايدى، تەك رەتتەۋشىنىڭ شەشىمىن كۇتەدى. قازاقستاندا وسى مودەلدىڭ بەلگىلەرى ايقىن: مەملەكەتتىك رەتتەۋ نارىقتان باسىم، ال جەكە باستاما جۇيەلىك كەدەرگىلەرگە ۇشىرايدى. ەكونوميكالىق شەشىمدەر كوبىنە ساياسي كونتەكستكە تاۋەلدى.

3. تالداۋ ەمەس — اكىمشىلىك

ەكونوميكالىق بلوكتاعى كادرلىق ساياسات وسى لوگيكانى ايقىن كورسەتەدى. مىسالى، قازاقستاندا پرەمەر — زاڭگەر، ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى — ينجەنەر، كەيىن سىرتتاي ەكونوميكا وقىعان، قارجى ءمينيسترى — سالىق جۇيەسىنەن شىققان تەحنوكرات جانە ت.ت...

ارينە، بۇل ادامداردىڭ كاسىبيلىگىنە كۇمان جوق. بىراق ولاردىڭ ويلاۋ جۇيەسى ستراتەگيالىق ەمەس، اكىمشىلىك سيپاتتا. ويتكەنى، ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ باستى ماقساتى — باقىلاۋ جانە ەسەپتىلىك. مۇنداي ورتادا ەكونوميكالىق شەشىم ەمەس، «دۇرىس جاۋاپ» ماڭىزدىراق. (ەسكەرتۋ: «دۇرىس جاۋاپ» دەگەنى «دۇرىس، ياعني، وزىنە قولايلى  ەسەپ بەرۋ» دەگەنى بولسا كەرەك)

4. شەشىم تۋدىرا المايتىن مەحانيزم

كەز كەلگەن داعدارىس — جۇيەنىڭ بەيىمدەلۋ قابىلەتى ءۇشىن سىناق:

ينكليۋزيۆتى ينستيتۋتتار بۇل جاعدايدا جاڭا تەتىكتەر ىزدەيدى ‑ نارىق اشادى، ەرەجەلەردى جەڭىلدەتەدى، جاۋاپكەرشىلىكتى بولىسەدى;

ال ەكستراكتيۆتى جۇيە كەرىسىنشە ارەكەت ەتەدى — قورعانىسقا كوشەدى، كىنالى ىزدەيدى، ال وزگەرىس جاساۋدىڭ ورنىنا «ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىمەن» شەكتەلەدى.

نەگىزگى سەبەبى — باقىلاۋ تەتىگىنەن ايىرىلۋدان قاۋىپتەنۋ.

يننوۆاتسيا جاڭا ورتالىقتار مەن جاڭا جاۋاپكەرشىلىكتەر تۋدىرادى، بۇل باقىلاۋ لوگيكاسىنا قايشى. سوندىقتان ەكستراكتيۆتى جۇيە ءوزىن رەفورمالاۋعا قابىلەتسىز — ول تەك بەيىمدەلگەن يميتاتسيا جاساي الادى. 

5. قابىلەتسىزدىك – جەكە فاكتور ەمەس، قۇرىلىمدىق ناتيجە

جۇيەدەگى كاسىبي السىزدىك كەزدەيسوق ەمەس. باقىلاۋعا نەگىزدەلگەن ينستيتۋتتاردا قابىلەتتى ادامدار تۇراقتامايدى، ويتكەنى ولاردىڭ ويى يەرارحيانى شايقالتادى. وسىلايشا جۇيە وزدىگىنەن «ىڭعايلى» كادرلاردى سۇرىپتايدى — باستاما كوتەرمەيتىن، بىراق باعىنىشتىلىقتى جاقسى مەڭگەرگەندەردى. مۇنىڭ سالدارى — كادرلىق اينالىمنىڭ تۇيىقتىعىنا اپارادى. اتتار مەن اتاۋلار وزگەرەدى، بىراق شەشىم قابىلداۋ لوگيكاسى سول قالپىندا.

