1990 jylghy 25 qazanda qabyldanghan Qazaq KSR-ning Memlekettik egemendigi turaly Deklarasiya – Qazaqstannyng qazirgi tәuelsiz memlekettiligining bastauy jәne sayasiy-qúqyqtyq damuynyng betbúrysty kezeni. Búl tarihy qújat elimizding egemendigin zang jýzinde bekitip, demokratiyalyq qogham qúrudyng qúqyqtyq negizin qalady. Dәl osy Deklarasiyanyng qabyldanuy Qazaqstan halqynyng ghasyrlar boyy ansaghan erkindik iydeyasyn jýzege asyryp, últtyq memlekettilikting qayta týleuine jol ashty.

Osy taqyryp ayasynda biz zang ghylymdarynyng doktory, professor, Últtyq zang akademiyasynyng akademiygi Ermek Ábdirasúlovpen egemendik turaly Deklarasiyanyng tarihy jәne qúqyqtyq manyzy jayynda keninen súhbattastyq.

– Ermek Bayahmetúly, eng aldymen aitynyzshy, 1990 jylghy 25 qazanda qabyldanghan Qazaq KSR-ning Memlekettik egemendigi turaly Deklarasiyanyng tarihy jәne sayasiy-qúqyqtyq manyzy nede?

– Respublika kýni, bizding últtyq merekemiz, 1990 jylghy 25 qazanda Qazaq KSR-ning Memlekettik egemendigi turaly Deklarasiyanyng qabyldanuymen tikeley baylanysty. Búl aituly kýn Qazaqstannyng qazirgi zamanghy sayasiy-qúqyqtyq damuynda zor manyzgha iye. Óitkeni Deklarasiyanyng qabyldanuymen Respublika ýshin memlekettik-tәuelsiz ómirding jana baghyttary men perspektivalary ashyldy. Búl – Qazaqstanda demokratiyalyq qúndylyqtargha baghdarlanghan derbes әri tәuelsiz memlekettilikting qúryluyn bastaghan konstitusiyalyq manyzy bar qújat. Qazaq KSR Jogharghy Kenesining egemendik turaly resmy mәlimdemesi, akademik Salyq Zimanovtyng aituynsha, bizding elimizding tarihyna tereng engen bostandyq iydeyasy men talpynystyng nәtiyjesi, al onyng manyzdylyghy Qazaqstan halqynyng taghdyryna, egemen últtyq memlekettilikting qalyptasuy men jandanuyna әser etken bagha jetpes jetistik.

– Sol kezende búl Deklarasiyagha qanday sayasy jәne qúqyqtyq kózqarastar boldy?

– Akademik G.S. Saparghaliyev Memlekettik egemendik turaly Deklarasiyanyng tarihy jәne konstitusiyalyq manyzy turaly aita kelip, onyng «Respublikanyng qúqyqtyq jýiesining manyzdy kózi» ekenin atap ótti. Óz zamanynyng sayasy qayratkeri E.M. Asanbaevtyng pikirinshe, «Deklarasiya Qazaqstan tarihyndaghy túnghysh qújat boldy, ol keshendi týrde respublikanyng derbes memleket retindegi mәrtebesining barlyq mәselelerin sheship, ony qatang qúqyqtyq nysanda bekitti».

Qazaqstannyng memlekettik egemendigin jariyalau KSRO-daghy sayasi, ekonomikalyq, iydeologiyalyq daghdarystyng tabighy nәtiyjesi boldy. Daghdarystyng bastauy kóptegen obektivti jәne subektivti faktorlardan boldy. Olardyng birine kommunistik qogham qúrudyng utopiyalyq baghdarlamasy jatady.

Kenes memleketining kóshbasshylary býkil kenestik jýiege qauip tóndirip túrghanyn boljay otyryp, ótken ghasyrdyng 80-jyldarynyng ekinshi jartysynda reformalar arqyly sosialistik әlemdik tәrtipti janartugha, memleket pen qoghamnyng barlyq aspektilerin qayta qúru arqyly oghan jana ómir syilaugha tyrysty. Alayda, qarqyndy reformalyq kýsh-jigerge qaramastan, búl qiyndyqtar joyylghan joq. Kerisinshe shiyelenise týsti. Sozylmaly tapshylyq ósti, azyq-týlik jәne túrghyn ýy daghdarysy kýsheyip, ekonomikagha tәn ónim men qyzmet sapasynyng tómendigi arta berdi.

KSRO-daghy progressivti qogham alghash ret osy qiyndyqtar turaly ghana emes, ómirding barlyq salalaryndaghy daghdarystyq qúbylystargha alanday bastady. Odaq pen odaqtas respublikalar arasyndaghy qatynastardaghy eleuli tengerimsizdik, odaqtas respublikalardyng qúqyqtaryn naqty shekteu bastamalary, odaq ortalyghynyng qolyndaghy ekonomikalyq jәne sayasy ókilettikterdi shamadan tys kýsheytu sayasaty, últaralyq qatynastardaghy daghdarystyq qúbylystar aiqyn sezildi. Vedomstvolyq diktat júmys kýshining shamadan tys kóshi-qonyn tudyryp, búl jergilikti últtardyng ýles salmaghyn azaytu arqyly respublikalar halqynyng últtyq qúramyndaghy manyzdy ózgeristerge әkeldi.

