قۇرمانالى وسپانوۆ (1924-1999) – قىتاي قازاقتارىنىڭ ايگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، اقىن. چانكايشي زامانىندا «ءۇش ايماق توڭكەرىسىنە» قاتىسقان. ماو تسزەدۋن بيلىككە كەلگەن سوڭ ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى قۇرىلىپ، وبلىس باسشىسى بولىپ سايلانعان.

جاسىمنان قۇرمانالى اعانىڭ ولەڭىن وقىپ، قايراتكەرلىك قىزمەتىن سىرتتاي ەستىپ جۇرسەم دە، ول كىسىمەن بەتەكى كورىسكەن دە، تانىسقان دا ەمەس ەدىم. تانىسۋىمىزعا ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق پارتكوم بىرلىكساپ ءبولىمىنىڭ جاۋاپتىسى ءابدىماناپ مىساۇلى دانەكەر بولدى. ول مەنىڭ جەرلەسىم، ساباقتاسىم ءارى دوسىم ەدى. جاڭىلماسام، 1980 جىلدىڭ جازى بولسا كەرەك، ءابدىماناپ مەنىڭ جاتاعىما كەلدى. بۇل مەنىڭ 20 جىلدىق اۋرە-سارساڭعا تولى ازاپتى ساپاردى اياقتاتىپ، بۇرىنعى قىزمەت ورىنىم – «شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسىنا» قايتا ورالعانىما ءالى ءبىر جىل بولماعان كەز ەدى.

دوسىم ءابدىماناپ ءوزىنىڭ ۇرىمجىگە ساياسي كەڭەس جيىنىنا كەلگەنىن، بۇل جيىنعا قۇرمانالى اعانىڭ دا كەلگەنىن ايتتى. ءوزىم دە وسىدان ىلگەرىرەكتە قۇرمانالى اعانىڭ 17 جىلدىق ازاپتان اقتالىپ قالپىنا كەلە باستاعانىن – الدىمەن اۆتونوميالى رايوندىق ساياسي كەڭەستىڭ مۇشەلىگىنە، ودان سوڭ تۇراقتى جورالىعىنا بەلگىلەنگەنىن ەستىگەم. جيىنعا كەلگەن وسى ورايدا اعامىزبەن كەزدەسىپ، تانىسسام دەگەن ويعا كەلدىم دە، بۇل ويىمدى ابدىماناپقا ايتىپ ەدىم، ول:

– ەرتەڭ كەش مەنىڭ جاتاعىما كەل، جولىقتىرايىن، جازعاندارىڭ بولسا الا بارارسىڭ، - دەدى.

كەلەسى كۇنى ۋادەلى ۋاقىتتا باردىم. ءابدىماناپ مەنى اعامىزدىڭ جاتاعىنا باستاپ اپاردى. ول مەنى سول كۇنى سىرتىمنان تانىستىرعان ەكەن. قۇرەكەڭ مەنىمەن ەجەلدەن تانىس ادامداي اڭقىلداپ امانداستى. اڭگىمە وتكەن-كەتكەننەن ويىسىپ شىعارماشىلىق جايىنا اۋعاندا، مەن الا بارعان بىرنەشە ولەڭىمدى قولىنا بەردىم.

– ارا-كىدىك ۋاقىتىڭىز شىعىپ جاتسا وقىپ كورىڭىز، پىكىرىڭىزدى ايتىڭىز، - دەدىم.

جيىن تاراردان ءبىر كۇن بۇرىن كەشكە قاراي جاتاعىنا باردىم. انەۋ كۇنگى بەرگەن ولەڭدەرىمدى قايتارىپ جاتىپ:

– ولەڭدەرىڭ استارلى ويمەن جاقسى جازىلىپتى. بىراق، باستىرۋعا اسىقپا، ءبىراز بايقاپ كور، بەتىمىز دە ەندى-ەندى وڭالىپ كەلەدى. كونەدە: «قورقاقتىق – بويعا قۇت» دەگەن دە ءسوز بار عوي، - دەپ كۇلدى.

العاشقى تانىستىعىمىز وسىلاي باستالىپ ەدى، كەيىن ءار جولى جيىنعا كەلگەن سايىن بارىپ امانداسىپ تۇردىم. ودان سوڭ وتباسىن كوشىرىپ كەلىپ، بارىپ-كەلۋگە وراي ءتىپتى كەڭ اشىلدى. العاش جولىققانىمدا سوزگە ساراڭداۋ، پىكىرگە باتىلسىزداۋ كورىنگەن ەدى. ۇزاق ۋاقىت ناقاقشىلىق ازابىن تارتىپ، كوپ قاقپاي كورگەن كىسىدە مۇنداي كۇيدىڭ بولۋى تابيعي عوي. شايلىققان جۇرەكتىڭ ورنىنا كەلۋى وڭاي دەيسىز بە، ونداي كۇندى باسى جۇمىر پەندەگە بەرمەسىن دەڭىز. ونىڭ ۇستىنە، قۇرمانالى اعا – بيىكتەن قۇلاعان كىسى. 1944 جىلى «ءۇش ايماق توڭكەرىسىنە» قاتىناسىپ، جالىندى ۇگىتشى بولعان. «ءۇش ايماق توڭكەرىسى» جەڭىسكە جەتكەن سوڭ گازەت-جۋرنالداردا باسشى قىزمەت اتقارعان، ەل ازاتتىعىنان كەيىن ولكەلىك ۇكىمەتتە ورىنباسار باس حاتشى، ىلە ايماعىنىڭ ورىنباسار ءۋاليى، ىلە وبلىسىنىڭ باسشىسى قاتارلى ءىرى ورىنداردا ءىرى لاۋازىم يەسى بولعان ادامنىڭ ءبىر-اق قۇلاپ، اياق استىنان «ىشتە تۇرىپ شەتپەن استاسقان»، ىلە وبلىسىندا بولعان «29-ماي» كەرى توڭكەرىستىك بۇلىكتى ۇيىمداستىرۋشى، كەرى توڭكەرىستىك ۇيىمى بار ادام بولىپ شىعا كەلۋى، ۇزاق مەزگىل قولدا تۇرۋى (مىرزا قاماق) وڭاي دەيسىز بە؟! مۇنداي كۇيدى باسقالاردان گورى باستان كەشىرگەندەر تەرەڭىرەك تۇسىنەدى. تۇسىنبەگەن ءبىرسىپىرا جولداستار باسىندا: «قۇرەكەڭ قايتىپ سونداي ءىرى ورگانداردا باسشى بولىپ جۇرگەن؟! ءتىپتى جاي سويلەسكەندە دە جاسقانشاقتاپ، باتىل ءبىر پىكىر ايتپايدى» دەسىپ تە جۇرگەن بولاتىن. 1980 جىلى قىركۇيەكتە شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى رايوندىق 3-كەزەكتى ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر قۇرىلتايىندا بىرلەستىكتىڭ ورىنباسار باستىعى بولىپ سايلاندى. وسىنداي ماڭىزدى ورىندارعا وتىرىپ، پارتيا مەن حالىقتىڭ وزىنە شىن سەنگەنىن سەزىنگەنگە دەيىن قۇرمانالى اعانىڭ تىم باتىل بولماي كەلگەنى راس ەدى. العاشقى كەزدە ءتىپتى اۆتونوميالى رايون باسشىلارىنا توتە بارىپ جولىعۋعا دا جۇرەكسىنىپ، سىمايىل احمەت جولداسقا توقتاسىن، ءجانابىل اقساقالعا سابيعازىلاردىڭ باستاۋىمەن بارىپ ءوز جاعدايىن ايتانى بار ەدى. كەيىن ءىسى اقتالىپ، قىزمەتى بىرتە-بىرتە قالپىنا كەلگەن سوڭ باياعى اشىق-جارقىن، باتىل كۇيىنە قايتا كەلگەن بولاتىن.

قۇرمانالى اعا اۆتونوميالى رايوندىق ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگىنىڭ باستىعى بولعاننان كەيىن، ادەبيەت-كوركەمونەرگە ەرەكشە كوڭىل بولگەن ەدى. ءار رەت جولىققان سايىن مەنەن باسپالاردان ادەبيەت-كوركەمونەرگە ءتان قانداي كىتاپتار شىعىپ جاتقانىن سۇراپ تۇراتىن. مەن ءوزىم وقىعان كىتاپتاردى ايتىپ بەرەتىنمىن. ءبىر جولى ءبىزدىڭ باسپامىز (شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى) «مادەنيەت زور توڭكەرىسىنەن» بۇرىن قازاق جازۋشىلارىنىڭ ءوز كەزىندەگى جارىستاردا بايگە العان تۋىندىلاردان «قازاق اڭگىمەلەرى»، «قازاق درامالارى» دەگەن اتپەن قۇراستىرىپ شىعارعان كىتاپتارمەن قوسا، جازۋشى عالىم قاناپياۇلىنىڭ «بۇرقاسىن»، جازۋشى ءشامىس قۇمارۇلىنىڭ «بوكە باتىر»، جازۋشى جۇماباي ءبىلالۇلىنىڭ «قوڭىر تاۋدىڭ كۇڭگىرى»، اقىن دۋتان ساكەيدىڭ «تاليعا-تالعات»، اقىن ءجۇمادىل ماماننىڭ «اكبار-سەيىت» (بۇل سوڭعى ەكەۋى ولەڭ رومان) قاتارلى شىعارمالارىن اپارىپ بەردىم. بۇلاردى كورىپ قۇرمانالى اعا قاتتى قۋاندى.

