تاشكەنتتە ورتالىق ازيا جانە ازەربايجان مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ 7-كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەسىنىڭ وتىرىسى ءوتتى. قاسىم-جومارت توقاەۆ «تاريحي شەشىم قابىلداندى» دەپ ايتتى. «ەندى ورتالىق ازيا + ازەربايجان فورماتى جۇمىس ىستەيدى» ‑ دەدى ق. توقاەۆ. ق.توقاەۆ بۇعان دەيىن دە ازەربايجاندى «ۇلكەن ورتالىق ازيانىڭ تابيعي بولىگى» دەپ اتاي باستاعان-دى – ءتىپتى، وتكەندە ۆاشينگتونعا يلحام اليەۆتىڭ دە قاتىسقانىن قالاعان‑دى... ەندى، وسى تاريحي شەشىمنىڭ سەبەپتەرىنە توقتالايىق:

1. تاريحي-مادەني جانە تۇركىلىك ورتاقتىق

ازەربايجاندىقتار – تاريحي تۇرعىدا كىپشاق-وعىز كەڭىستىگىمەن بايلانىسقان تۇركى حالقى. قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇرىكمەنستان ەلدەرى مەن ازەربايجان «تۇركى الەمى» اتالاتىن كەڭىستىكتى قۇرايدى. سوندىقتان، ازەربايجاننىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرى قاتارىنا قوسىلۋى – وسى قاتىناستى ودان ءارى نىعايتا تۇسەتىن يدەولوگيالىق نەگىز بولىپ تابىلادى. بۇعان دەيىن «تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى» قۇرىلعان بولاتىن. ول بۇل ەلدەردىڭ ساياسي ينتەگراتسياسىن رەسمي تۇردە بەكىتكەن ەدى. ناتيجەسىندە، تاريحي مادەني-وركەنيەتتىك نەگىزدەر ازەربايجاندى ورتالىق ازيا كەڭىستىگىنىڭ تابيعي بولىگى رەتىندە ساناۋعا جول اشتى.

2. ەكونوميكالىق مۇددەلەر: باتىس–شىعىس كولىك-لوگيستيكالىق ءدالىزى

ازەربايجان – ورتالىق ازيا مەن ەۋروپانى بايلانىستىراتىن اسا ماڭىزدى كوپىر. ورتا ءدالىز (ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك مارشرۋتى) مىنا باعىت ارقىلى وتەدى: قازاقستان → كاسپي → ازەربايجان → گرۋزيا → تۇركيا/ەۋروپا.

بۇگىندە قىتاي مەن ورتالىق ازيادان جۇك تاسىمالىن جىلدامداتۋ ازەربايجاننىڭ قاتىسۋىنسىز مۇمكىن ەمەس: ازەربايجان تەڭىز پورتتارىنا، تەمىرجولعا جانە لوگيستيكاعا ينۆەستيتسيالار سالۋ ارقىلى ستراتەگيالىق ماڭىزدى ەلگە اينالدى. ال، جۋىردا عانا اقشتىڭ ارالاسۋىمەن ارمەنيا ارقىلى وتەتىن اشىلعان «زانگەزۋر ءدالىزى» ازەربايجاننىڭ لوگيستيكالىق الەۋەتىن ودان ءارى ارتتىردى. ناتيجەسىندە، ورتالىق ازيانىڭ دا جاھاندىق ساۋدا ينتەگراتسياسى ازەربايجاننىڭ قاتىسۋىنسىز تولىق جۇزەگە اسپايتىنى بەلگىلى بولا باستادى.

