1990 جىلعى 25 قازاندا قابىلدانعان قازاق كسر-ءنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا – قازاقستاننىڭ قازىرگى تاۋەلسىز مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋى جانە ساياسي-قۇقىقتىق دامۋىنىڭ بەتبۇرىستى كەزەڭى. بۇل تاريحي قۇجات ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىن زاڭ جۇزىندە بەكىتىپ، دەموكراتيالىق قوعام قۇرۋدىڭ قۇقىقتىق نەگىزىن قالادى. ءدال وسى دەكلاراتسيانىڭ قابىلدانۋى قازاقستان حالقىنىڭ عاسىرلار بويى اڭساعان ەركىندىك يدەياسىن جۇزەگە اسىرىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتىڭ قايتا تۇلەۋىنە جول اشتى.

وسى تاقىرىپ اياسىندا ءبىز زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ۇلتتىق زاڭ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ەرمەك ابدىراسۇلوۆپەن ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ تاريحي جانە قۇقىقتىق ماڭىزى جايىندا كەڭىنەن سۇحباتتاستىق.

– ەرمەك باياحمەتۇلى، ەڭ الدىمەن ايتىڭىزشى، 1990 جىلعى 25 قازاندا قابىلدانعان قازاق كسر-ءنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ تاريحي جانە ساياسي-قۇقىقتىق ماڭىزى نەدە؟

– رەسپۋبليكا كۇنى، ءبىزدىڭ ۇلتتىق مەرەكەمىز، 1990 جىلعى 25 قازاندا قازاق كسر-ءنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ قابىلدانۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. بۇل ايتۋلى كۇن قازاقستاننىڭ قازىرگى زامانعى ساياسي-قۇقىقتىق دامۋىندا زور ماڭىزعا يە. ويتكەنى دەكلاراتسيانىڭ قابىلدانۋىمەن رەسپۋبليكا ءۇشىن مەملەكەتتىك-تاۋەلسىز ءومىردىڭ جاڭا باعىتتارى مەن پەرسپەكتيۆالارى اشىلدى. بۇل – قازاقستاندا دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا باعدارلانعان دەربەس ءارى تاۋەلسىز مەملەكەتتىلىكتىڭ قۇرىلۋىن باستاعان كونستيتۋتسيالىق ماڭىزى بار قۇجات. قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ەگەمەندىك تۋرالى رەسمي مالىمدەمەسى، اكادەميك سالىق زيمانوۆتىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحىنا تەرەڭ ەنگەن بوستاندىق يدەياسى مەن تالپىنىستىڭ ناتيجەسى، ال ونىڭ ماڭىزدىلىعى قازاقستان حالقىنىڭ تاعدىرىنا، ەگەمەن ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتىڭ قالىپتاسۋى مەن جاندانۋىنا اسەر ەتكەن باعا جەتپەس جەتىستىك.

– سول كەزەڭدە بۇل دەكلاراتسياعا قانداي ساياسي جانە قۇقىقتىق كوزقاراستار بولدى؟

– اكادەميك گ.س. ساپارعاليەۆ مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ تاريحي جانە كونستيتۋتسيالىق ماڭىزى تۋرالى ايتا كەلىپ، ونىڭ «رەسپۋبليكانىڭ قۇقىقتىق جۇيەسىنىڭ ماڭىزدى كوزى» ەكەنىن اتاپ ءوتتى. ءوز زامانىنىڭ ساياسي قايراتكەرى ە.م. اسانباەۆتىڭ پىكىرىنشە، «دەكلاراتسيا قازاقستان تاريحىنداعى تۇڭعىش قۇجات بولدى، ول كەشەندى تۇردە رەسپۋبليكانىڭ دەربەس مەملەكەت رەتىندەگى مارتەبەسىنىڭ بارلىق ماسەلەلەرىن شەشىپ، ونى قاتاڭ قۇقىقتىق نىساندا بەكىتتى».

قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىن جاريالاۋ كسرو-داعى ساياسي، ەكونوميكالىق، يدەولوگيالىق داعدارىستىڭ تابيعي ناتيجەسى بولدى. داعدارىستىڭ باستاۋى كوپتەگەن وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى فاكتورلاردان بولدى. ولاردىڭ بىرىنە كوممۋنيستىك قوعام قۇرۋدىڭ ۋتوپيالىق باعدارلاماسى جاتادى.