– تىرشىلىكتەرىڭ جاقسى ەكەن، «مادەنيەت زور توڭكەرىسىنەن» بۇرىنعى ءبىرشاما جاقسى جازىلىپ، بايگە العاندارىن قۇراستىرىپ كىتاپ ەتىپ شىعارعاندارىڭ قانداي جاقسى بولعان! ءداۋىر وزگەردى، وقىرمان وزگەردى، وقىسىن، كورسىن، - دەدى ول كىسى قۋانا وتىرىپ. سونان سوڭ كوڭىلىنە الدەنە قالت تۇسكەندەي ءبىراز ويلانىپ وتىردى دا:

– ەگەر، باسپالارىڭنىڭ ءتارتىپ-ەرەجەسى كوتەرەتىندەي بولسا، ءجانابىل سەكىلدى باسشى جولداستارعا دا شىققان كىتاپتارىڭنان جىبەرىپ تۇرساڭدار بولار ما ەكەن؟ - دەدى.

مەن ماقۇلدىق ءبىلدىردىم. سودان باستاپ اۆتونوميالى رايونداعى قاتىستى باسشىلار مەن ورىندارعا كىتاپتاردان ءبىر نۇسقادان جىبەرىپ تۇردىق. كەيىنگى ءبىر كەزدەسۋدە «بوكە باتىر» رومانىن ءساتتى شىققان رومان ەكەن دەپ قارايتىنىن ايتىپ ەدى، اعامىزدىڭ سول ايتقانى كەلىپ، كەيىن «بوكە باتىر»  رومانى مەملەكەتتىك رومان باعالاۋدا «1-دارەجەلى رومان» سىيلىعىن الدى.

***

ءالى ەسىمدە. ءبىر جولى اقىن اعامىزدى بولمەسىنە ارنايى ىزدەپ بارسام، گازەت وقىپ وتىر ەكەن. مەنى كورىپ گازەتتى ارى سىرىپ قويىپ، نەگە كەلدىڭ دەگەندەي ماعان قارادى.

– سىزگە ءبىر ماڭىزدى جۇمىسپەن كەلىپ ەدىم، اعا! – دەپ باستادىم ءسوزىمدى، – «ءۇشىنشى جالپى جيىن» كوزىمىزدى اشتى. اقتى اق، قارانى قارا دەپ ايتا الاتىن ۇلكەن جۇرەك بەردى. وسى جۇرەكتىڭ بۇيرىعىمەن ەكى جۇمىستى باستاعانىما ءبىراز جىل بولىپ ەدى، ەندى وسىنى سىزگە ايتىپ، اقىلىڭىزدى الايىن دەپ كەلدىم.

– ونداي ماڭىزدى جۇمىس بولسا ايت قانە، تىڭدايىق، اقىلداسايىق.

– وزىڭىزگە بەلگىلى، ەلىمىز قازاقتارىنان شىققان اقىت ءۇلىمجىۇلى، جۇسىپبەكقوجا شايحىسىلامۇلى، اسەت نايمانبايۇلى، كودەك مارالبايۇلى، تاڭجارىق جولدىۇلى سىقىلدى اقىندار مەن قوجەكە نازارۇلى، بەيسەنبى، قايراقباي سىقىلدى اتاقتى كۇيشىلەر وتكەن عوي. سولاردىڭ اتىن ەندى-ەندى اتاي باستاعانىمىزبەن، شىعارمالارىن ءالى جيناۋ، رەتتەۋ، باسپادان شىعارۋ تىڭ كۇيىندە تۇر. وسىلاردىڭ ىشىندەگى قوجەكە باتىردىڭ كۇيلەرى مەن كودەك اقىننىڭ ولەڭدەرى جاسىمىزدان قۇلاققا ءسىڭىستى بولعاندىقتان، وسى ەكى كىسىنىڭ شىعارمالارىن ىلەنىڭ اۋدان-اۋدانىنداعى مادەنيەت ۇيلەرى، كەيبىر بىلىكتى ازاماتتارى ارقىلى جيناي باستاپ ەدىم. 1962 جىلى ءسىز وبلىس باستىعى بولىپ تۇرعان كەزدە ەل ىشىندەگى حالىق مۇرالارىن جيناۋ جونىندە ۇيىمداستىرعان ەكەنسىزدەر. مۇڭعۇلكۇرەگە كادىمگى جابىقباي اقالاقشىنىڭ ابىلايى بارىپ، كودەك ولەڭدەرىنەن ءبىراز جيناپ، وبلىستىق مادەنيەت مەكەمەسىنە تاپسىرىپتى. سونى قوسىپ شاعىنداۋ بولسا دا ءبىر جيناق ەتىپ، رەتتەپ دايىندادىم. باسپامىزدىڭ جوسپارىنا ەنگىزىپ، قاتىستى ورىنداردىڭ بەكىتۋىن دە الدىق. سول جيناقتى سىزگە كورسەتەيىن دەپ الىپ كەلدىم. مىناۋ سول كودەك اقىن ولەڭدەرىنەن باسۋعا دايىنداعان نۇسقا. ۋاقىتىڭىزدى قيىپ كورىپ بەرسەڭىز! - دەدىم.

– وي، سەنىڭ مۇنىڭ وتە جاقسى بولعان ەكەن، كورەيىن، كورەيىن، - دەدى قولىمداعى وريگينال سالىنعان سارى قالتاعا اسىعا قول سوزىپ.

– ال، قوجەكە قاي كۇيدە؟

– ونى ەل ىشىنەن تەكەس اۋداندىق مادەنيەت ۇيىندەگى دۇيسەنبەك تۇرلىعوجاۇلى دەگەن ازامات ماگنيتوفونعا ءتۇسىرىپ جيناپ جاتىر. ونىڭ باستىعى – باياعى مازاق اقالاقشىنىڭ بالاسى داۋلەت. وعان دا تاپسىردىم. اماندىق بولسا بىرەر جىلدا ول دا نوتاعا ءتۇسىرىلىپ دايىن بوپ قالار، - دەدىم.

سارى قالتا اعامىزدا قالدى.

قۇرمەتتى وقىرمان، ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىن: سودان ءبىراز جىل ءوتىپ، قىزمەت بابىمەن اۋدانداردى ارالاپ تەكەسكە باردىم. بارسام، قوجەكەنىڭ 40-قا جۋىق كۇيى جينالىپ قالعان ەكەن. سول ءۇشىن تەكەس اۋدانىندا ءبىراز ۋاقىت ايالداپ، نوتا بىلەتىن اكيمان دەيتىن جىگىتكە تسيفرلى نوتاعا جازدىرىپ الىپ قايتتىم. كەلىسىممەن قۇرمانالى اعاعا جەتتىم.

– قوجەكەڭىز دە دايىن بولدى، - دەدىم قۋانا.

– جارايدى، - دەدى اعامىز، - بىراق...

– نە «بىراعى» بار؟

– نوتانى جاقسىلاپ تەكسەرتۋ كەرەك. ول سەنى مەن مەنىڭ قولىمنان كەلەتىن جۇمىس ەمەس.

بۇعان مەن دە ويلانىپ قالىپ ەم.

– ونى سەن باياقىنعا كورسەت، باياقىندى تانۋشى ما ەدىڭ؟ باياعى بۇقارا تىشقانباەۆ اعاڭ مەن ۋاڭ يۋحۋ جازعان «قاسەن-جاميلا» كينوسىنداعى بايدىڭ رولىندە ويناعان باياقىن الىمبەكوۆ. ول ءوزى قىرعىز بولعانىمەن، ءومىرى قازاق مادەنيەتىمەن بايلانىستى كىسى. مۇندايلاردان چاڭ ليشاندى بىلەسىڭ، ول – حانزۋ. ال، تاتاردان مۇحاممەد بار. مىنا باياقىن جاۋاپكەرشىلىگى كۇشتى، ۇياتى بار، وتە تاباندى كىسى، - دەدى قۇرەكەڭ. بۇل سولاي بولدى دا...

كودەك اقىننىڭ جيناعىنا قايتا كەلەيىك، قۇرمانالى اعا سارى قالتانى الىپ قالىپ، جارىم اي شاماسى وتكەندە «شۇعىلا» جۋرنالىنىڭ سول كەزدەگى باس رەداكتورى، شىنجاڭ اۋىز ادەبيەت قوعامىنىڭ ورىنباسار باستىعى ابدىرەشيت بايبولاتوۆ كوشەدە كەزدەسىپ:

– قۇرەكەڭ سەنىڭ تەلەفونىڭدى بىلمەيدى ەكەن. ءبىر جولىقسىن دەپ ساعان دىلگىر بولىپ وتىر. ونشالىق نە جۇمىس ەدى ول؟ - دەپ سۇرادى. ايتتىم. مەن قۇرمانالى اعانىڭ بولمەسىنە باردىم.