– Búl jaghdaylar Qazaqstangha qalay әser etti?

– Qazaqstanda atalghan problemalar odan da aiqyn bolghany sózsiz. Jinaqtalghan mәseleler men problemalardy sheshu jónindegi sharalardy talqylau jәne úsynu Qazaqstannyng Memlekettik egemendigi turaly Deklarasiyany qabyldau ýshin jaghday men negiz dayyndady. Qoghamdyq-sayasy әdebiyetterde újymdastyru nәtiyjesinde halyqtyng basynan keshken qazaq tragediyasy, sosialistik besjyldyqtardyng demografiyalyq saldary, tyng jerlerdi iygeru men toqyrau kezenining saldary, ekologiyalyq apat qaupi, yadrolyq synaqtardyng zardaptary, qazaq tilining taghdyry turaly aityldy. Sol kezende teris oilastyrylghan sosialistik eksperiyment pen komandalyq-әkimshilik ortalyqtyng sayasatynyng qúrbany bolghan qazaq halqynyng sayasi, memlekettik jәne mәdeny qayratkerlerin zertteu jәne onaltu qajettiligi turaly kóp jazyldy.

KSRO basshylyghynyng biylikti odan әri ortalyqtandyru jónindegi әreketterine jauap retinde respublikanyng tәuelsizdigi men egemendigine qaray Qazaqstandaghy demokratiyalyq kýshterding jandanuy bastaldy. Respublikada 1989 jylghy 23 qyrkýiekte Qazaq KSR-ning «Tilder turaly» Zanynyng әzirlenui men qabyldanuy ýlken rezonans tudyrdy. Qazaqstan júrtshylyghynyng bir bóligi men odaqtyq basshylyq qazaq tiline memlekettik mәrtebe berudi orys tildi halyqtyng qúqyqtaryna núqsan keltiruding bastauy retinde qabyldady. Qazaqstannyng belgili qayratkerleri múnday qorqynyshqa bylaysha jauap berdi: «Qazaq tiline tónip túrghan joyylu qaupin eng aldymen qazaqtardyng ózderi týsinui kerek jәne orys tildi halyq tarapynan janashyrlyq pen bauyrlastyq qatynas talap etedi. Tek osynday jaghdaylarda ghana Qazaqstandaghy tildik jaghdaydy sauyqtyrugha jәne sonyng saldarynan últaralyq qatynastardy janartugha jәne nyghaytugha bolady».

Sol kezendegi KSRO-daghy reformalardyng nәtiyjesizdigining basty sebebi – ózgeristerding kópshiligi sosializmning búrynghy modeli ayasynda jýrgizildi jәne onyng mәnin ózgertpedi. Partiyalyq-burokratiyalyq apparat, eng aldymen, qoldanystaghy jýiening negizderining myzghymastyghyna qamqorlyq jasady. Reformalardyng nәtiyjesi ekonomikalyq, iydeologiyalyq jәne últaralyq qayshylyqtardy aiqyndap, odan әri shiyelenistirdi.

– Qazaq KSR Jogharghy Kenesining róli qanday boldy?

– Memlekettik egemendik turaly Deklarasiyany qabyldaugha XII shaqyrylghan Qazaq KSR Jogharghy Kenesining barlyq qyzmeti yqpal etti, ol memlekettik egemendik turaly resmy mәlimdemege deyin respublikanyng ekonomikalyq jәne sayasy derbestigine sózsiz әser etken qoghamdyq qatynastardyng әrtýrli salalary boyynsha birqatar normativtik qújattar men sheshimder qabyldady.

KSRO-nyng barlyq respublikalarynda egemendik pen derbestik qozghalysynyng ósui jaghdayynda Qazaq KSR Jogharghy Kenesining deputattary Qazaq KSR-ning Memlekettik egemendigi turaly Deklarasiyanyng jobasyn dayyndap, úsyndy. Joba Jogharghy Kenestegi deputattarmen jәne Qazaqstannyng qalyng júrtshylyghymen belsendi talqylana bastady. Jobadaghy basty qaghidattardyng biri – qoghamdyq kelisim, halyqtyq egemendikting bólinbeytindigi iydeyasy boldy: Qazaq KSR-indegi egemendikting jalghyz iyesi jәne biylik kózi – onyng halqy. Halyq memlekettik biylikti Qazaqstan Konstitusiyasy negizinde tikeley de, ókildi organdar arqyly da jýzege asyrady.