كەڭەس مەملەكەتىنىڭ كوشباسشىلارى بۇكىل كەڭەستىك جۇيەگە قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعانىن بولجاي وتىرىپ، وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا رەفورمالار ارقىلى سوتسياليستىك الەمدىك ءتارتىپتى جاڭارتۋعا، مەملەكەت پەن قوعامنىڭ بارلىق اسپەكتىلەرىن قايتا قۇرۋ ارقىلى وعان جاڭا ءومىر سىيلاۋعا تىرىستى. الايدا، قارقىندى رەفورمالىق كۇش-جىگەرگە قاراماستان، بۇل قيىندىقتار جويىلعان جوق. كەرىسىنشە شيەلەنىسە ءتۇستى. سوزىلمالى تاپشىلىق ءوستى، ازىق-تۇلىك جانە تۇرعىن ءۇي داعدارىسى كۇشەيىپ، ەكونوميكاعا ءتان ءونىم مەن قىزمەت ساپاسىنىڭ تومەندىگى ارتا بەردى.

كسرو-داعى پروگرەسسيۆتى قوعام العاش رەت وسى قيىندىقتار تۋرالى عانا ەمەس، ءومىردىڭ بارلىق سالالارىنداعى داعدارىستىق قۇبىلىستارعا الاڭداي باستادى. وداق پەن وداقتاس رەسپۋبليكالار اراسىنداعى قاتىناستارداعى ەلەۋلى تەڭگەرىمسىزدىك، وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ قۇقىقتارىن ناقتى شەكتەۋ باستامالارى، وداق ورتالىعىنىڭ قولىنداعى ەكونوميكالىق جانە ساياسي وكىلەتتىكتەردى شامادان تىس كۇشەيتۋ ساياساتى، ۇلتارالىق قاتىناستارداعى داعدارىستىق قۇبىلىستار ايقىن سەزىلدى. ۆەدومستۆولىق ديكتات جۇمىس كۇشىنىڭ شامادان تىس كوشى-قونىن تۋدىرىپ، بۇل جەرگىلىكتى ۇلتتاردىڭ ۇلەس سالماعىن ازايتۋ ارقىلى رەسپۋبليكالار حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇرامىنداعى ماڭىزدى وزگەرىستەرگە اكەلدى.

– بۇل جاعدايلار قازاقستانعا قالاي اسەر ەتتى؟

– قازاقستاندا اتالعان پروبلەمالار ودان دا ايقىن بولعانى ءسوزسىز. جيناقتالعان ماسەلەلەر مەن پروبلەمالاردى شەشۋ جونىندەگى شارالاردى تالقىلاۋ جانە ۇسىنۋ قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيانى قابىلداۋ ءۇشىن جاعداي مەن نەگىز دايىندادى. قوعامدىق-ساياسي ادەبيەتتەردە ۇجىمداستىرۋ ناتيجەسىندە حالىقتىڭ باسىنان كەشكەن قازاق تراگەدياسى، سوتسياليستىك بەسجىلدىقتاردىڭ دەموگرافيالىق سالدارى، تىڭ جەرلەردى يگەرۋ مەن توقىراۋ كەزەڭىنىڭ سالدارى، ەكولوگيالىق اپات قاۋپى، يادرولىق سىناقتاردىڭ زارداپتارى، قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى تۋرالى ايتىلدى. سول كەزەڭدە تەرىس ويلاستىرىلعان سوتسياليستىك ەكسپەريمەنت پەن كوماندالىق-اكىمشىلىك ورتالىقتىڭ ساياساتىنىڭ قۇربانى بولعان قازاق حالقىنىڭ ساياسي، مەملەكەتتىك جانە مادەني قايراتكەرلەرىن زەرتتەۋ جانە وڭالتۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى كوپ جازىلدى.

كسرو باسشىلىعىنىڭ بيلىكتى ودان ءارى ورتالىقتاندىرۋ جونىندەگى ارەكەتتەرىنە جاۋاپ رەتىندە رەسپۋبليكانىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ەگەمەندىگىنە قاراي قازاقستانداعى دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ جاندانۋى باستالدى. رەسپۋبليكادا 1989 جىلعى 23 قىركۇيەكتە قازاق كسر-ءنىڭ «تىلدەر تۋرالى» زاڭىنىڭ ازىرلەنۋى مەن قابىلدانۋى ۇلكەن رەزونانس تۋدىردى. قازاقستان جۇرتشىلىعىنىڭ ءبىر بولىگى مەن وداقتىق باسشىلىق قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرۋدى ورىس ءتىلدى حالىقتىڭ قۇقىقتارىنا نۇقسان كەلتىرۋدىڭ باستاۋى رەتىندە قابىلدادى. قازاقستاننىڭ بەلگىلى قايراتكەرلەرى مۇنداي قورقىنىشقا بىلايشا جاۋاپ بەردى: «قازاق تىلىنە ءتونىپ تۇرعان جويىلۋ قاۋپىن ەڭ الدىمەن قازاقتاردىڭ وزدەرى ءتۇسىنۋى كەرەك جانە ورىس ءتىلدى حالىق تاراپىنان جاناشىرلىق پەن باۋىرلاستىق قاتىناس تالاپ ەتەدى. تەك وسىنداي جاعدايلاردا عانا قازاقستانداعى تىلدىك جاعدايدى ساۋىقتىرۋعا جانە سونىڭ سالدارىنان ۇلتارالىق قاتىناستاردى جاڭارتۋعا جانە نىعايتۋعا بولادى».