– تۇگەل وقىپ شىقتىم. سەن جازعان كىرىس ءسوزدى دە وقىدىم. بالا كەزدە اكەمنەن، باسقا دا ولەڭقۇمار كىسىلەردەن «كودەك – جۇيرىك اقىن، تاپقىر اقىن» دەپ ەستىگەم. كەيىن ەس بىلگەن سوڭ كوپ ولەڭىن ەت قۇلاعىممەن ەلدەن ەستىدىم. وبلىستا تۇرعاندا دا، تەكەس، مۇڭعۇلكۇرەلەرگە بارىپ ءجۇرىپ تە جاتقا بىلەتىندەردەن ءبىرسىپىرا ولەڭ، تولعاۋلارىن ەستىگەم. بىراق مىناداي ءبىر جيناق شىعادى عوي دەپ ويلاماعان ەدىم. مىناۋىڭ ۇلكەن ەڭبەك بولدى. كودەك ەندى وسىمەن تىرىلەتىن دە، ساعان رازى بولاتىن دا بولدى. سەن ەل ىشىندە بولدىڭ، كودەك جونىنە ەستىگەنىڭ كوپ، سوندىقتان سەنەن انىق بولماعان كەيبىر جاعدايلاردى سۇرايىن. اناۋ «جاۋاپ حات» دەگەن ولەڭدە تاڭجارىقتى قاعىتقانداي ءبىر جولدار ءجۇر، اسىلىندە بۇل ەكى اقىننىڭ اراسىندا قايشىلىق بولعان با، قالاي؟

– بۇل ۇزاعىراق اڭگىمە، قۇراعا، - دەدىم مەن. تاڭجارىق 1920 جىلدارى قازاقستاننىڭ الماتى وبلىسىنا قاراستى نارىنقول اۋدانىنا نەگە، قالاي بارعانىن ءسىز بىلەسىز. سول بارعاننان كۇنەسكە قايتىپ كەلگەنگە دەيىن سونداعى البان ەلىن ناعاشى تۇتىپ، سوندا بولعان. ونداعى البانداردىڭ قۇلانايان قۇلمانبەت، البان اسان، كودەك سەكىلدى اقىندارىمەن جاقىن دوستاسىپ، ارالاس-قۇرالاس جۇرگەن. سول كۇنگى البان ەلىنىڭ بىلىكتى كىسىلەرى سىيلاپ، توردەن ورىن بەرگەن، الباننىڭ قارقارا، شالكودە، اسى جايلاۋلارىندا بولىپ، اۋىل اراسىنداعى توي-تومالاقتاردا تالاي-تالاي قىز-كەلىنشەكتەرمەن ايتىسىپ، ەل اراسىنا اتى شىققان. ەل اراسىنداعى ايتۋلارعا قاراعاندا، سونداعى ايتىسقانداردىڭ ءبىرى قويدىم ەكەن. قويدىم الجانقىزى بولىپ كەلگەن جەرى دوسالىنىڭ بايسەيىتىنەن تاراعان توقان دەگەن اتالى دا، اتاقتى اۋىل ەكەن. قويدىمنىڭ كۇيەۋى – ءبىرجان. ءبىرجاننىڭ ىبىراي، ەرجان دەگەن بىرگە تۋعان تۋىستارى ءبىزدىڭ اۋىلعا ۇنەمى كەلىپ جۇرەتىن. سەبەبى، مەنىڭ اكەمنىڭ يتجان دەيتىن نەمەرە اعاسى باي بولىپتى، يتجانمەن بىرگە تۋعان ءىنىسى ءمۇساتاي دەگەن كىسى بولىس بولىپتى. سول يتجان اتامىز پەرزەنت كورمەي، ءتورت ايەل الىپ، كىشى توقالى نازەي دەيتىن شەشەمىزدەن ەكەن دەگەن جالعىز ۇلى تۋعان. ەكەن ءانشى، دومبىراشى بولعان، قۇلجادا ويىن-ساۋىقتا دا بولعان. وسىنداي قۇداندالىققا بايلانىستى ىبىراي، ەرجاندار ۇنەمى سول ۇيگە كەلىپ-كەتەتىن. سول نازەي شەشەمىز توركىن جاعىن اۋىزعا العاندا قويدىمعا دا سوقپاي وتپەيتىن. «قويدىم اكەسى ولگەندە بىلاي دەپ جوقتاپتى، ءبىرجان ولگەندە بىلاي جوقتاپتى» دەپ جوقتاۋلاردى ايتىپ وتىراتىن. «وي، ول ولەڭشىنى بەت باقتىرمايتىن، ايىبىن بەتىنە باسقاندا قانداي ولەڭشى بولسا دا شىدامايتىن، بەتپاق ولەڭشى ەدى»، - دەيتىن. مىنە، سول قويدىم مەن تاڭجارىق قارقارادا بولعان ءبىر تويدا ايتىسىپ وتىرىپ ەگەسكە تۇسەدى دە، قويدىم تاڭجارىقتى «قاڭعىرعان قىزاي»، «جالعىز اتتى قىزاي»، «جاقسى بولساڭ ەلىڭنەن قاشىپ نەعىپ ءجۇرسىڭ؟» دەپ قورلايدى. وعان تاڭجارىق تا بوس كەلمەيدى. ايتىس ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقان سوڭ ۇلكەندەر قويدىمدى سوگىپ، تاڭجارىققا جول بەرگىزەدى. تاڭجارىق كۇنەسكە كەلگەن سوڭ بۇل ايتىستى جازىپ، ەلگە تاراتادى. ءدال وسى كەزدە كۇنەسكە شۇيكە ارىنبەك دەگەن ادام كەلەدى. بۇل ارىنبەك مىنا قول استىڭىزداعى «شۇعىلا» جۋرنالىنداعى اۋەسقاننىڭ اكەسى نۇرعوجامەن بىرگە تۋعان كىسى. ارىنبەكتىڭ كۇنەسكە كەلەتىن سەبەبى: 1916 جىلى قازاقستانداعى البانداردىڭ پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى جامەڭكە، ۇزاق باستاعان كوتەرىلىسى بولىپ، كوتەرىلىس باسشىلارى قىرعىنعا ۇشىراعان سوڭ پاتشا اسكەرلەرى جازىقسىز حالىقتى قىرا باستايدى. سول قىرعىننان جانىن الىپ قاشقان الباننىڭ الدى كۇنەس، نىلقىعا دەيىن كەلەدى. سول كەزدە وسى ارىنبەكتىڭ ءبىر قىزىن سۇلۋلىعىنا قىزىعىپ ساسان ءبيدىڭ تۇقىمىنان تاراعان ءبىر باي كىسى تارتىپ الىپ كەتەدى دە، ەرتەسى: «البان قىزىنىڭ قۇنى مۇنان ارتپاس»، - دەپ 200 قوي ايداتىپ جىبەرەدى. كەيىن كەڭەس ۇكىمەتى قۇرىلعان سوڭ قاشىپ كەلگەن الباننىڭ ءبىر بولەگى قازاقستانعا، اتا مەكەنىنە كەتەدى. ارىنبەك تە وسى قاتاردا نارىنقولعا كوشىپ كەتەدى.

ارىنبەكتىڭ بۇل جولعى كەلىسى سول قىزدىڭ ارتىنان ىزدەپ كەلگەن كەلىسى ەكەن. وسى جولى ارىنبەك تاڭجارىقتىڭ قويدىممەن ايتىسىن جازىپ تاراتقانىن ەستىپ، نارىنقولعا «الباندى جامانداپتى» دەپ ايتىپ بارسا كەرەك. بۇل ءسوزدى ەستىگەن كودەك ايتىستىڭ قالاي وزگەرىپ جازىلعانىن بىلە الماي داعدارىپ جۇرگەندە، 1930 جىلداردىڭ باسىندا ءوز باسىنا كۇن تۋىپ، تۋعان جەرىن تاستاپ بەر جاققا اۋعان بولادى. كودەك مۇندا كەلگەن سوڭ تۇرعىن ەلدىڭ جاي-جاعدايىن كورىپ ءبىلۋ ءۇشىن ەل ارالاپ، بارعان-تۇرعان جەرىندە كورگەن-بىلگەنىن ولەڭگە قوسىپ ايتىپ جۇرەدى. سودان كودەكتىڭ داڭقى توعىزتاراۋداعى ءسورتى اۋىلىنا، دارۋباي اقالاقشىنىڭ قۇلاعىنا جەتەدى. دارۋباي توعىزتاراۋداعى الباننىڭ مىقتى ازاماتتارى ءاناپيا، نۇرساپا دەگەن كىسىلەر ارقىلى كودەكتى اۋىلىنا شاقىرتىپ، ەلىن ارالاتىپ، قۇرمەت-سىي كورسەتىپ، ولەڭ ايتقىزادى. وسى ساپاردا دارۋباي اقالاقشىنىڭ ءوزى دە بىرگە بولادى.

بۇل كەزدە ءبىز جوعارىدا ايتقان قويدىمنىڭ كۇيەۋى ءبىرجان، ونىڭ ءىنىسى ەرجاندار دا توعىزتاراۋدا ەكەن. ءبىرجان وتباسى سونداعى ەركەباي دەگەن بايدىڭ مالىن باعادى ەكەن دە، ءىنىسى ەرجان بولسا بالا وقىتادى ەكەن. ولاردىڭ مۇندا ەكەندىگىن ەستىگەن سوڭ كودەك بارىپ قوناق بولىپتى. ەل اۋزىنداعى ايتۋلارىنا قاراعاندا، سول جولى قويدىم كودەككە: «ءاي، كوكە، «قازانشىنىڭ ەركى وزىندە قايدان قۇلاق شىعارسا» دەگەندەي، قولى حات بىلگەن كىسى نە دەسە دە بولادى ەكەن عوي. قۇداي تاڭجارىقتى كوزىمە كورسەتپەي-اق قويدى، ەندى ءبىر ايتىسىپ جەڭسەم دە، جەڭىلسەم دە ارمانىم بولماس ەدى» دەپتى دەگەن ءسوز بار.