3. ەنەرگەتيكالىق ىنتىماقتاستىق

كاسپي ەنەرگەتيكاسى قازاقستاندى، تۇرىكمەنستاندى جانە ازەربايجاندى ءبىر نارىققا بىرىكتىرەدى. ازەربايجان – باكۋ–تبيليسي–جەيحان، باكۋ–سۋپسا، وڭتۇستىك كاۆكاز گاز قۇبىرى ارقىلى وڭتۇستىك گاز ءدالىزىنىڭ بەلسەندى وپەراتورىنا جانە ترانزيتكە قاجەتتى ينفراقۇرىلىمعا يە مەملەكەتكە اينالدى. ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارى ەۋروپالىق نارىققا شىعۋ ءۇشىن ازەربايجان باعىتىن پايدالانادى.

4. قاۋىپسىزدىك جانە گەوساياسات

ازەربايجان ايماقتاعى كۇشتەر تەپە-تەڭدىگىن رەسەي، تۇركيا، يران جانە باتىس اراسىندا تەڭەستىرۋگە كومەكتەسەدى. كوپۆەكتورلى ساياسات ۇستاناتىن ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن باكۋ – قولايلى گەوساياسي سەرىكتەس. ازەربايجان كولىك ارتەريالارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە جانە تەرروريزمگە قارسى ارەكەتكە بەلسەندى قاتىسادى: ازەربايجاننىڭ قاتىسۋى ايماقتىڭ تۇراقتىلىعىن كۇشەيتەدى.

5. قازاقستان جانە وزبەكستانمەن ساياسي جاقىنداسۋ

قازاقستان مەن وزبەكستان مەملەكەتتەرى اراسىنداعى قارىم‑قاتىناس جىلدان جىلعا جاقسارىپ كەلەدى. ورتالىق ازيادا بۇل ەكى مەملەكەتتىڭ الەۋەتى جوعارى. دەگەنمەن، قازاقستان دا، وزبەكستان دا ازەربايجاندى «تۇركى الەمىنىڭ باتىس فورپوستى» رەتىندە قاراستىرادى. وسى باعىتتا ولار  قورعانىس، ونەركاسىپ، جاسىل ەنەرگەتيكا، كولىك جانە تسيفرلىق جوبالار بويىنشا ونداعان ستراتەگيالىق كەلىسىمدەر جاسالدى. تۇركيا–ازەربايجان–قازاقستان جانە وزبەكستان–ازەربايجان–تۇركيا ۇشجاقتى فورماتتارى قالىپتاسۋدا. ناتيجەسىندە، بۇل ەلدەردىڭ ودان ءارى ساياسي جاقىنداسۋى ‑ ورتاق ايماقتىق سايكەستىككە جول اشاتىنى ايقىندالا باستادى.

6. كەلەسى سەبەپ: «كاسپي–ورتالىق ازيا ماكروايماعى» تۇجىرىمداماسى

بۇل كونتسەپتسيا كاۆكاز بەن ورتالىق ازيا اراسىنداعى ءداستۇرلى شەكارانى كەڭەيتىپ، ازەربايجاندى تابيعي تۇردە وسى كەڭىستىككە ەنگىزەدى.

ازەربايجان فورمالدى تۇردە ورتالىق ازيا قۇرامىنا كىرمەگەنىمەن،  مادەني، كولىك، ەنەرگەتيكالىق جانە گەوساياسي سەبەپتەرگە بايلانىستى ازەربايجان كەڭەيگەن ورتالىق ازيا–تۇركى كەڭىستىگىنىڭ فاكتىلىك بولىگىنە اينالىپ كەلەدى. بۇل تۇركى ەلدەرىنىڭ ينتەگراتسياسىن كۇشەيتىپ، ەۋروپا مەن ازيا اراسىنداعى ايماقتىق ساياسي-ەكونوميكالىق بلوكتىڭ قالىپتاسۋىن جەدەلدەتەدى. ەندى، بۇل ماسەلە تاشكەنتتە رەسمي  ستاتۋسىنا يە بولدى.

قۇتتىقتايمىز، تۇركى الەمى نىعايا بەرسىن، ىنتىماعىمىز ارتا بەرسىن!

ءابدىراشيت باكىرۇلى، فيلوسوف

Abai.kz