سول كەزەڭدەگى كسرو-داعى رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىزدىگىنىڭ باستى سەبەبى – وزگەرىستەردىڭ كوپشىلىگى ءسوتسياليزمنىڭ بۇرىنعى مودەلى اياسىندا جۇرگىزىلدى جانە ونىڭ ءمانىن وزگەرتپەدى. پارتيالىق-بيۋروكراتيالىق اپپارات، ەڭ الدىمەن، قولدانىستاعى جۇيەنىڭ نەگىزدەرىنىڭ مىزعىماستىعىنا قامقورلىق جاسادى. رەفورمالاردىڭ ناتيجەسى ەكونوميكالىق، يدەولوگيالىق جانە ۇلتارالىق قايشىلىقتاردى ايقىنداپ، ودان ءارى شيەلەنىستىردى.

– قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءرولى قانداي بولدى؟

– مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيانى قابىلداۋعا XII شاقىرىلعان قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ بارلىق قىزمەتى ىقپال ەتتى، ول مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى رەسمي مالىمدەمەگە دەيىن رەسپۋبليكانىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي دەربەستىگىنە ءسوزسىز اسەر ەتكەن قوعامدىق قاتىناستاردىڭ ءارتۇرلى سالالارى بويىنشا بىرقاتار نورماتيۆتىك قۇجاتتار مەن شەشىمدەر قابىلدادى.

كسرو-نىڭ بارلىق رەسپۋبليكالارىندا ەگەمەندىك پەن دەربەستىك قوزعالىسىنىڭ ءوسۋى جاعدايىندا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتتارى قازاق كسر-ءنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ جوباسىن دايىنداپ، ۇسىندى. جوبا جوعارعى كەڭەستەگى دەپۋتاتتارمەن جانە قازاقستاننىڭ قالىڭ جۇرتشىلىعىمەن بەلسەندى تالقىلانا باستادى. جوباداعى باستى قاعيداتتاردىڭ ءبىرى – قوعامدىق كەلىسىم، حالىقتىق ەگەمەندىكتىڭ بولىنبەيتىندىگى يدەياسى بولدى: قازاق كسر-ىندەگى ەگەمەندىكتىڭ جالعىز يەسى جانە بيلىك كوزى – ونىڭ حالقى. حالىق مەملەكەتتىك بيلىكتى قازاقستان كونستيتۋتسياسى نەگىزىندە تىكەلەي دە، وكىلدى ورگاندار ارقىلى دا جۇزەگە اسىرادى.

قازاقستاننىڭ بارلىق ازاماتتارىنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ – مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا جوباسىنىڭ نەگىزىن قالاعان ماڭىزدى يدەيالاردىڭ ءبىرى. ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ تابيعي-قۇقىقتىق تەورياسى بۇرىن ۇستەمدىك ەتكەن تاپتىق ءتاسىلدى الماستىرا وتىرىپ، قازاقستانداعى ادام قۇقىقتارىنىڭ العاشقى دەكلاراتسياسى بولدى.

«دەموكراتيالىق قازاقستان» پارلامەنتتىك فراكتسياسى دەكلاراتسيانىڭ بالاما جوباسىن ازىرلەدى. ول ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك يدەياسىنا قارسى شىعىپ، رەسپۋبليكالىق ەگەمەندىك شەڭبەرىن تارىلتتى.

1990 جىلعى 25 قازاندا التى ساعاتتىق تالقىلاۋدان كەيىن قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلداندى. دەكلاراتسيانىڭ قازاقستاننىڭ ساياسي-قۇقىقتىق تاريحىنداعى ماڭىزى مەن ءرولى – ونىڭ قازىرگى قازاقستاننىڭ قۇقىقتىق نەگىزدەرىن قالاعانىندا. بۇل قۇقىقتىق نەگىزدەر بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قازاقستان مەملەكەتى مەن قوعامىنىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني دامۋىنا ءوز اسەرىن ساقتاپ كەلەدى.

– دەكلاراتسيانىڭ نەگىزگى مازمۇنى مەن قاعيداتتارىنا توقتالساڭىز.