سوندا دا تاڭجارىقتى ەلدى جاماندادى دەگەنگە قيماعان كودەك ءبىر جاعىنان ەل-جەر كورەيىن دەگەن ويمەن، ءبىر جاعىنان وسىنىڭ انىق-قانىعىنا جەتەيىن دەگەن ويمەن دارۋباي اۋىلىنان اتتانىپ كۇنەسكە بارادى. بىراق، ول كەزدە تاڭجارىق داعىتى اسۋىندا ماقسۇتپەن بىرگە بولعاندىقتان، جولىعا الماي قايتادى. كودەك «ساسان اۋىلىنا بارعاندا» دەيتىن ۇزاق ولەڭىن وسى جولى قايتا قايتىپ تالدىعا كەلگەندە شىعارىپتى. داعىتىدان قايتىپ كەلگەن ماقسۇت بۇل ولەڭدى ەستىپ كودەكتى ۇستاپ كەلۋگە ەكى شەرىك جىبەرەدى. كودەك بولسا ولاردان قاشىپ، دارۋباي اقالاقشىعا كەلىپ پانالاپ امان قالادى. ودان سوڭ ماقسۇت تاڭجارىققا ولەڭمەن حات جازعىزىپ، الباندى جامانداتادى. بۇل ولەڭ كودەككە تيگەن سوڭ كودەك وسى جيناققا الىنعان «جاۋاپ حات» دەيتىن ولەڭىن جازادى.

مىنەكي، قۇراعا، كودەك پەن تاڭجارىق اراسىنداعى اڭگىمە وسى. بىراق، بۇلار سونان كەيىن دە ءبىر-ءبىرىن كورمەي دۇنيەدەن وتكەن.

– بۇل انىق بولدى، - دەدى قۇرمانالى اعا، – كودەكتىڭ مىنا جيناعىندا ويلانۋعا ءتيىستى ءبىرلى-جارىم ءتۇيىن بار سەكىلدى. ءبىرى – «جاۋاپ حاتتاعى» تاڭجارىقتى سىناعانى. ءوزىڭ بىلەسىڭ، قازىر ءبىز وتكەن زامانداعى العاباسار اقىن-جازۋشىلاردى قالپىنا كەلتىرۋدى ىستەپ وتىرمىز. سونىڭ ءبىرى تاڭجارىق بولسا، ەندى ءبىرى – كودەك. «جاۋاپ حاتتا» ايتىلعانداي تاڭجارىقتىڭ، قويدىمنىڭ اتى بەرىلسە، باسقاداي ىقپال تۋدىرىپ قالا ما، قالاي؟ سوندىقتان، ول ادامداردىڭ اتىنىڭ ورنىنا كوپ نۇكتە قويىپ قانا كەتسەڭ. مۇنى «ساسان اۋىلىنا بارعاندا»، «تۇرعىن ەلدى ارالاۋ» ولەڭدەرىنە دە قولدانساڭ. وندا اۋىزعا الىناتىن كىسىلەر كەزىندە كودەك ايتقانداي بولعان شىعار. بىراق، ولاردىڭ ۇرپاقتارى بار. ىنتىماقتاسۋعا بولاتىن ءبىر كۇشپەن ىنتىماقتاسۋ دارىپتەلىپ وتىر عوي، ولارعا جامان اسەرى بولماسىن...

مىنەكي، كودەك ولەڭدەرىندەگى ادام اتتارىنىڭ ورنىنا كوپ نۇكتە قويىلۋى وسىدان كەلىپ شىققان. سولاي بولسا دا كودەك اقىننىڭ «تۇرعىن ەلدى ارالاۋ» سىقىلدى كەيبىر ولەڭدەرىندە اتالعان كىسى اتتارى سول بويىنشا بەرىلدى. ويتكەنى، بۇل كىسىلەردىڭ سول ولەڭ شىعارىلعان كەزدە ءبارىنىڭ-اق كوزى ءتىرى ەدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋى «اتتەگەن-اي» دەسە، كەيبىرى نارازى بولىپ كودەكتىڭ سىرتىنان ونى-مۇنى ايتىپ جۇرگەن. ودان ايتىپ ەشتەڭە ىستەي الماعان. «تاپ تەپكەنگە تاي شىدايدى» دەگەن سول بولسا كەرەك.

***

قۇرمانالى اعا ادەبيەتتەگى تۇرلىشە كوزقاراس، قۇبىلىستارعا ءجىتى قاراۋشى ەدى. بۇرىن وتكەن اقىن ونەرپازداردىڭ ارتىعىن ارتىقتاي، كەمىن كەمدەي كورسەتىپ، تۋرا باعالاۋ كەرەك دەپ وتىراتىن. مىسالى، سول كەزدە تاڭجارىق اقىنعا باعا بەرۋدە ونى «دەموكرات اقىن» دەۋشىلەر دە، «توڭكەرىسشىل اقىن» دەۋشىلەر دە بولعان ەدى. بىراق، قۇرەكەڭ بەرگەن «تاڭجارىق – دەموكرات اقىن» دەگەن باعا اقىرى تۇراقتاندى. اتى ايگىلى «ستيل دۇرىستاۋ» قيمىلى بارىسىندا اتى اتالىپ، ارۋاعى سىنعا ۇشىراپ، كولەڭكەسىنە «ۇلتشىل» قالپاق كيگىزىلگەن اسا دارىندى اقىن تاڭجارىق اقتالىپ، ورتامىزعا ءتىرىلىپ قايتا كەلگەندەي بولىپ ەدى. وسى يگىلىكتى ءىستىڭ باسى-قاسىندا قۇرەكەڭ جۇرگەن بولاتىن.

ويلاپ وتىرساق، سول 80-ءشى جىلدار اسا ءىرى وقيعالارعا تولى جىلدار بولىپتى. جالعىز تاڭجارىق اقىن عانا ەمەس، سول جىلدارى اقىت، اسەت، نۇسىپبەكقوجا، كودەك سىقىلدى زاماننىڭ بيىك تۇلعالى اقىن-جىرشىلارىنىڭ، قوجەكە، قايراقباي، بەيسەنبى سىقىلدى تالاي-تالاي حالىق كۇيشىلەرىنىڭ دا باعى جانعان ەكەن. ىلە وبلىسى داۋلەت، باياقىن، مۇحاممەد سىقىلدى ونەر يەلەرىن ۇيىمداستىرىپ، ەل اراسىنداعى كۇيلەر مەن كۇي اڭىزدارىن جيناپتى. ابدىرەشيت، قابدەن، ورازانباي سىقىلدى ازاماتتار ەل اراسىنداعى حالىق اۋىز ادەبيەتىن جيناپتى، تاعىسىن-تاعىلار. مىنە، وسى بارىستىڭ دا باسى-قاسىندا قۇرەكەڭ ءجۇردى.

1950 جىلداردىڭ سوڭىنداعى «ستيل دۇرىستاۋدا» ءار دارەجەلى «وڭشىل-ۇلتشىل» قالپاق كيىپ، جازىقسىز جازاعا ۇشىراعان جازۋشى-اقىنداردىڭ دا كوكتەم شۋاعىنا شىققانى وسى 80-ءشى جىلداردىڭ ءىسى ەدى. ەندى ولاردى قاتارعا الۋ، قامقورلىق جاساۋ، سىنىق كوڭىلىن بۇتىندەۋ كەرەك ەدى، وسىنىڭ دا باسى-قاسىندا دا قۇرەكەڭ ءجۇردى.

***

قۇرمانالى اعا اقكوڭىل، ادال، اشىق-جارقىن، قاراپايىم، تۋراشىل ەدى. الدەكىمدەرشە شەكىرەيىپ شەكەسىنەن قارايتىن، نە بولماسا باسقالاردى سىزدانىپ سىڭار قۇلاعىمەن تىڭدايتىن، نە ەكى سوزگە كەلمەي ءدۇرس قويا بەرەتىن ادەتى جوق ەدى. بۇل ادەتى 1988 جىلى اۆتونوميالى رايوندىق حالىق قۇرىلتاي تۇراقتى كوميتەتىنىڭ ورىنباسار باستىعى بولىپ، ولكە دارەجەلى باسشى بولعان سوڭ دا وزگەرمەدى. باسقالاردىڭ ايتقان ءسوزىن اياعىنا دەيىن سابىرمەن تىڭدايتىن، ودان سوڭ ءوز كوزقاراسىن بايسالدىلىقپەن، ارا-اراسىنا «سىزشە قالاي؟» دەگەندى قوسىپ، اقىلداسقان كىسىشە ۇعىنىقتى، يلاناتىنداي ەتىپ ايتاتىن.