6. نارىققا ەمەس، فيسكالدىق قىسىمعا سۇيەنگەن ساياسات

قازىرگى ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ باعىتى – شەكتەۋ جانە جيناۋ. سالىق وسەدى — ويتكەنى الۋ وڭاي، ىنتالاندىرۋ قيىن. ستاۆكا كوتەرىلەدى — ويتكەنى، قىسۋ جىلدام، بىراق ءتيىمدى ەمەس.

الايدا، بۇل ارەكەتتەن ينفلياتسيا تومەندەمەيدى، سەبەبى ‑ ونىڭ ءتۇبىرى سۇرانىستا ەمەس، بيلىكتىڭ ءوزى تۋدىرعان شىعىنداردا. مۇنداي ورتادا ەكونوميكا قىسىلىپ، سەنىم ازايادى. ال سەنىمسىزدىك — ينۆەستيتسيانىڭ باستى جاۋى.

7. ينستيتۋتتاردىڭ ايناسى

ۇلتتىق دامۋ — ەكونوميكالىق ەمەس، ينستيتۋتسيونالدىق فەنومەن.

ينكليۋزيۆتى ينستيتۋتتار باسەكەنى، جاۋاپكەرشىلىكتى جانە اشىقتىقتى كوتەرمەلەيدى.

ەكستراكتيۆتى — كەرىسىنشە، لويالدىق پەن باعىنىشتىلىقتى ماراپاتتايدى.

قازاقستانداعى ساياسي قۇرىلىم باسەكەدەن گورى باقىلاۋعا بەيىم بولعاندىقتان، ەكونوميكالىق ينستيتۋتتار دا سول باعىتتا جۇمىس ىستەيدى: ەگەر شەشىم قورقىنىشتان تۋسا، نارىق ەركىن بولا المايدى،.

8. قايتا قۇرۋ قاجەتتىگى

قازىرگى داعدارىس — ماكروەكونوميكالىق ەمەس. بۇل — ەكونوميكالىق ويلاۋ داعدارىسى: قوعامدا ءبىلىم ماراپاتتالمايدى، جاۋاپكەرشىلىك جۇيەلەنبەگەن، ال باسەكە قاۋىپ رەتىندە قابىلدانادى.

بىراق تاريح كورسەتكەندەي، ەشبىر ەكستراكتيۆتى جۇيە ۇزاق ءومىر سۇرمەيدى.

باقىلاۋ تيىمدىلىكتى الماستىرا المايدى. كەز كەلگەن جۇيە ءبىر ساتتە تاڭداۋ الدىندا قالادى: باقىلاۋدى كۇشەيتۋ مە، الدە اشىقتىققا قادام جاساۋ ما؟ قازاقستان ءدال وسىنداي بۇرىلىس نۇكتەسىنە جاقىنداپ كەلەدى ‑ ەكستراكتيۆتى مودەل ءوسىمدى توقتاتتى، بىراق بيلىكتى ءالى ۇستاپ تۇر.

سۇراق — بۇل اۋىسۋ قالاي وتەدى: داعدارىس ارقىلى ما، الدە سانالى رەفورمالارمەن بە؟ تاريحتىڭ جاۋابى ءبىر: رەفورمالانعاندار — ءومىر سۇرەدى، قارسىلىق تانىتقاندار — كۇيرەيدى. 

مىنە، ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا ءۇمىت وتىن جاعۋشى «جاساندى ينتەللەكت» بىزگە قازىردەن باستاپ وسىنداي ەسكەرتۋلەر ايتىپ جاتىر... نازار اۋدارساق – كوبى شىندىققا جاناسىپ تۇر. ەندەشە، ءبىز رەفورمالاردى دەكوراتسيالىق ەمەس، مازمۇنعا ساي وزگەرىستەرگە قول جەتكىزۋگە تىرىسۋىمىز كەرەك... جي وسىعان مەڭزەپ تۇرعان جوق پا ەكەن؟... 

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

فيلوسوف‑پۋبليتسيست، «قازاق الەمى» رقب ۆيتسە‑پرەزيدەنتى

Abai.kz