– دەكلاراتسيا – ازاماتتىق باتىلدىق اكتىسى، ويتكەنى ول كسرو باسشىلىعى قازاقستان حالقى ءۇشىن تاعدىرلى ساياسي-قۇقىقتىق قۇجاتتىڭ ازىرلەنۋى مەن قابىلدانۋىنا بارىنشا كەدەرگى كەلتىرىپ، قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى رەسمي مالىمدەمەسىن مويىنداماعان جاعدايلاردا قابىلداندى.

وسى قارسىلىقتارعا قاراماستان، جوعارى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قازاقستان حالقىنىڭ اتىنان قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى بۇكىل الەمگە قازاقستان مەملەكەتتىك بيلىگىنىڭ رەسپۋبليكا ىشىندە ۇستەمدىككە، دەربەستىككە، تولىقتىققا يە ەكەنىن رەسمي تۇردە مالىمدەدى. جوعارعى كەڭەس قازاقستاننىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ۇلتتىق-مادەني قۇرىلىسقا قاتىستى بارلىق ماسەلەلەردى دەربەس شەشەتىنىن جاريالادى.

ەكىنشىدەن، دەكلاراتسيا وزگەرمەلى جانە امورفتى قۇجات ەمەس، بارلىق وركەنيەتتى ەلدەردە مەملەكەتتىك باسقارۋ تاجىريبەسىمەن دالەلدەنگەن تۇراقتى قۇندىلىقتاردى بىلدىرەدى. دەكلاراتسيادا جازىلعان نەگىزگى قاعيداتتار – ادام ءومىرىنىڭ قۇندىلىعى، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ، قۇقىقتىق جانە دەموكراتيالىق مەملەكەت، حالىقارالىق قۇقىق سۋبەكتىسى رەتىندە ىشكى جانە سىرتقى ىستەردەگى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك بيلىگىنىڭ ەگەمەندىگى، قازاقستان اۋماعىنىڭ بولىنبەيتىندىگى مەن قولسۇعىلماۋشىلىعى، وداققا ەرىكتىلىك، ۇلتتىق مەملەكەت قاعيداتى جانە قازاقستانداعى بارلىق ۇلتتار ءۇشىن قۇقىقتىق تەڭدىكتى قامتاماسىز ەتۋ، ءوز ازاماتتىعى ينستيتۋتى، بيلىكتىڭ ءبولىنۋى، مەنشىك نىساندارىنىڭ الۋان تۇرلىلىگى مەن تەڭدىگى، قازاق كسر اتىنان قازاقستان حالقىنا بارلىق ۇلتتىق بايلىقتىڭ تيەسىلىگى، ساياسي پليۋراليزم جانە باسقالار.

ۇشىنشىدەن، دەكلاراتسيانىڭ نورمالارى مەن ەرەجەلەرى تاۋەلسىز قازاقستاندىق مەملەكەت پەن قوعامدى جاڭعىرتۋ جانە قالىپتاستىرۋ پروتسەسىندە كۇردەلى، كوپ ەڭبەكتى قاجەت ەتەتىن جانە الۋان ءتۇرلى مىندەتتەردى شەشۋگە باعىتتالعان.

وسىعان بايلانىستى دەكلاراتسيا ۇلتتىق زاڭنامانىڭ، 1993 جىلعى كونستيتۋتسيانىڭ جانە 1995 جىلعى قولدانىستاعى كونستيتۋتسيانىڭ نەگىزىنە اينالدى، ويتكەنى ۇلتتىق قۇقىقتىڭ قالىپتاسۋى مەملەكەتتىك ەگەمەندىكتىڭ كورىنىسى مەن ىسكە اسىرىلۋىن بىلدىرەدى. مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ جوعارىدا اتالعان بارلىق قۇندىلىق ەرەجەلەرى بۇگىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ، كونستيتۋتسيالىق زاڭداردىڭ، سالالىق زاڭنامانىڭ نورمالارى مەن قاعيداتتارىندا كورىنىس تاپتى.

– وسى دەكلاراتسيانىڭ بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن قانداي تاريحي جانە رۋحاني ءمانى بار دەپ ويلايسىز؟

– قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسياسىنىڭ قابىلدانۋىنىڭ تاريحي-رۋحاني ءمانى زور. دەكلاراتسيا – قازاقستان حالقىنىڭ شىنايى ەگەمەندىككە، قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىنىڭ مىزعىماستىعىنا وبەكتيۆتى جانە تىنىمسىز ۇمتىلىسىنىڭ ناتيجەسى. سونداي-اق، وركەنيەتتى، ەركىن مەملەكەتتەر مەن قوعامدار وتباسىنا كىرۋ جونىندەگى حالقىمىزدىڭ جۇزەگە اسىرىلعان ەرىك-جىگەرىنىڭ كورىنىسى.

Abai.kz