قۇرمانالى اعا العاش قۇلجادان كوشىپ كەلگەندە، وڭتۇستىك شينحۋا بويىنداعى («حۋاچياۋ» قوناق ءۇيىنىڭ قارسى بەتىندەگى) ءبىر اۋلادا وتىردى. ول اۋلادا سول كەزدە اقىن ماقاتان، جازۋشى ورازانبايلار دا وتىرعان بولاتىن. ءبىر كۇنى ماقاتاندىكىنە بارىپ، قۇرمانالى اعاعا سالەم بەرە كەتەيىن دەپ كىرسەم، جاسى موسقالداۋ ءبىر كىسىمەن سويلەسىپ وتىرعان ەكەن. مەن كىرگەن سوڭ الگى كىسى ءسوزىن توقتاتىپ، ماعان ءبىر، قۇرەكەڭە ءبىر قاراپ ەدى.

– ايتا بەرىڭىز، - دەدى قۇرمانالى اعا. ال، انا كىسى ءسوزىن جالعاپ:

– جوق، قۇرەكە، ولار ماعان ەگەسىپ وسىلاي ىستەپ وتىر. بىرنەشە رەت بارىپ ايتسام، ءسوزىم وتپەدى. وتپەگەن سوڭ ولارمەن بەت جىرتىسىپ قالدىم. ءتىپتى، ءجون ەمەس قوي، «ءبىر اينالدىرعاندى شىر اينالدىرىپتى» دەپ، «جۋاس تۇيە جۇندەۋگە جاقسى» دەپ...

– ولاي دەمەڭىز، وتكەن ءىس ءوتتى، كەتتى. ونى قورعاۋدىڭ قاجەتى از. دەن سياوپين جولداس تا: «ارتقا قارامايىق، الدىعا قارايىق»،- دەپ ايتقان جوق پا؟ ولار دا وتكەندە سىزگە كورىلگەن شارا قاتە بولدى دەپ تولىق اقتاپتى. ساياسي بەدەلىڭىزدى، ايلىعىڭىزدى قالپىنا كەلتىرىپتى. بىراق، جاسىڭىز 60-قا تاياپ قالعاندىقتان، دەمالىڭىز دەپ پەنسياعا شىعارىپتى. ونىڭ ۇستىنە، قازىر كادرلاردى جاستاندىرۋ، بىلىمدەندىرۋ ورتاعا قويىلىپ وتىر، مەنىڭشە، اۋدانىڭىز وسىنى ويلاسقان بولۋ كەرەك.

– جوق، قۇرەكە، ولاي ەمەس.

– ەندى قالاي؟ ءبىر كەزدە سولشىلدىقتىڭ سالدارىنان جازىقسىز جازاعا ۇشىراعان جالعىز ءسىز عانا ەمەسسىز. مىنا مەن دە، مىنا كەلگەن ازامات تا – ءبارىمىز دە ۇشىرادىق. ءبىزدىڭ مۇنداي كۇيگە ۇشىراۋىمىز نەگىزىنەن سول كەزدەگى سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن ەدى. سونىمەن بىرگە وزىمىزدە دە ازدى-كوپتى قاتەلىك بولعان بولۋى مۇمكىن. ءبىز وزىمىزگە: «نەلىكتەن ەلدەن ەرەك كوزگە ءتۇسىپ، ماسەلەسى بار ادامعا اينالىپ قالدىق؟» - دەپ سۇراۋ قويۋعا دا بولادى عوي. قازەكەڭ ايتپادى ما:

«شىعىسى جامان قامىستى

كول ىشىندە ءورت شالار.

ءجۇرىسى جامان جىگىتتى

ەل ىشىندە جاۋ الار» - دەپ، ءبىز وسىنى دا ويلاپ قويساق بولادى...

كەيىن ەستىسەم، بۇل كىسى وسىدان كەيىن ساباسىنا ءتۇسىپ، قۇرمانالى اعانىڭ ايتقانىنا ساي ءىس ىستەپ باسقالارعا ورنەك بولعان سياقتى. «مادەنيەت زور توڭكەرىسىنەن» بۇرىنعى ورىنباسار اۋدان دارەجەلى مانسابىن دا قايتارىپ بەرىڭدەر دەپ داۋلاسپايتىن بولىپتى.

***

قۇرمانالى اعاعا 17 جىلدىق ازاپتىڭ اۋىر تيگەنى سونشا، سودان جۇرەك ەتى اۋىر دارەجەدە ولەتتەنۋگە دۋشار بولعان ەدى.  ۇزبەي ەمدەلسە دە، ادا-كۇدە قالپىنا كەلە الماي، 1999 جىلى سول ناۋقاستان كوز جۇمدى. كوز جۇماردىڭ الدىندا نەشە رەت اۆتونوميالى رايوندىق حالىق ەمحاناسىندا قۇتقارۋدا بولدى.

ءبىر جولى توقتاسىن باتىرقانۇلى ەكەۋمىز كوڭىلىن سۇراي باردىق. ءوڭى بوزارىپ، وتتەگىمەن دەمالۋدا جاتىر ەكەن. بىزگە تەك قولىمەن يشارالاپ ساپانى نۇسقادى. «وتىرىڭدار» دەگەنى ەدى. ءبىز اعامىزدىڭ بۇل كۇيىن كورىپ تىكسىنىپ قالدىق. بولمەنىڭ ورتاسى قان، جۇرەك، تاعى نەلەردى ولشەيتىن ماشينالارمەن لىق تولىپتى. مەدبيكە ءالسىن-ءالى كەلىپ، ماشينالاردى تەكسەرىپ كەتىپ جاتىر. ءبىرتۇرلى قاربالاس. مۇنى كورىپ نە وتىرارىمىزدى، نە كەتەرىمىزدى بىلە الماي داعداردىق. مولشەرمەن ءبىر ساعاتتاي ۋاقىتتا دارىگەر كەلىپ ماشينالاردى كوردى، قۇرەكەڭنىڭ تامىرىن ۇستاپ ءبىراز كۇلىمسىرەگەندەي بولدى. مۇنان اعامىزدىڭ وڭالعانىن سەزىپ، ءبىز دە ءبىر-بىرىمىزگە قاراپ جىميعان بولدىق. دارىگەر:

– قاۋىپتەن قۇتىلدىڭىز، ەندى جاقسى دەمالىڭىز، - دەپ وتتەگىن الىپ بىلاي قويدى دا، كەتىپ قالدى. ءبىز جانىنا بارىپ ءحالىن سۇرادىق.

– ەكەۋىڭە كوپ راقىمەت، - دەدى بىزگە ءبىراز قاراپ جاتىپ، – جۇرەك ەتى ولەتتەنىپ، جيىرىلۋ-سوزىلۋ قۋاتىن جويسا كەرەك. قاتقان كونگە ۇقساپ قالعان با دەپ ويلايمىن. ەندى قانشا ءومىر قالعانىن دارىگەرلەر دە ايتا الماسا كەرەك.

– ولاي دەمەڭىز، قۇرەكە! - دەپ ءبىز بەز ەتە تۇستىك. – قازىر عىلىم-تەحنيكانىڭ قولىنان كەلمەيتىن نە بار؟

– ونى كورە جاتارمىز. ەندىگى ايتارىم، تاكە، ءوزىمنىڭ جازعان-سىزعاندارىمدى تولىق رەتتەپ، چەمودانعا سالعىزىپ قويدىم. جاعداي بولىپ جاتسا ۋاعىندا كورەرسىڭ، - دەدى. كوپ وتپەي ءبىراز جاقسىلانىپ ۇيگە شىقتى. ودان سوڭ تاعى دا سول بولمەگە، تەكسەرەتىن قالىڭ ماشينا بار ۇيگە بارىپ جاتتى. ودان تاعى دا ۇيگە شىقتى. وسىدان كەيىن ەمدەلۋگە قايتىپ بارا العان جوق. ويتكەنى، زامانىنا، حالقىنا ءومىر بويى ادال قىزمەت ەتكەن ءبىر ۇلى جۇرەك سوعۋدان ماڭگى توقتاعان ەدى. شاقىرساڭ كەلمەيتىن، ىزدەسەڭ تابىلمايتىن ماڭگىلىك ساپارعا اتتانعان ەدى...

***

2000 جىلى اۆتونوميالى رايوندىق جازۋشىلار وداعىندا قۇرمانالى، اسقار، ماعاز، ومارعازى اعالارىمىزدىڭ تومدارىن شىعارۋ جونىندە اقىلداسۋ جيىنى بولدى. بۇل جيىنعا شاقىرۋ بويىنشا مەن دە قاتىناستىم. اقىلداسا كەلە اتالعان اعالار تومدارىنا جاۋاپتى رەداكتورلار بەكىتىلىپ، وعان قاجەتتى قاراجاتتى باسپا، اتالعان جازۋشىلاردىڭ ۇرپاقتارى، قوعامدىق ۇيىم كوتەرسىن دەپ تاراستىق. وسى جيىندا قۇرەكەڭنىڭ تومدارىنا (ەكى توم ەتىپ شىعارۋ جوسپارلانعان) مەنى جاۋاپتاندىردى. بىراق، ءىس ويلاعانداي بولمادى. قاراجات ماسەلەسى شەشىلمەگەندىكتەن، ءىس اياقسىز قالىپ قويدى...