Qazaqstannyng barlyq azamattarynyng qúqyqtary men bostandyqtaryn qorghau – memlekettik egemendik turaly Deklarasiya jobasynyng negizin qalaghan manyzdy iydeyalardyng biri. Adam qúqyqtary men bostandyqtarynyng tabighiy-qúqyqtyq teoriyasy búryn ýstemdik etken taptyq tәsildi almastyra otyryp, Qazaqstandaghy adam qúqyqtarynyng alghashqy deklarasiyasy boldy.

«Demokratiyalyq Qazaqstan» parlamenttik fraksiyasy Deklarasiyanyng balama jobasyn әzirledi. Ol últtyq memlekettilik iydeyasyna qarsy shyghyp, respublikalyq egemendik shenberin taryltty.

1990 jylghy 25 qazanda alty saghattyq talqylaudan keyin Qazaqstannyng Memlekettik egemendigi turaly Deklarasiya qabyldandy. Deklarasiyanyng Qazaqstannyng sayasiy-qúqyqtyq tarihyndaghy manyzy men róli – onyng qazirgi Qazaqstannyng qúqyqtyq negizderin qalaghanynda. Búl qúqyqtyq negizder býgingi kýnge deyin Qazaqstan memleketi men qoghamynyng sayasi, ekonomikalyq, әleumettik jәne mәdeny damuyna óz әserin saqtap keledi.

– Deklarasiyanyng negizgi mazmúny men qaghidattaryna toqtalsanyz.

– Deklarasiya – azamattyq batyldyq aktisi, óitkeni ol KSRO basshylyghy Qazaqstan halqy ýshin taghdyrly sayasiy-qúqyqtyq qújattyng әzirlenui men qabyldanuyna barynsha kedergi keltirip, Qazaq KSR Jogharghy Kenesining memlekettik egemendik turaly resmy mәlimdemesin moyyndamaghan jaghdaylarda qabyldandy.

Osy qarsylyqtargha qaramastan, joghary memlekettik dengeyde Qazaqstan halqynyng atynan Qazaq KSR Jogharghy Kenesi býkil әlemge Qazaqstan memlekettik biyligining respublika ishinde ýstemdikke, derbestikke, tolyqtyqqa ie ekenin resmy týrde mәlimdedi. Jogharghy Kenes Qazaqstannyng sayasi, ekonomikalyq, әleumettik jәne últtyq-mәdeny qúrylysqa qatysty barlyq mәselelerdi derbes sheshetinin jariyalady.

Ekinshiden, Deklarasiya ózgermeli jәne amorfty qújat emes, barlyq órkeniyetti elderde memlekettik basqaru tәjiriybesimen dәleldengen túraqty qúndylyqtardy bildiredi. Deklarasiyada jazylghan negizgi qaghidattar – adam ómirining qúndylyghy, azamattardyng qúqyqtary men bostandyqtaryn qorghau, qúqyqtyq jәne demokratiyalyq memleket, halyqaralyq qúqyq subektisi retinde ishki jәne syrtqy isterdegi Qazaqstannyng memlekettik biyligining egemendigi, Qazaqstan aumaghynyng bólinbeytindigi men qolsúghylmaushylyghy, odaqqa eriktilik, últtyq memleket qaghidaty jәne Qazaqstandaghy barlyq últtar ýshin qúqyqtyq tendikti qamtamasyz etu, óz azamattyghy instituty, biylikting bólinui, menshik nysandarynyng aluan týrliligi men tendigi, Qazaq KSR atynan Qazaqstan halqyna barlyq últtyq baylyqtyng tiyesiligi, sayasy pluralizm jәne basqalar.

Ýshinshiden, Deklarasiyanyng normalary men erejeleri tәuelsiz qazaqstandyq memleket pen qoghamdy janghyrtu jәne qalyptastyru prosesinde kýrdeli, kóp enbekti qajet etetin jәne aluan týrli mindetterdi sheshuge baghyttalghan.

Osyghan baylanysty Deklarasiya últtyq zannamanyn, 1993 jylghy Konstitusiyanyng jәne 1995 jylghy qoldanystaghy Konstitusiyanyng negizine ainaldy, óitkeni últtyq qúqyqtyng qalyptasuy memlekettik egemendikting kórinisi men iske asyryluyn bildiredi. Memlekettik egemendik turaly Deklarasiyanyng jogharyda atalghan barlyq qúndylyq erejeleri býginde Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyasynyn, Konstitusiyalyq zandardyn, salalyq zannamanyng normalary men qaghidattarynda kórinis tapty.

– Osy Deklarasiyanyng býgingi úrpaq ýshin qanday tarihy jәne ruhany mәni bar dep oilaysyz?

– Qazaqstannyng Memlekettik egemendigi turaly Deklarasiyasynyng qabyldanuynyng tarihiy-ruhany mәni zor. Deklarasiya – Qazaqstan halqynyng shynayy egemendikke, qazaq últtyq memlekettiligining myzghymastyghyna obektivti jәne tynymsyz úmtylysynyng nәtiyjesi. Sonday-aq, órkeniyetti, erkin memleketter men qoghamdar otbasyna kiru jónindegi halqymyzdyng jýzege asyrylghan erik-jigerining kórinisi.

Abai.kz