ارالىقتا اجار جەڭگەمىز بەن قۇرمانالى اعانىڭ جالعىز قارىنداسى تۇراننىڭ قوزعاۋىمەن بالالارى قاراجات شىعارىپ، ءبىر تومدىق ولەڭدەر جيناعىن شىعارماق بولىپتى. ءتىپتى، بالاسى ەركىن كومپيۋتەردە تەرىپ دايىنداپتى. ۇلتتار باسپاسى قازاق ءبولىمىنىڭ جاۋاپتىلارى ءالىمجان، باقىتبەك باۋىرلار ءبىر ءبولىم قاراجاتىن كوتەرەتىن بولىپ كەلىسىپتى.

وسى بارىستا ەركىن باۋىرىمىز باسپالاردان قۇرەكەڭنىڭ 1944 جىلى جازا باستاعاننان بەرگى شىنجاڭدا قازاق تىلىنەن شىققان بۇرىنعى-سوڭعى گازەت-جۋرنالداردان، توپتىق جيناقتاردان قىرۋار ەڭبەكتەرىن جيناپتى. اعامىزدىڭ جەكە كىتاپتارىن دايىنداپتى. مۇنى كورگەن سوڭ ءبىز قۇرەكەڭنىڭ جازعاندارىنىڭ ەرەسەن كوپتىگىن، تەك ولەڭدەرىن شىعارىپ، قالعاندارىن قالدىرىپ قويۋعا بولمايتىندىعىن سوندا بىلدىك. تۋىندىلارى تولىق جينالعان، باسپا بەلسەنىپ تۇرعان بۇل جاقسى جاعدايدى قولدان شىعارۋعا بولمايتىن ەدى. ەگەر بۇل وراي قولدان كەتسە، قۇرەكەڭنىڭ شىعارمالارىنىڭ ەندى باس قوسۋى قيىن ەدى. وسىنى ويلاستىرا كەلىپ ءشامىس، ەركىن ۇشەۋمىز اقىلداسىپ، 5 تومدىق قۇرمانالى شىعارمالىرىن شىعارۋدى ماقۇل كوردىك ءارى بۇل ۇسىنىسىمىزدى ۇلتتار باسپاسىنا جولداپ، ماقۇلداپ الدىق.

***

وسى تومداردىڭ جۇمىسى بارىسىندا قۇرمانالى اعانىڭ ءوزى ساقتاپ كەلگەن جەكەلىك ارحيۆىنەن باسقالارمەن الىسقان حاتتارىن وقۋ ورايىنا يە بولدىم. بۇل ءوزى كوپ حات ەكەن. سونداي ءىرى باسشى بولا تۇرا، قىرۋار قاربالاس جۇمىس، ءۇزىلىسسىز اشىلاتىن كوپ جيىنداردان بوساي الماي ءجۇرىپ تە ازاماتتىقتى، كىسىلىك پەن كىشىلىكتى ۇمىتپاعانىنا تاڭعالدىم.

بۇل حاتتاردىڭ اراسىندا ادەبيەتكە اۋەستەنگەن وقۋشىلاردىڭ دا، جاڭا جازا باستاعان جاس اقىنداردىڭ دا، باسىنا كۇن تۇسكەن بەلگىلى جازۋشىلاردىڭ دا، جالعىز شەشەسىنەن كوز جازىپ قالعان جەتىم قىزدىڭ دا، تاعى باسقالاردىڭ دا حاتى بار. ونىڭ سىرتىندا ادەبي قىزمەت بابىمەن جازىلعان حاتتار دا جوق ەمەس.

ءبىر ەرەكشەلىگى، قۇرەكەڭ بۇل حاتتىڭ ەشبىرەۋىن جاۋاپسىز قالدىرماپتى. حات جىبەرۋشىلەرگە قايتارىلعان جاۋاپتىڭ كوشىرمەسىن سول كەلگەن حاتتىڭ ارتىنا تىركەپ قويىپتى.

جاۋاپ حاتتاردى اۋەل جازىپ بولىپ، ودان سوڭ كەيبىر جەرىن الىپ تاستاپ ءسوز قوسىپتى. ءتىپتى، كەي جەرىن تاۋىپ وقۋ قيىن. ال، ءاربىر ءبولىم حاتتىڭ سوڭىنا قيعاشتاتىپ، قالاي شەشىم ەتىلگەنىن جازعان. جىل، اي، كۇنىن دە ۇمىتپاعان. بۇل نەتكەن ۇقىپتىلىق، نەتكەن جاۋاپكەرلىك، نەتكەن كىسىلىك پەن كىشىلىك! بۇل جاۋاپ حاتتى ءوز قولىمەن جازعان، حاتشىنىڭ نە باسقانىڭ قولى جوق. كەيبىرەۋى ءبىر بەت بولسا، كەيبىرەۋى 8 بەتكە دەيىن بارادى. سونشاما كوپ كوپيانى كوشىرۋگە قانشالىقتى ۋاقىتى كەتتى دەسەڭىزشى! بۇل جاعىنان قۇرەكەڭ ارقانداي باسشىعا ۇلگى بولادى دەپ كەسىپ ايتۋعا بولادى.

بۇل حاتتاردىڭ ءبىر بولەگى ورتالاۋ جانە ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنىكى. مۇندا ولار: «ولەڭدى قالاي جازۋعا بولادى؟» - دەپ جازسا، وزدەرىنىڭ ءالى بالاڭ ويلى ۇيرەنشىك ولەڭدەرىن دە جىبەرگەن. سونىڭ ءبىرى – 1960 جىلعى توعىزتاراۋ اۋداندىق ورتا مەكتەپتىڭ 8-كلاسس وقۋشىسى سامالباەۆ نۇسىپقان دەگەن وقۋشى. ول قۇرەكەڭە جازعان حاتىندا: «1958 جىلدىڭ ءنويابرى مە ەكەن، ءبىز ورتالاۋ مەكتەپ وقۋشىلارى تەمىر-بولات قورىتۋ فرونتىنا اتتاندىق. وسى مەزگىلدە ءسىز ءبىزدىڭ ءىسىمىزدى كورگەلى كەلگەن دە بولۋىڭىز ءتيىس... ماشينادان تۇسىسىمەن (توعىزتاراۋدىڭ كارسىنبۇلاق دەگەن جەرىندە) وقۋشىلار ءسىزدى قاۋمالاپ الدى. ءسىز كىشىپەيىلدىكپەن جانە اقجارقىن كۇلىمدەگەن كوڭىلىڭىزبەن بىزبەن ىقىلاستانىپ قول الىستىڭىز... سونداعى ءسىزدىڭ كىشىپەيىل پوزيتسياڭىز ماعان وتە ۇنادى». وقۋشى نۇسىپقان «ءتۇسى جىلىدان تۇڭىلمە» دەپ، ءارى قۇرەكەڭنىڭ كىشىپەيىل ەكەنىنە شىن سەنىپ، ءبىراز ولەڭىن تۇپ-تۋرا وبلىس باستىعىنىڭ وزىنە جىبەرەدى. ال، باستىق بولسا، بۇل بالانىڭ ءبادىر-باتپاعى دەمەيدى، ەكى بەتتىك جاۋاپ جازىپ جولدايدى، ءارى قالاي جازۋ جونىندە اقىل ايتادى.

سول جىلدارى وسىنداي وقۋشىلاردان توعىزتاراۋ اۋداندىق ورتا مەكتەپ وقۋشىسى يمانبەك نۇرپەيىسۇلى دا ولەڭدەرىن جىبەرىپ ەكى رەت حات جازىپ، ەكى رەت جاۋاپ الادى.

1961 جىلى شاۋەشەك 2-ورتا مەكتەپ جانىنداعى ادەبيەت گرۋپپاسىنىڭ جاۋاپتىسى، وقۋشى پاتەم راحمانوۆا وقۋشىلار جازعان ولەڭدەردى جىبەرىپ، قالاي جازۋ جونىندە نۇسقاۋ سۇرايدى. وبلىس باستىعى اعامىز بۇلارعا تۇپ-تۋرا 8 بەتتىك جاۋاپ حات جولدايدى. مۇندايلاردى تىزە بەرسەك وتە كوپ.

ارحيۆتە بۇگىنگى بەلدى اقىن-جازۋشى ءجۇمادىل ماماننىڭ 1962 جىلى 12 ناۋرىز كۇنى جازعان حاتى ءجۇر. وندا قۇرەكەڭە «جىر كوزى» اتتى باللادا جىبەرگەنىن، پىكىر ايتۋىن وتىنەدى. وعان اعامىز: «قايتا قاراۋعا اۋىزەكى پىكىر بەرىلدى. 05.04.1962.»، - دەپ جازىپتى.

وسى قاتاردا ءدوربىلجىن اۋدانىنان ءسابيت نىعىمەتجانۇلى دا ەكى رەت حات جازىپ، ولەڭدەرىن جىبەرگەن. بۇل ەكى حاتقا ەكى بەتتەن جيىنى قالاي جازۋعا قاتىستى 4 بەتتىك جاۋاپ قايتارعان.

تەكەستىك داۋىتبەك ازاماتوۆقا دا قالاي جازۋ جونىندە پىكىر ايتىپ، جاۋاپ جازعان.

مۇنان سىرت، حالىق اقىندارىنىڭ تۋىندىلارىن جيناۋ قىزمەتى جونىندە دە ءبىرسىپىرا قىزمەتتەر ىستەگەن. بۇعان مىسال رەتىندە تارباعاتاي ايماعىنىڭ شاعانتوعاي اۋداندىق ۇكىمەتكە حالىق اقىنى اۋعاننىڭ ءومىربايانى، تۋىندىلارىن جيناۋ جونىندە نۇسقاۋ بەرگەن. بۇعان اۋداندىق حالىق ۇكىمەتى جاۋاپ جازعان. سول جاۋاپقا تىركەپ جىبەرىلگەن اۋعان اقىننىڭ قىسقاشا ءومىربايانى بار. وندا ايتىلۋىنشا، اۋعان اقىننىڭ اكەسىنىڭ اتى – جاقسىلىق، اۋعان 1888 جىلى قازاقستاننىڭ قاراقول دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلەدى. تابى – كەدەي. اۋعان 7 جاسقا كەلگەندە اكەسى، 16 جاسقا كەلگەندە شەشەسى قايتىس بولادى. اعايىندارى جاقسى قاراماعاندىقتان، ول تۋىستارىنان بولەك كەتەدى. 1931 جىلى 42 جاس مولشەرىندە تارباعاتايعا وتەدى. 18 جاسىنان باستاپ ولەڭ شىعارىپ، بايلار مەن مانساپتىلاردى جاماندايدى. كەيىن ولار اۋعان ەل اراسىنا جاماندىعىمىزدى ولەڭمەن جايماسىن دەپ قورقىپ، مال، باسقا دا نارسەلەر بەرىپ الداماق بولادى. بىراق، ول العان بەتىنەن قايتپاي، اقىرى ەلگە اۋعان اقىن اتى جايىلادى.

بۇل ارادا ەسكەرەر جايت مىناۋ: اقىننىڭ تۋعان جەرى قاراقول بولسا، ول 1917 جىلدان بۇرىن الماتى ويازىنا قاراعانىمەن، كەيىن كەڭەس ۇكىمەتى قۇرىلعان سوڭ قىرعىزستاننىڭ ىستىقكول وبلىسىنا قاراستى بولعان. 1916 جىلى ورىس پاتشاسىنىڭ جارلىعىنا قارسى شىعىپ كوتەرىلىس جاساعان قازاق الباندارىنىڭ جامەڭكە، ۇزاق باتىر باستاعان كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ، قىرعىزدىڭ بۇعى تايپاسىنىڭ باسشىلارىنىڭ قىرعىنعا ۇشىراعان جەرى – قاراقولدا قىرعىزدىڭ بۇعى تايپاسى، قازاقتىڭ البان تايپاسى، ءبىراز ۇيعىرلار مەن دۇنگەندەر ارالاس جاساعان. مۇنان اۋعاننىڭ قازاقتىڭ قايسى تايپاسىنان شىققانىن دا بايقاۋعا بولادى. قۇرەكەڭ ارحيۆىنە اۋعان اقىن جايىنداعى مالىمەتتى وسىعان بولا كىرگىزدى مە، جوق پا، ونى ءداپ باسىپ ايتۋ قيىن (بۇل ءارحيۆتىڭ ۋاقىتى 1961 جىل).

ارحيۆتە باسىنا ءىس ءتۇسىپ قۇرەكەڭنىڭ كومەگى ارقاسىندا 3 ءتۇرلى قىسپاقتان قۇتىلعان 3 ادامنىڭ حاتى ساقتالعان.

مۇنىڭ ءبىرى – ساۋان اۋدانى بورتىڭكە اۋىلى سۋ پۋنكتىنىڭ كادرى قابدىراشۇلى قابيدوللانىڭ حاتى. بۇل بالا 1952 جىلى اۋىر وكپە اۋرۋىنا شالدىعىپ، قۇلجا قالاسىنداعى كەڭەس ەمحاناسىندا قۇرمانالى اعامەن ءبىر بولمەدە جاتىپ، اعامىزدان زاتتىق جانە رۋحاني جاقتان كوپ كومەك العان. 1962 جىلى وسى بالا جىگىت قۇرەكەڭنىڭ وبلىس باستىعى ەكەنىن ەستىپ جازعان حاتى. حات شىنايىلىعىمەن، ادالدىعىمەن اسەرلى.

ەكىنشى حات – ۇيعىر قىزى ءامينانىڭ حاتى.

ءامينا اكەدەن ەرتە ايىرىلعان، شەشەسىنەن باسقا تۋىسى جوق جەتىم قىز. ول 1950 جىلداردىڭ سوڭعى جىلدارى قۇلجا قالاسىنداعى جەتىمدەر سارايىندا تاربيەلەنىپ وقىپتى. سودان سوڭ ۇرىمجىگە، مۇناي ينستيتۋتىنا وقۋعا قابىلدانىپ كەتەدى. شەشەسى قارتايعاندىقتان باسقا جەردە تۇراتىن باۋىرىنىڭ قولىنا بارىپ كىرەدى. ءسويتىپ انالى-بالالى ەكەۋى ءبىر-ءبىرىنىڭ ادرەسىن بىلمەگەندىكتەن كوز جازىپ قالادى. ارادا ەكى جىل وتكەنگە دەيىن ءوزارا حابارلاسا المايدى. اقىرى ءامينا وبلىس باستىعى قۇرمانالى وسپانوۆقا وسى جاعدايدى ايتىپ، شەشەسىن تابۋعا كومەكتەسۋىن ءوتىنىپ حات جازادى. حاتتى العان سوڭ قۇرەكەڭ بۇل جۇمىستى نۇرجان دەگەنگە حات جازىپ تاپسىرادى. نۇرجان تاپسىرما بويىنشا ءامينانىڭ شەشەسىن قۇلجا اۋدانى جەرگىلىكتى مەملەكەت مەنشىگىندەگى جۇمىسشىلار ۇيىمى قاراۋىندا، وسپان قاسىم دەگەن باۋىرىنىڭ قولىندا ەكەنىن انىقتاپ، قۇرەكەڭە حات جازادى. قۇرەكەڭ ءامينانىڭ كارى شەشەسىن وسى بايلانىسپەن قۋانتادى. ءسويتىپ، اقىرىندا قۇرەكەڭنىڭ ۇزدىكسىز قۋزاۋى ارقىلى انا مەن بالا تابىسىپ، قۋانىشقا بولەنىپ، قام-قاسىرەتتەن قۇتىلادى.

ءۇشىنشى، حات –  ايگىلى جازۋشى اعامىز راحمەتوللا اپشەۇلىنىڭ حاتى.

راحمەتوللا اعامىز 1959 جىلى «وڭشىل» قالپاعىن كيىپ، جازىقسىز جازاعا ۇشىراپ، مۇشكىل حالدە جۇرگەندە 1961 جىلى سۇيىكتى جارى، قازاق ساحناسىنىڭ تۇڭعىش قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى باعي اپاي قايتىس بولادى. بۇل از دەگەندەي، ۇيىمى ونى ءدوربىلجىن اۋدانىنا كوشىپ كەتۋگە بۇيىرادى. ونىڭ ۇستىنە وكپە، باۋىر اۋرۋى اسقىنىپ، دەنساۋلىعى ناشارلايدى. وسىنداي جان-جاقتىلى قىسپاقتا قالعاندا ەس كورىپ، ەسكى جولداس ەدى دەپ قۇرمانالى اعاعا حات جازادى. بۇل كەزدىڭ جاعدايى دا اۋىر ەدى. سونىسىنا قاراماستان قۇرمانالى اعا وتە ەرلىك كورسەتىپ، تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، «ساسىق ءيىسى الەمگە جايىلعان ۇلكەن وڭشىلدى» قورعاپ قالۋعا بەل بايلايدى. ءسويتىپ، راحمەتوللا اعانىڭ مەكەمەسىمەن سويلەسىپ، ءبىر قاتەردەن امان الىپ قالادى. بۇل حاتتىڭ سوڭىنا ءوز قولىمەن: «بايلانىستى باسشىلارمەن سويلەسىپ، ورنىندا تۇرۋىنا مۇمكىندىك جاسالدى. قۇرمانالى. 18.1961» دەپ جازىپتى. بۇل سول جىلعى قايسى ايدىڭ 18-ءى كۇنى ەكەنىن بىلۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى. بىراق، ونىڭ ءمانى شامالى، ماڭىزدىسى–  قۇرەكەڭنىڭ ەرلىگى.

ەڭ سوڭعى حات – «ساليقا-سامەن» وپەراسى جونىندە ەرعالي اعا جانە ماقاتانمەن الىسقان حاتتارى.

وسى حاتتارعا قاراعاندا، «ساليقا-سامەن» وپەرا ليبرەتتوسى 1959 جىلدان باستاپ جازىلعان بولسا كەرەك. ويتكەنى، بۇل كەز «ستيل دۇرىستاۋ قوزعالىسى» اياقتالىپ، بۇقارا، راحمەتوللا، قاجىعۇمار سەكىلدى ءبىر توپ «جويپاندار» ءتيىستى سازايىن تارتىپ، ەندى جەڭىس جەمىسىن قورعاۋ، «جاڭاشا العا باسۋعا بەتتەگەن» كەز ەدى. وسىنداي جاعدايدا قازاقتىڭ تۇڭعىش وپەراسىن جازۋ ەڭ كوكەيتەستى ماسەلە بولدى. ويتكەنى، تۇڭعىش كينو ستسەناريى («قاسەن-جاميلا») جازىلىپ، ءتۇسىرىلىپ تە، قويىلىپ تا بولدى. تۇڭعىش پوۆەس («باقىت جولىندا») جازىلىپ جاريالادى. ولەڭ، داستان جاڭالىق بولۋدان قالدى. قاۋسىلقان مەن راحمەتوللالار دا ارت-ارتىنان درامالار جاريالاپ، ول دا ءبىرىنشى بولۋدان بولدى. ەندىگى شابۋىل جاسايتىن قامال ەكەۋ ەدى. ءبىرى – رومان، وعان كوز جەتكىزۋ دە، جەتۋ دە ۇزاق جول. ودان گورى وپەرا قولايلى كورىنسە كەرەك. «ساليقا-سامەن» مىنە، وسى وي جۇيەسىنىڭ قوزعاۋىمەن قولعا الىنعان ءارى العاشقى نۇسقاسىن جازۋ قۇرەكەڭە تاپسىرىلعان بولسا كەرەك. العاشقى نۇسقانى 1960 جىلدىڭ تامىز-قىركۇيەك ايلارىندا اياقتاعان كورىنەدى. مۇنى ەرعالي اعانىڭ 1960 جىلى 16 قىركۇيەك كۇنى قۇرمانالى اعاعا جازعان حاتىنداعى: «جولداس مامەت تاتلىق كەلىپ حوش حابار ايتتى، پەسا كىتاپ اياقتاپتى» دەپ، ەرعالي اعا پەسانى (وپەرانىڭ دەپ جازۋ كەرەك ەدى) اياقتاعانىنا قۋانىش ءبىلدىرىپ: «مەن وعان (مامەت تاتلىقتى كوزگە ۇستاعان) الدىمەن قۇرەكەڭدى قۇتتىقتاۋ كەرەك. مەن قۇتتىقتارلىق تۇك تە بىتىرە المادىم»، - دەدىم... ءسىز شىنىندا جاقسى قايرات كورسەتتىڭىز. مۇنداي قايراتىڭىزدى قوس قولداپ قۇتتىقتاپ قۋاتتاپ، قولتىعىڭىزدان كوتەرىپ اتتاندىرىپ ماداقتاۋىم كەرەك. ال، مەن بۇل ماسەلەدە سىزگە ەشقانداي جاردەم بەرە الماعانىما قىسىلامىن...».

بۇل – 1960 جىلى 16 قىركۇيەك كۇنى جازىلعان حات. ال، اقىن ماقاتان جولداس سول جىلعى 5 قازان كۇنى ۇرىمجىدەن وبلىس باستىعى، اقىن قۇرمانالى اعاعا جازعان حاتىندا: «وپەرا ليبرەتتوسىن ۋادەلى كۇندە (كەشە) ەرعالي ەكەۋمىز سوڭعى رەت قاراپ شىعىپ باسپاعا ۇسىندىق. سوڭعى قارالعان نۇسقاسىن ءوز ايتۋىڭىز بويىنشا جىبەردىك»، - دەپ جازىپتى.

ماقاتان جولداس 1962 جىلى 6 ماۋسىم كۇنى قۇرەكەڭە جازعان حاتىندا: «جۋىقتا ەرعاليدەن حات الدىم، ءسىزدى سۇراپتى. وپەرانىڭ جاي-كۇيىن سۇراپ سىزگە حات جاز دەپتى. ءيا، «ول جۇمىستىڭ جايى نە بولدى ەكەن؟» - دەپ سۇراپتى. بۇل حاتقا قۇرەكەڭ 3 بەتتىك حاتپەن جاۋاپ بەرىپ: «ساليقا-سامەن» وپەراسى العاش ءساۋىردىڭ سوڭىندا وينالماق بولىپ قولعا الىنعان بولاتىن. كەزەكتەگى وزگە شۇعىل مىندەتتەر مەن دايارلىقتاعى كەيبىر ولقىلىقتار سالدارىنان وينالمادى. قازىر 1 شىلدە كۇنى ويناۋ ماقساتىندا قىزۋ دايارلانىپ جاتىر... بىرنەشە رەت بارىپ، ءبىر-ەكى پەردەسىن كوردىم... ويناۋ بارىسىندا شامالى وزگەرىستەر جاسالدى...»،- دەپ جازىپتى.

ماقاتان جولداستىڭ سول حاتىنىڭ باسىندا: «جۋىقتا قالاڭىزدا بولعان ءبىر كوڭىلسىزدىكتى ەستىپ، سىزدەي رەنجىپ قىنجىلدىق. بىراق، بۇل ءسىزدىڭ تاباندى كۇرەسشەڭدىك رۋحىڭىزدى اسەرلەندىرىپ، سەرپىلتىپ جىبەردى... اقساقال، قىزمەتىڭىزدىڭ ارتىپ، گىميڭدىك (توڭكەرىستىك) رۋحىڭىز شارىقتاپ وتىرعان شاعىنا دوستارىڭىزبەن بىرگە قۋانىپ، بىرگە تىلەكتەستىك بىلدىرەمىن» دەگەن جولدار بار. كوڭىلسىزدىك دەگەن سول جىلعى «29-ماي» كەرى توڭكەرىستىك بۇلىك ەكەنى ايقىن.

وسى ماعىناداعى حاتتى «شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسىنداعى» ارىپتەستەرى اتىنان زەينوللا سانىك تە جازىپتى. ول حاتىندا: «... بىزگە دە، وزىڭىزگە دە ءمالىم سەبەپتەرمەن سىرقات بولىپ قالۋىڭىز ءبىزدى ءارى قىنجىلتتى، ءارى ءسۇيسىنتتى. قىنجىلتقانى، ءسىزدىڭ مۇنداي كۇيگە تاپ بولماعانىڭىز ابزال ەدى. ال، سۇيسىنتكەنى، ءسىز قازىرگى حالىقارالىق كوممۋنيزم قوزعالىسىنداعى ەڭ زور، ەڭ كۇشتى، ەڭ كورشى قاۋىپ – وسى زامانعى رەۆيزيونيزممەن  سايىسقا ءتۇستىڭىز... مۇنىڭ ءوزى كۇللى جۇرتتىڭ، سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ دە قۇرمەتىمىزگە بولەنىپ، ۇلكەن رازى ەتكەن ءىس بولدى» دەپتى.

شىندىعىندا، قۇرمانالى اعا 1962 جىلعى «29-ماي» كەرى توڭكەرىستىك بۇلىكتەن سوڭ ءبىر مەزگىل ۇلكەن ماداققا يە بولعان ەدى. ودان سوڭ قالايشا وت ايلانباي جاتىپ «ىشتە تۇرىپ شەتپەن استاسقان، قۇلجا، تارباعاتايداعى شەتكە قاشۋشىلاردى ۇيىمداستىرۋشى، كەرى توڭكەرىستىك ۇيىمى بار ادام» بولا قالدى؟ ەگەر بۇل شىن سولاي بولسا، شەتكە قاشقان 60 مىڭ ادام مەن نەشە ءجۇز مىڭ باس مال ءۇشىن قۇرەكەڭ 17 جىلدىق ەمەس ودان دا زور جازاعا تارتىلۋى كەرەك ەدى. بىراق، 17 جىلدان سوڭ وسىنداي ولشەۋسىز اۋىر قاتەلىك وتكىزگەن ادام اقتالدى. وكىنىشتى جەرى، اقتالعان كەزدە دەنساۋلىعىنىڭ موتورى بولعان جۇرەك ەتى قالىڭداپ قاتىپ، كونتەككە اينالعان ەدى. اقىرى سول اۋرۋدان كەلمەس ساپارعا اتتاندى. ارينە، ءومىرىنىڭ سوڭىندا ورىنباسار ولكە باستىعى بولىپ بىرنەشە جىل ويداعىداي قىزمەت ىستەدى. بۇل مىندەت، ارينە، قۇرەكەڭە اقتالعانى ءۇشىن ەمەس، كىناسىز، جازىقسىز جازاعا ۇشىراعانىنىڭ بوداۋىنا بەرىلدى دەپ ويلايمىن. ءىس جۇزىندە قۇرەكەڭە تاڭىلعان كىنا جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشۋشىلاردىڭ قۇرمانالى اعانىڭ اتىنا لايىقتاپ تاڭعان زاتى بولسا كەرەك. كەزىندە وسىنداي ءبىر وي، سۇراۋ كوز الدىمنان كەتپەگەن سوڭ اعامىزدىڭ وزىنەن بىرەر رەت سۇراعان دا ەدىم. ول كىسى اشىق ايتۋدان جالتارىپ:

«شىعىسى جامان قامىستى

سۋ ىشىندە ءورت شالار.

ءجۇرىسى جامان جىگىتتى

ەل ىشىندە جاۋ الار» دەپ قازاق ايتپادى ما، ول الدەقاشان وتكەن ءىس قوي، - دەپ قانا جاۋاپ بەرگەن ەدى. بۇل جۇمباقتىڭ جاۋابىن كەلەشەك ايتاتىن شىعار.

ءتالىپباي قاباەۆ (1935-2017)

ادەبيەت زەرتتەۋشى، باسپاگەر. 2006 جىل، 2 اقپان

Abai.kz